InfoHub Logo

50-80 جىلدار ارالىعى — بۇل كەزەڭ حالىق اراسىندا "جىلىمىق" جانە "توقىراۋ" دەپ اتالىپ كەتكەن قوس ساتىدان تۇرادى. داعدارىس — جاپپاي تەرروردىڭ، رەفورمالار جۇرگىزۋدەگى ساتسىزدىكتەردىڭ، ءتۇڭىلۋدىڭ، شارشاعاندىقتىڭ سالدارى. بۇل سونىمەن قاتار شارۋاشىلىقتى ەكونوميكا زاڭدىلىقتارىنا كەرەعار جۇرگىزۋدىڭ، تىزەگە سالىپ باسقارۋدىڭ جانە يدەولوگيالىق ەكى ۇشتىلىقتىڭ دا ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.

قاراستىرىلىپ وتىرعان كەزەڭنىڭ قاراما-قارسىلىعى بۇل ۋاقىتتىڭ ءبىر جاعىنان كەڭەس حالقىنىڭ قاجىرلى ەڭبەك ەتكەن جىلدارى بولسا، ەكىنشى جاعىنان وسىناۋ مەرزىم ىشىندە شەشۋىن تاپپاعان كوپتەگەن پروبلەمالار توعىستى، پايدالانىلماعان مۇمكىندىكتەر، قوعام بولمىسىنداعى توقىراۋ قۇبىلىستارى اقىرى داعدارىسقا كيلىكتىردى.

ورىن العان جاعداياتتى جانە كەمىستىكتەردىڭ توركىنىن تەرەڭىرەك ۇعىنۋدا كەڭەس تاريحىنىڭ ءۇش بەلەسىن ءبولىپ قاراستىرعان ءجون. كەيبىر تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە بۇل تۇستا ساياسي دامۋدىڭ تەرىس جاقتارى وڭ وزگەرىستەن باسىم ءتۇسىپ وتىرعان.

ءبىرىنىش كەزەڭ — 20-شى جىلداردىڭ اياعىن، اسىرەسە وتىزىنشى جىلداردىڭ ونە بويىن قامتىدى. تاپ وسى كەزەڭ تۇسىندا ماركستىك-لەنيندىك تەورياعا، كەڭەس دەموكراتياسىنىڭ قازان ريەۆوليۋسياسىنان كەيىنگى دامۋىنا كەرەعار كەلنگەن، كەزىندە "ستالينيزم" دەگەن ايدار تاعىلعان، گۋمانيزم مەن ءسوسياليزمنىڭ يدەيالارىن اياققا تاپتاعان كوزقاراستار جۇيەسى قالىپتاسا باستادى. بۇل ادامنىڭ جەكە تۇلعادان، جاڭا قوعام قۇرىلىسىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى، ەرىكتى قازىناسى رەتىندە بولمىسىنان ۇلاڭعايىر بيۋروكراتيالىق-تورەشىلدىك ماشينانىڭ ءبىر ۆينتيگىنە اينالۋىنا قالىڭ بۇقارانى نانشا يلەگەن ساياساتتىڭ قۋىرشاعى بولۋعا اكەپ سوقتى. جوعارىدان تومەن قاراي ادەيى باعىتتالىپ وتىرعان ساياساتتىڭ ۇشار شىڭى 1937-1938 ج.ج. جاپپاي رەپرەسسيالار بولدى. ونىڭ ۇستىنە، "تامشى تامسا — توڭدىعا، توقپاق تيسە — سورلىعا" دەگەندەي، قازاقستان بۇدان وزگە 1921-1922 ج.ج.، 1931-1933 ج.ج. الاپات اشتىقتى باستان وتكەرىپ، ءۇش ميلليونعا جۋىق حالقىنان ايىرىلىپ، جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتۋگە اينالعان ەدى. 400 مىڭ قازاق ۇدەرە كوشىپ، يران، يراك، اۋعانستان، تۇركيا، موڭعوليا مەن قىتايعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. قازاق حالقىنىڭ 30 مىڭ ارىستاي ۇلدارى اتىلدى، ءجۇز مىڭداعاندار گۋلاگ- تار مەن كونسلاگەرلەردىڭ توزاعىنان ءوتتى.
سول جىلدارى كۇردەلى دە كەرەعار دامۋ بولمىسىندا الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق وزگەرىستەر مەن جەتىستىكتەردە دە ەكى ۇشتىلىق بار ەكەنى انىق؛ بۇل ءبىر جاعىنان دنەپروگەس، تۇركسيب، ەمبى، دوسسور، قارساقپاي قۇرىلىستارى بولسا، ەكىنشى جاعىنان وسى تۇرعىدا جىبەرىلگەن ەلەۋلى قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى دە مويىنداعان ءجون.

وزىق ماقساتقا توزىق جولمەن، ءتىپتى جان تۇرشىگەرلىك ادىستەرمەن قول جەتكىزۋدەگى ەكى ۇشتىلىقتىڭ تاڭباسى يندۋستريالاندىرۋ، ۇجىمداستىرۋ، مادەني ريەۆوليۋسيا قۇبىلىستارىندا دا ءىزىن قالدىردى. مۇنىڭ كەسىرى ەلدەگى، ونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى وزگە دە تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ءتيدى.
ەلىمىزدە جۇزەگە اسىرىلعان جاڭعىرتۋ شارالارىنا ءبىرىڭعاي باعا بەرۋگە بولمايتىندىعى (مۇنى كوپتەگەن زەرتگەۋشىلەر ەلەمەي ءجۇر) مىنە، تاپ    وسىنداي كەرەعارلىقتا جاتىر. ءبىر جاعىنان قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەردىڭ جەتەگىندە كەتىپ، بولعاننىڭ ءبارىن بەلدەن سىزىپ تاستاۋ ءلازىم ەمەس، سونداي-اق بۋل كەزەڭدەگى حالىقتى قان قاقساتقان زۇلاماتتاردى ۇمىتىپ وڭكەي ماراپاتتاۋدىڭ دا ءجونى جوق

ەكىنشى كەزەڭ كەڭەس حالقى ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىقتى اشكەرلەگەن پارتيانىڭ XX جانە XXII سەزدەرى بەرگەن مۇمكىنشىلىكتى تولىق مانىندە پايدالانا الماي قالعان 60-شى جىلداردى قامتىدى. كەڭەس قاۋىمى "جىلىمىقتان" زارەسى ۇشقان اكىمشىلىك-پارتيالىق بيۋروكراتيادان دەموكراتيالاندىرۋدىڭ باعىتىپ قورعاپ قالۋعا قىراعىلىعى دا، ءبىلىمى مەن تاجريبەسى دە جەتىسپەدى. ءبىراق الگى كەرتارتپا كۇشتەر قايتادان الدەنىپ الىپ، ۆەنگريا مەن پولشاداعى وقيعالاردى سىلتاۋ ەتىپ دەموكراتيالىق وزگەرىستەردى توقتاتىپ تاستادى.

سوكپ XX سەزىنىڭ ۇستانعان باعىتى ن.حرۋشيەۆتىڭ جەكە ءىسى ەمەس، بۇل پارتيانىڭ جانە بۇكىل حالىق ەڭبەگىنىڭ جەمىسى، سوندىقتان وسى تۇرعىدان تۋىندايتىن ساۋالدارعا وقيعانى تەرەڭ زەرتتەپ بارىپ، جان-جاقتى تالداپ، ناقتى جاۋاپ بەرگەن دۇرىس بولادى. بۇعان قوسا ن. حرۋشيەۆ جۇرگىزگەن ساياساتتىڭ تەرىس قاقپاي تۇستارى كوپ بولعانىن دا ۇمىتۋعا بولمايدى. ول پارتيالىق جانە مەملەكەتتىك بيلىك باسىندا بولعان 1954-1964 جىلدارى حالىق شارۋاشىلىعىن "ۇزاقتان جوسپارلاۋ جۇزەگە اسىرىلدى". وسى مەرزىم ىشىندە ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋدىڭ ونعا جۋىق جوسپارى — ونىڭ ىشىندە ءۇش بەسجىلدىق، ءبىر جەتىجىلدىق، ءبىر ون بەسجىلدىق، ەكى ونجىلدىقتى قامتىعان جيىرما جىلدىق جوسپار جاسالدى. بۇل جوسپارلار ۇيىمداستىرۋشىلىق نەگىز بولۋدىڭ ورنىنا حالىق شارۋاشىلىعى مەن الەۋمەتتىك سالانىڭ تۇرالانۋىنا اكەپ سوقتى. ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسشىلىق جاساۋ جۇيەسىن "جەتىلدىرۋ جولىنداعى" تالپىنىستار، ماسەلەن، "سوۆنارحوزدار"دەيتىندەردى قۇرۋ كوزدەگەن ماقساتقا جەتكىزبەدى.  ارينە، ستاليندىك "قاساڭ باعىتتان" بويدى اۋلاققا سالۋ، ءسوز جوق ءبىرقاتار ناتيجە بەردى. اگرارلىق ساياساتقا سوكپ-نىڭ قىركۇيەك (1953) پلەنۋمى ەنگىزگەن وڭ وزگەرىستەرگە ەلدەگى سونداي-اق قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعى ەڭبەككەرلەرى ءوندىرىستى ەلەۋلى تۇردە كوتەرۋمەن جاۋاپ بەردى.

---