تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى:
1. وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەت تاريحىنداعى كەسەك تۇلعانىڭ ءبىرى - ەسىم حاننىڭ نەمەرەسى، سالقام جاڭگىردىڭ بالاسى تاۋكە حان حالقىنىڭ مىقتى تۇعىرى بيىك ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت بولۋىنا مول قاجىر - قايراتىن جۇمساعان. حاننىڭ كورەگەن قاسيەتىمەن مىقتى ەل بولعانىن، قازاق حاندىعىنىڭ تاۋكە تۇسىنداعى ىشكى - سىرتقى ساياساتى، كورشى ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى تۋرالى قوسىمشا قۇجاتتارمەن تانىستىرا وتىرىپ تاريحي بىلىك - بىلىگىن دامىتۋ.
2.<< جەتى جارعىنىڭ >> مازمۇنى مەن سيپاتى ەرەكشەلىگىن ايتا وتىرىپ، قازىرگى اتا
زاڭىمىزدىڭ باستاۋى بولعانىمەن حاباردار ەتۋ.
3. ۇلتىنىڭ ۇلى مۇراتتارى مەن ۇلىلىعى، ىرىلىگى مەن بىرلىگى، سانالىلىعى مەن پاكتىگى، ەسەندىگى مەن ەركىندىگى، نامىسى مەن ىنتىماعى ءۇشىن تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ، تۇتاستىعىن ساقتاۋ، قورعانىس قابىلەتىن كۇشەيتۋ جولىندا كۇش - قۋاتىن، ءبىلىم - بىلىگىن سارقا پايدالانعان، اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەگەن سول ءبىر زاماننىڭ جارقىراپ تۋعان جارىق جۇلدىزدارى، مەملەكەت ماملەگەرلەرى ءۇيسىن تولە بي، قاز داۋىستى قازبەك بي، الشىن ايتەكە(ايتىق) بيلەردىڭ ءومىرى، قىزمەتى، دانالىقتارى تۋرالى بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ.
تاربيەلىگى: قازاق تاريحىندا تاۋكە حانداي قۇدىرەتتى ساياساتكەر جانە كورەگەن مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ حالقىنا سىڭىرگەن تاريحى ەڭبەگىن باعالاي بىلۋگە وقىتا وتىرىپ تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىعى: تاقىرىپقا سايكەس تەست، تىرەك - سىزبالار قۇرا بىلۋگە، كارتامەن، قوسىمشا ادەبيەتتەرمەن جۇمىس ىستەي بىلۋگە داعدىلانۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ينتەگراسيالىق ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ارالاس (اڭگىمەلەۋ، كارتامەن جۇمىس، سىزبالارمەن جۇمىس، دانالىق سوزدەر)
ءپانارالىق بايلانىس:
قۇقىق، ادەبيەت، حالىقتىڭ پەدوگوگيكا، بيولوگيا. (قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورىندالادى)
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
2. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءۇي تاپسىرماسى.<< كىم بىلگىر؟>> ديداكتيكالىق ويىنى
•تاۋەكەل حان قاي قالانىڭ تۇبىندە جاريالاندى؟
•ەسىم حانعا قارسى سۇلتاندى اتا؟
•قاي جىلداردىڭ شاماسىندا تۇرسىن مۇحاممەد سۇلتان ءوزىن حان دەپ جاريالادى؟
•ەسىم حان قاي قالانى استانا ەتتى؟
•تاشكەنت قالاسىندا ءوزىن << تاۋەلسىز حان>> دەپ جاريالانعان كىم؟
•بۇحار حاننىڭ قازاق حاندىعىن قايتارىپ الۋدى ارمانداعان جەرلەرى؟
•العاشقى قازاق - بۇحار شايقاسى قاي جىلى، قاي جەردە ءوتتى؟
• يمانقۇلي حان باسقارعان بۇحار اسكەرىمەن ۇرىس قاي جىلى، قاي قالانىڭ تۇبىندە ءوتتى؟ ناتيجەسى قالاي بولدى؟
• ەسىم حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارى؟
• ەسىم حاننىڭ قالماقتاردى تالقانداعان ۋاقىتى؟
• قازاق حاندىعى مەن وزبەك حاندىعى اراسىنداعى ۇزاق جۇرگىزىلگەن سوعىستىڭ ناتيجەسى؟
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. كورەگەن مەملەكەت قايراتكەرى، اقىلدى ديپلومات، قازاقتىڭ قۇدىرەتتى حانى – تاۋكە حان.
2. تاۋكە حان قارساڭىنداعى احۋال.
3. تاۋكەنىڭ حان بولۋى.
4. «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ قابىلدانۋى، مازمۇنى، تاريحي سيپاتى.
تاۋكەحان كىم؟
قازاق حاندىعىنىڭ حانى ەسىمنىڭ نەمەرەسى، سالقام جاڭگىردىڭ ۇلى.
كورەگەن مەملەكەت قايراتكەرى، «قازاقتىڭ ليكرۋگى» اتانعان.
«قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان»
نەگىزگى ماقساتى:
قازاقتاردى جوڭعارلاردىڭ قىسىمىنان قۇتقارۋ.
بيلەردىڭ كومەگىمەن حان بيلىگىن نىعايتۋ.
«جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىن شىعاردى. «جارعى» ءسوزى «ادىلدىك» ۇعىمىن بىلدىرگەن.
جەر داۋى، باياندايىن، ءبىرىنشىسى،
رۋ قونىسپەنەن مەنشىكتى ءىسى.
يەلەنگەن جەرىنە جانجال بولسا،
بىرەۋگە باسىمدىق قىپ وزبىر كىسى.
ءۇي ءىشى مەن بالانى تاربيەلەۋ –
بولعان جوسىن زاڭىنىڭ ەكىنشىسى.
ۇرلىق – قارلىق، بارىمتا – ءۇشىنشى زاڭ،
بايان ەتەر بارىندە بىلگەن كىسى.
ءتورتىنشى بوپ سانالعان مىناۋ زاڭى،
ءبىر حالىقپەن باسقا رۋ بولسا داۋى.
ۇلتىن جاۋدان قورعاماق – بەسىنشى بۇل،
التىنشى، جەتىنشى – قۇن داۋى، جەسىر داۋى
«تولە بي تاريحى» داستانى.
جەتى جارعى: جەر داۋى، قىلمىس، جەسىر داۋى، كۇن داۋى، وتباسى قاتىناسى، ۇرپاق تاربيەسى
جەتى جارعى 1867 – 1868 جج رەسەيدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەسىنە دەيىن مىندەت اتقاردى.
تاۋكە حان جەر يەلەنۋ، مەنشىك قاتىناستارىنا قاتتى ءمان بەرىپ، زاڭمەن بەكىتكەن.
جەر يەلەنۋ تۇرلەرى:
1. يكتا – اسكەري – ازاماتتىق قاتىناسى ءۇشىن سىيلىق رەتىندە.
2. سويىرعال – ءومىر بويىنا سىيعا بەرىلدى.
3. ۆاكۋفتىق جەر – مۇسىلمان ءدىنباسىلارىنا بەرىلگەن جەر.
4. ميلك – جەر تەلىمدەرىنە جانە سالىققا جەكە مەنشىك قۇقىعى.
سالىق تۇرلەرى:
1. زەكەت – مال باسىنان حانعا تولەنەتىن سالىق.
2. حاراج – جەر سالىعى.
3. باج – ساۋداگەرلەردەن الىناتىن جەر سالىعى.
4. جاساق – كوشپەلى مالشىلاردان الىناتىن سالىق.
مىندەتكەرلىك:
1. حان، سۇلتانعا سىباعا، سوعىم بەرۋ.
2. قۇنالعى – اسكەر بولىمدەرىن لايىقتى قابىلداۋ.
3. جامىلعى – اكىمشىلىك ادامدارىن قابىلداۋ.
4. مارديكار – سۋلاندىرۋ ارىقتارىن قازۋ، تازارتۋ، كوپىرلەر، جولدار سالۋعا قاتىسۋ.
سالىقتار، الىمدار جانە مىندەتكەرلىكتەر قاراپايىم حالىق ءۇشىن اۋىر سالماق بولىپ سانالادى.
ەردىڭ قۇنى ەكى اۋىز سوزبەن ءبىتىپ،
كىم ونىڭ جارلىعىنان مويىن بۇرعان.
تاپقىشتىق، شەشەندىكپەن كىم السا، اتاق،
حالىق سونى كەتىپتى»بي»دەپ اتاپ.
(س. تورايعىروۆ.)
«ميعا شابۋىل» ءادىسى.
1).»بي» ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
بي
↓
ەلشى، مامىلەگەر
زاڭگەر
پسيحولوگ
اقىن
شەشەن
تاربيەشى، ويشىل، عالىم
ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى
2). بي بولىپ سايلانۋ ءۇشىن سايلاناتىن ادامنىڭ داۋلەتى، بايلىعى ەسكەرىلەتىن بە ەدى؟ قالاي ويلايسىڭدار؟
ۇلى بيلەر ومىرىنە ساياحات
وگىزدى ورگە سالما – قاناتىڭ تالار،
نادانعا كوزىڭدى سالما – ساعىڭ سىنار.
دوسىڭا وتىرىك ايتپا – سەنىمىڭ كەتەر،
دۇشپانعا سىرىڭدى ايتپا – تۇبىڭە جەتەر.
تولە بي
- 1663 - 1756 جج. ءومىر سۇرگەن؛
- ۇلى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى؛
- جامبىل وبلىسى شۋ وزەنى جايساڭ جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن؛
- دۋلات تايپاسىنىڭ جانىس رۋىنان؛
- قازاق مەملەكەتى تاريحىنداعى اتاقتى ساياسي قايراتكەر؛
- تاۋكە حان تۇسىندا ۇيىمداسقان بيلەر كەنەسىنىڭ مۇشەسى؛
-«جەتى جارعى» زاڭىن جاساۋشىلاردىڭ كورنەكتى وكىل؛
-«قارلىعاش اۋليە»، «قارلىعاش بي» اتانعان.
ءۇي جانىندا بيىك توبەڭ بولسا،
ول ەرتتەۋلى اتتان كەم ەمەس.
وتباسىندا بىلگىر قارتىڭ بولسا،
ول جازىلعان حاتتان كەم ەمەس.
ەي، ءبىز ءۇشىن ءجۇز - ءۇش قازاق، كەرىسپەيىك،
اسىلى، بىزگە كەرىسكەن ءجون ەمەس، كەلىسكەن ءجون.
قازىبەك بي
- 1667 - 1764 جج. ءومىر ءسۇردى. سىر بويىندا دۇنيەگە كەلگەن.
- ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى. ارعىن تايپاسىنىڭ قاراكەسەك رۋىنان.
- قازاق حاندارىنىڭ اقىلشىسى، ەلشى - مامىلەگەر، ديپلومات.
- جوڭعار حاندىعىنا ەلشىلىك، مامىلەگەرلىك جولمەن ءۇش رەت بارعان.
- اسقان شەشەن، ەل باسقارعان، داۋ - جانجالدى شەشكەن.
- 1682 - 1766جج. ءومىر سۇرگەن. كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى.
- الەم تايپاسىنىڭ ءتورتقارا رۋىنان شىققان
- اتى اڭىزعا اينالعان اقىل - وي الىپتارىنىڭ ءبىرى.
- 12 جاسىنا دەيىن اكەسى اقشاحاننىن تاربيەسىندە بولىپ، ەل باسقارۋ مەن اسكەري ونەردى مەڭگەرگەن. بۇحار مەن سامارقاند مەدرەسەلەرىندە اراب - پارسى تىلدەرىن ۇيرەنگەن.
باي بولساڭ، حالىققا پايدان ءتيسىن،
باتىر بولساڭ، دۇشپانعا نايزاڭ ءتيسىن.
باي بولىپ پايداڭ تيمەسە،
باتىر بولىپ نايزاڭ تيمەسە،
جۇرتتان الابوتەن ءۇيىن كۇيسىن!
ايتەكە بي (ايتىق)
«عاجايىپ جەتىلىك» (سۇراق - جاۋاپ)
1. تاۋكە حاننىڭ نەگىزگى ماقساتى؟
2. تاۋكە حان ساياساتىنىڭ باستى باعىتتارى؟
3. 1681 – 1685 جج. قانداي وقيعا بولدى؟
4. جوڭعارلارمەن كۇرەستە ستراتەگيالىق تىرەك – بەكەتتەرى بولعان قالالاردى اتا.
5. «جەتى جارعىدا» قاراستىرىلعان ماسەلەلەر؟
6. «قۇن» دەگەن نە؟
7. قۇرىلتاي دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ قانداي ماسەلەلەر قارالدى؟
ساباقتى قورىتۋ كەزەڭى «ءبىلىم الەمىنە ساياحات»
1. تاۋكە حان دالا اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلى........................ كومەگىمەن ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن نىعايتۋعا تىرىستى.
2. تاۋكە حان ءبىرقاتار شارالار قابىلدادى. ول بيلەر كەڭەسىنىڭ وتەتىن...................... مەن بەلگىلەندى.
3. بيلەر كەڭەسى...........................،............................ جانە........................... وتكىزىلگەن.
4. بيلەردىڭ دانالىعى مەن كەمەڭگەرلىگى حاندىقتى اۋىر سىنداردان امان.................... باعىتتالدى.
5. 1687 – 1688 جج. تاۋكە.............................. جايلى بۇحارا حانى سۋبحانكۋليمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى.
6. تاۋكە حان ورىس – قازاق قاتىناستارىن جاقسارتۋ بارىسىندا 1686 – 1693 جج......................... جىبەردى.
7. 1698 جىلدان باستاپ.......................... مەن قازاق امىرشىلەرى اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىستىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى.
8. قازاقتىڭ.........................،......................،............................،..........................،...........................، قالالاردى ستراتەگيالىق تىرەك بەكەتتەرىنە اينالدى.
9. قازاق – قالماق قىرسىقتارى تولاسسىز.......................،......................،........................ جىلدار ارالىعىندا ءجۇردى.
10. «جەتى جارعىعا»...........................،........................، ازاماتتىق قۇقىق نورمالارى،......................،....................... تۋرالى ەرەجەلەر ەنگىزىلگەن.
11. « جەتى جارعى» بويىنشا جوعارعى سۋديا........................ بولعان.
12. ءولىم جازاسى ەكى ءتۇرلى بولعان:................. جانە...................... ولتىرىلگەن.
13. تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى.................................... مەملەكەت بولدى.
وقۋشىلاردى باعالاۋ، ماراپاتتاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: «تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق ەلىنىڭ جايى» شىعارماشىلىق تاپسىرما.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى:
1. وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەت تاريحىنداعى كەسەك تۇلعانىڭ ءبىرى - ەسىم حاننىڭ نەمەرەسى، سالقام جاڭگىردىڭ بالاسى تاۋكە حان حالقىنىڭ مىقتى تۇعىرى بيىك ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت بولۋىنا مول قاجىر - قايراتىن جۇمساعان. حاننىڭ كورەگەن قاسيەتىمەن مىقتى ەل بولعانىن، قازاق حاندىعىنىڭ تاۋكە تۇسىنداعى ىشكى - سىرتقى ساياساتى، كورشى ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى تۋرالى قوسىمشا قۇجاتتارمەن تانىستىرا وتىرىپ تاريحي بىلىك - بىلىگىن دامىتۋ.
2.<< جەتى جارعىنىڭ >> مازمۇنى مەن سيپاتى ەرەكشەلىگىن ايتا وتىرىپ، قازىرگى اتا
زاڭىمىزدىڭ باستاۋى بولعانىمەن حاباردار ەتۋ.
3. ۇلتىنىڭ ۇلى مۇراتتارى مەن ۇلىلىعى، ىرىلىگى مەن بىرلىگى، سانالىلىعى مەن پاكتىگى، ەسەندىگى مەن ەركىندىگى، نامىسى مەن ىنتىماعى ءۇشىن تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ، تۇتاستىعىن ساقتاۋ، قورعانىس قابىلەتىن كۇشەيتۋ جولىندا كۇش - قۋاتىن، ءبىلىم - بىلىگىن سارقا پايدالانعان، اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەگەن سول ءبىر زاماننىڭ جارقىراپ تۋعان جارىق جۇلدىزدارى، مەملەكەت ماملەگەرلەرى ءۇيسىن تولە بي، قاز داۋىستى قازبەك بي، الشىن ايتەكە(ايتىق) بيلەردىڭ ءومىرى، قىزمەتى، دانالىقتارى تۋرالى بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ.
تاربيەلىگى: قازاق تاريحىندا تاۋكە حانداي قۇدىرەتتى ساياساتكەر جانە كورەگەن مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ حالقىنا سىڭىرگەن تاريحى ەڭبەگىن باعالاي بىلۋگە وقىتا وتىرىپ تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىعى: تاقىرىپقا سايكەس تەست، تىرەك - سىزبالار قۇرا بىلۋگە، كارتامەن، قوسىمشا ادەبيەتتەرمەن جۇمىس ىستەي بىلۋگە داعدىلانۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ينتەگراسيالىق ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ارالاس (اڭگىمەلەۋ، كارتامەن جۇمىس، سىزبالارمەن جۇمىس، دانالىق سوزدەر)
ءپانارالىق بايلانىس:
قۇقىق، ادەبيەت، حالىقتىڭ پەدوگوگيكا، بيولوگيا. (قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورىندالادى)
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
2. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءۇي تاپسىرماسى.<< كىم بىلگىر؟>> ديداكتيكالىق ويىنى
•تاۋەكەل حان قاي قالانىڭ تۇبىندە جاريالاندى؟
•ەسىم حانعا قارسى سۇلتاندى اتا؟
•قاي جىلداردىڭ شاماسىندا تۇرسىن مۇحاممەد سۇلتان ءوزىن حان دەپ جاريالادى؟
•ەسىم حان قاي قالانى استانا ەتتى؟
•تاشكەنت قالاسىندا ءوزىن << تاۋەلسىز حان>> دەپ جاريالانعان كىم؟
•بۇحار حاننىڭ قازاق حاندىعىن قايتارىپ الۋدى ارمانداعان جەرلەرى؟
•العاشقى قازاق - بۇحار شايقاسى قاي جىلى، قاي جەردە ءوتتى؟
• يمانقۇلي حان باسقارعان بۇحار اسكەرىمەن ۇرىس قاي جىلى، قاي قالانىڭ تۇبىندە ءوتتى؟ ناتيجەسى قالاي بولدى؟
• ەسىم حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارى؟
• ەسىم حاننىڭ قالماقتاردى تالقانداعان ۋاقىتى؟
• قازاق حاندىعى مەن وزبەك حاندىعى اراسىنداعى ۇزاق جۇرگىزىلگەن سوعىستىڭ ناتيجەسى؟
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. كورەگەن مەملەكەت قايراتكەرى، اقىلدى ديپلومات، قازاقتىڭ قۇدىرەتتى حانى – تاۋكە حان.
2. تاۋكە حان قارساڭىنداعى احۋال.
3. تاۋكەنىڭ حان بولۋى.
4. «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ قابىلدانۋى، مازمۇنى، تاريحي سيپاتى.
تاۋكەحان كىم؟
قازاق حاندىعىنىڭ حانى ەسىمنىڭ نەمەرەسى، سالقام جاڭگىردىڭ ۇلى.
كورەگەن مەملەكەت قايراتكەرى، «قازاقتىڭ ليكرۋگى» اتانعان.
«قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان»
نەگىزگى ماقساتى:
قازاقتاردى جوڭعارلاردىڭ قىسىمىنان قۇتقارۋ.
بيلەردىڭ كومەگىمەن حان بيلىگىن نىعايتۋ.
«جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىن شىعاردى. «جارعى» ءسوزى «ادىلدىك» ۇعىمىن بىلدىرگەن.
جەر داۋى، باياندايىن، ءبىرىنشىسى،
رۋ قونىسپەنەن مەنشىكتى ءىسى.
يەلەنگەن جەرىنە جانجال بولسا،
بىرەۋگە باسىمدىق قىپ وزبىر كىسى.
ءۇي ءىشى مەن بالانى تاربيەلەۋ –
بولعان جوسىن زاڭىنىڭ ەكىنشىسى.
ۇرلىق – قارلىق، بارىمتا – ءۇشىنشى زاڭ،
بايان ەتەر بارىندە بىلگەن كىسى.
ءتورتىنشى بوپ سانالعان مىناۋ زاڭى،
ءبىر حالىقپەن باسقا رۋ بولسا داۋى.
ۇلتىن جاۋدان قورعاماق – بەسىنشى بۇل،
التىنشى، جەتىنشى – قۇن داۋى، جەسىر داۋى
«تولە بي تاريحى» داستانى.
جەتى جارعى: جەر داۋى، قىلمىس، جەسىر داۋى، كۇن داۋى، وتباسى قاتىناسى، ۇرپاق تاربيەسى
جەتى جارعى 1867 – 1868 جج رەسەيدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەسىنە دەيىن مىندەت اتقاردى.
تاۋكە حان جەر يەلەنۋ، مەنشىك قاتىناستارىنا قاتتى ءمان بەرىپ، زاڭمەن بەكىتكەن.
جەر يەلەنۋ تۇرلەرى:
1. يكتا – اسكەري – ازاماتتىق قاتىناسى ءۇشىن سىيلىق رەتىندە.
2. سويىرعال – ءومىر بويىنا سىيعا بەرىلدى.
3. ۆاكۋفتىق جەر – مۇسىلمان ءدىنباسىلارىنا بەرىلگەن جەر.
4. ميلك – جەر تەلىمدەرىنە جانە سالىققا جەكە مەنشىك قۇقىعى.
سالىق تۇرلەرى:
1. زەكەت – مال باسىنان حانعا تولەنەتىن سالىق.
2. حاراج – جەر سالىعى.
3. باج – ساۋداگەرلەردەن الىناتىن جەر سالىعى.
4. جاساق – كوشپەلى مالشىلاردان الىناتىن سالىق.
مىندەتكەرلىك:
1. حان، سۇلتانعا سىباعا، سوعىم بەرۋ.
2. قۇنالعى – اسكەر بولىمدەرىن لايىقتى قابىلداۋ.
3. جامىلعى – اكىمشىلىك ادامدارىن قابىلداۋ.
4. مارديكار – سۋلاندىرۋ ارىقتارىن قازۋ، تازارتۋ، كوپىرلەر، جولدار سالۋعا قاتىسۋ.
سالىقتار، الىمدار جانە مىندەتكەرلىكتەر قاراپايىم حالىق ءۇشىن اۋىر سالماق بولىپ سانالادى.
ەردىڭ قۇنى ەكى اۋىز سوزبەن ءبىتىپ،
كىم ونىڭ جارلىعىنان مويىن بۇرعان.
تاپقىشتىق، شەشەندىكپەن كىم السا، اتاق،
حالىق سونى كەتىپتى»بي»دەپ اتاپ.
(س. تورايعىروۆ.)
«ميعا شابۋىل» ءادىسى.
1).»بي» ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
بي
↓
ەلشى، مامىلەگەر
زاڭگەر
پسيحولوگ
اقىن
شەشەن
تاربيەشى، ويشىل، عالىم
ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى
2). بي بولىپ سايلانۋ ءۇشىن سايلاناتىن ادامنىڭ داۋلەتى، بايلىعى ەسكەرىلەتىن بە ەدى؟ قالاي ويلايسىڭدار؟
ۇلى بيلەر ومىرىنە ساياحات
وگىزدى ورگە سالما – قاناتىڭ تالار،
نادانعا كوزىڭدى سالما – ساعىڭ سىنار.
دوسىڭا وتىرىك ايتپا – سەنىمىڭ كەتەر،
دۇشپانعا سىرىڭدى ايتپا – تۇبىڭە جەتەر.
تولە بي
- 1663 - 1756 جج. ءومىر سۇرگەن؛
- ۇلى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى؛
- جامبىل وبلىسى شۋ وزەنى جايساڭ جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن؛
- دۋلات تايپاسىنىڭ جانىس رۋىنان؛
- قازاق مەملەكەتى تاريحىنداعى اتاقتى ساياسي قايراتكەر؛
- تاۋكە حان تۇسىندا ۇيىمداسقان بيلەر كەنەسىنىڭ مۇشەسى؛
-«جەتى جارعى» زاڭىن جاساۋشىلاردىڭ كورنەكتى وكىل؛
-«قارلىعاش اۋليە»، «قارلىعاش بي» اتانعان.
ءۇي جانىندا بيىك توبەڭ بولسا،
ول ەرتتەۋلى اتتان كەم ەمەس.
وتباسىندا بىلگىر قارتىڭ بولسا،
ول جازىلعان حاتتان كەم ەمەس.
ەي، ءبىز ءۇشىن ءجۇز - ءۇش قازاق، كەرىسپەيىك،
اسىلى، بىزگە كەرىسكەن ءجون ەمەس، كەلىسكەن ءجون.
قازىبەك بي
- 1667 - 1764 جج. ءومىر ءسۇردى. سىر بويىندا دۇنيەگە كەلگەن.
- ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى. ارعىن تايپاسىنىڭ قاراكەسەك رۋىنان.
- قازاق حاندارىنىڭ اقىلشىسى، ەلشى - مامىلەگەر، ديپلومات.
- جوڭعار حاندىعىنا ەلشىلىك، مامىلەگەرلىك جولمەن ءۇش رەت بارعان.
- اسقان شەشەن، ەل باسقارعان، داۋ - جانجالدى شەشكەن.
- 1682 - 1766جج. ءومىر سۇرگەن. كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى.
- الەم تايپاسىنىڭ ءتورتقارا رۋىنان شىققان
- اتى اڭىزعا اينالعان اقىل - وي الىپتارىنىڭ ءبىرى.
- 12 جاسىنا دەيىن اكەسى اقشاحاننىن تاربيەسىندە بولىپ، ەل باسقارۋ مەن اسكەري ونەردى مەڭگەرگەن. بۇحار مەن سامارقاند مەدرەسەلەرىندە اراب - پارسى تىلدەرىن ۇيرەنگەن.
باي بولساڭ، حالىققا پايدان ءتيسىن،
باتىر بولساڭ، دۇشپانعا نايزاڭ ءتيسىن.
باي بولىپ پايداڭ تيمەسە،
باتىر بولىپ نايزاڭ تيمەسە،
جۇرتتان الابوتەن ءۇيىن كۇيسىن!
ايتەكە بي (ايتىق)
«عاجايىپ جەتىلىك» (سۇراق - جاۋاپ)
1. تاۋكە حاننىڭ نەگىزگى ماقساتى؟
2. تاۋكە حان ساياساتىنىڭ باستى باعىتتارى؟
3. 1681 – 1685 جج. قانداي وقيعا بولدى؟
4. جوڭعارلارمەن كۇرەستە ستراتەگيالىق تىرەك – بەكەتتەرى بولعان قالالاردى اتا.
5. «جەتى جارعىدا» قاراستىرىلعان ماسەلەلەر؟
6. «قۇن» دەگەن نە؟
7. قۇرىلتاي دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ قانداي ماسەلەلەر قارالدى؟
ساباقتى قورىتۋ كەزەڭى «ءبىلىم الەمىنە ساياحات»
1. تاۋكە حان دالا اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلى........................ كومەگىمەن ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن نىعايتۋعا تىرىستى.
2. تاۋكە حان ءبىرقاتار شارالار قابىلدادى. ول بيلەر كەڭەسىنىڭ وتەتىن...................... مەن بەلگىلەندى.
3. بيلەر كەڭەسى...........................،............................ جانە........................... وتكىزىلگەن.
4. بيلەردىڭ دانالىعى مەن كەمەڭگەرلىگى حاندىقتى اۋىر سىنداردان امان.................... باعىتتالدى.
5. 1687 – 1688 جج. تاۋكە.............................. جايلى بۇحارا حانى سۋبحانكۋليمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى.
6. تاۋكە حان ورىس – قازاق قاتىناستارىن جاقسارتۋ بارىسىندا 1686 – 1693 جج......................... جىبەردى.
7. 1698 جىلدان باستاپ.......................... مەن قازاق امىرشىلەرى اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىستىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى.
8. قازاقتىڭ.........................،......................،............................،..........................،...........................، قالالاردى ستراتەگيالىق تىرەك بەكەتتەرىنە اينالدى.
9. قازاق – قالماق قىرسىقتارى تولاسسىز.......................،......................،........................ جىلدار ارالىعىندا ءجۇردى.
10. «جەتى جارعىعا»...........................،........................، ازاماتتىق قۇقىق نورمالارى،......................،....................... تۋرالى ەرەجەلەر ەنگىزىلگەن.
11. « جەتى جارعى» بويىنشا جوعارعى سۋديا........................ بولعان.
12. ءولىم جازاسى ەكى ءتۇرلى بولعان:................. جانە...................... ولتىرىلگەن.
13. تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى.................................... مەملەكەت بولدى.
وقۋشىلاردى باعالاۋ، ماراپاتتاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: «تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق ەلىنىڭ جايى» شىعارماشىلىق تاپسىرما.
You Might Also Like
-
ارمىسىز ۇستاز – انالار، كوكتەمدەي قۇلپىرعان قىزدار! قازاق ايەل زاتىن ەرەكشە قادىرلەگەن. انا – ءاربىر ادامنىڭ جارىق دۇنيەدەگى ەڭ جاقىنى، جاناشىرى،
