تەمىرجولشى
«شويىننان جول سالىنعالى جاتىر، ول جولدىڭ كورىنىسى دومبىرانىڭ ەكى ىشەگى سياقتى بولادى ەكەن، ونىمەن پوەزد دەگەن وتپەن جۇرەتىن اربا كەلەدى ەكەن» دەگەن قاۋەسەت بالقاشتىڭ بەرگى جاعاسىنا جۋىق جاتقان كۇرتى ەلىنە تەز تاراپ كەتتى.
— قارا بۇقاسى بولادى دەيدى.
— ونىڭ جانى بار ما؟
— تۇياعى قالاي شويىننان تايىپ كەتپەيدى؟
— شويىننان ىستەلگەن اربا دەيدى، وت كۇشىمەن كوپ جۇك سۇيرەيدى ەكەن،— دەستى كەشكە جاقىن اۋىل ورتاسىنداعى توبە باسىندا وتىرعاندار.
— ول قايدا بارادى ەكەن؟
— مىنا قوپانى باسىپ وتەدى دەيدى جۇرت.
بەتىندە قوراسان داعى بار شەتتە وتىرعان، جاسى جيىرمالار شاماسىنداعى قارا ءجىىىى جاڭاعى اڭگىمەنى ايتقانداردان جولدىڭ جايىن قايتادان سۇراپ ەدى. «ءبىز قايدان بىلەيىك، ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز دە سەنىڭ ەستىگەنىڭ عوي» دەپ ولار ەشتەمەنى اشىپ ايتا المادى. سۇراۋىنا جاۋاپ تاپپاعان جىگىت ەل اۋزىنا ءبىراز قاراپ تۇردى دا، ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
ول ۇيىنە كەلگەندە الاۋلانعان تەزەك وتى بىقسي جانىپ، ءۇي ءىشى الا كولەڭكەلەنىپ تۇر ەكەن.
— اپا،— دەدى ۇيىنە كەلىپ جىگىت، وتتى ۇرلەپ جاتقان شەشەسىنە،— مەن شويىن جولعا جۇمىسقا تۇرسام قايتەدى.
— جاسسىڭ عوي ءالى، قالقام.
— وي اپا، جيىرماعا كەلگەن ادام جاس بولۋشى ما
ەدى.
— انىعىن ءبىلدىڭ بە؟ جۇمىسشى الا ما ەكەن؟
— ازىرشە مەنىڭ ەستىگەنىمنىڭ ءبارى تۇسپال.
— ەندەشە بىرەۋدەن ابدەن انىعىن بىلسەڭشى، شىراعىم، بارۋ جاعىن سونان سوڭ قاراستىرارسىڭ.
ءسوز باسىلا بەرگەندە، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى كوتەرىلدى دە، سالەم بەرىپ موسقال تارتقان بەت سۇيەگى شىعىڭقى، الاسا بويلى، قارا ساقالدى كىسى ۇيگە كىرىپ كەلدى. بۇل توسقانباي دەگەن وزدەرىنىڭ ءبىر تۋىسقانى ەدى. باعاناعى توبە باسىنداعىلار «توسقانباي قوپا بويىنا جۇمىس ىزدەي كەتىپتى» دەگەندى دە ايتقان. توسقانبايدى كورىپ قۋانعان جىگىت، بار ىزدەگەنىن وسى تۋىسقانى الىپ كەلگەندەي بولدى.
— توسەكەڭبىسىز؟ تورگە شىعىڭىز.
— جوق اسىعىسپىن،— دەدى وت باسىنا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا بەرگەن توسقانباي.
— الگى نۇرقاسىم «بارىپ كەلىڭىزشى» دەپ مازالاپ بولماعان سوڭ قوپا جاققا بارىپ ەدىم. قوپانى باستىرا شويىن جول جاساپ كەلەدى ەكەن. سونى ءبىلىپ قايتتىم. سەندە جۇمىس ىزدەپ ءجۇر دەگەندى ەستىپ، ايتا كەتەيىن دەپ ەدىم. مەن ءقازىر بارىپ دەم الامىن دا، تاڭسارىدەن كوشەمىن. ۇلكەن بالام ەكەۋمىزگە دە جۇمىس بەرەتىن بولدى.
— ساپارىڭىز وڭ بولسىن! مەن دە كوشەمىن،— دەدى ءۇي نەسى.
— بىرگە بولسىن!— دەپ توسەكەڭ شىعىپ كەتتى.
* * *
قۇرىلىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. مۇنداعى ادامداردىڭ كوبى وسى ماڭداعى كۇرتى بولىسىنان كەلگەندەر كورىنەدى. اۋىلدان كەلگەن جىگىتتەر جۇمىسقا بەلسەنە ارالاسىپ كەتىپتى. كەشەگى «مەن كوشەمىن» دەگەن كىسى سايدان توپىراق تاسىپ ءجۇر،
لاشىعىن وزەن بويىنا قالدىرىپ، جول قۇرىلىسىنىڭ باستىعى تىككەن شاتىرعا جۇگىرىپ كەلگەن جىگىت كوپ كىدىرمەي-اق شاتىردان قۋانا شىقتى. اۋەلى ول شاتىرعا ىسىرەردە وسىلار قازاقشا سەزىمدى تۇسىنبەس دەپ جۇرەكسىنىپ ەدى، ولاي بولمادى، كىرىپ بارعان جىگىتكە:
— امانسىڭ با؟—دەپ قازاقشا سويلەپ، مۇرتتى سارى كىسى ستولياروۆ ورنىنان تۇرا كەلىپ قولىن ءوزى بەردى.
— امانسىز با؟—دەدى، نە ايتارىن بىلمەي قالعان ءالىش تە.
— جۇمىس سۇراي كەلدىڭ بە؟
— يا.
— ەندەشە مەن قاعاز جازىپ بەرەيىن، انا تاراسوۆ دەگەن كىسىگە بار، ول ساعان جۇمىس بەرەدى. ەندىگى سەنىن باستىعىڭ سول بولادى..
— قۇپ.
وسىدان كەيىن ول جۇمىسقا كىرىستى. ونىڭ جۇمىس ىستەۋىنە سارى اتان ءتيدى. وسى سارى اتاندى جەتەلەپ، ءالىش بىرنەشە كۇن باسقالارمەن بىرگە توپىراق تارتتى. «توپىراقتى قاشان تارتىپ بىتىرەمىز، ەگەر دوڭەس جەردىڭ بارىنەن توپىراق الا بەرسەك، مىنا قىرقانى قالاي تاۋىسامىز» دەپ ويلاپ تا قويدى ول ىشىنەن. ءبىراق ءالىش بۇل ويىنىڭ اعات ەكەنىن ءبىلدى. از عانا كۇن ىشىندە جاپ-جازىق دالادا توپىراق جالدانىپ، تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ قالدى. «كوپ تۇكىرسە كول» دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەپ ويلادى ءالىش.
از كۇندە ءالىش قۇرىلىسشىلارمەن ۇيرەنىسىپ كەتتى. اۋىلداعى جولداستارىنىڭ دا كوبىسى وسىندا كەلدى. جۇمىسشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى تاسىلعان توپىراقتى تەگىستەپ، نىقتاپ، تاپتاپ، ەندى ءبىرسىپىراسى تاقتاي تىلۋگە كىرىستى.
كۇن اسقان سايىن ءالىشتىڭ جۇمىسىنىڭ ءتۇرى وزگەرىپ وتىردى. ءالىش بۇگىن ءوزىنىن باستىعى تاراسوۆقا ءبىر ىسپەن بارا قالىپ ەدى، ول «سەن بۇگىننەن باستاپ توپىراق تاسىعانىڭدى قوي دا، سەرگەي كولەسنيكوۆتىڭ قاراۋىنا بار. جۇمىستى سولارمەن ىستە» دەدى. بۇل ءسوز الىشكە الدىمەن قيىنىراق ءتيدى. ويتكەنى ءالىش بولسا ورىس ءتىلىن بىلمەيدى. ال سەرگەيدىڭ جانىندا ءبىر قازاق جوق ءبارى دە ورىس جىگىتتەرى. سوندىقتان ول وسى توپىراق تارتقان جىگىتتەرمەن بىرگە جۇرە بەرۋدى ۇناتاتىن. «ءبىراق،—دەپ ويلادى ول،— توپتا ءسوز سويلەيمىن بە، ولاردىڭ ىستەيتىنىن ىستەي بەرۋدى بىلەمىن عوي». وسى ەكى ويدى سالماقتاپ كەلدى دە، ءالىش تاۋەكەل دەپ سەرگەيدىڭ بريگاداسىنا كەتتى.
ءالىش ەندى جولدىڭ توپىراعىن تەگىستەپ، ۇستىنە قۇم، تاس قيىرشىقتارىن تاسۋعا تاپسىرما الدى. ول بۇل جۇمىستى دا بار ىنتاسىمەن ىستەدى. پوەزد وسى ارادان وتكەنشە اسىقتى ول. جال بون ۇيىلگەن توپىراقتىڭ ۇستىنەن تاس توسەلدى، بىر-ەكى رەت جاڭبىر جاۋعان سوڭ، الگى جال ات تۇياعى باتپايتىن بەرىش بولىپ قاتىن قالدى.
تاعى ءبىر كۇنى ءالىش تۇيەمەن اعاش تارتاتىن بولدى. اعاش ءالى جولعا توسەلىنبەي ءۇيىلىپ قويىلا بەردى.
— سەرگەي،— دەدى ءالىش،— وسى توپىراقتى، تاستى، اعاشتى ءۇيىپ جاتىرمىز، ال پوەزد قاشان كەلەدى؟
— اسىقپا، ءالىش،— دەدى سەرگەي،— پوەزد ءالى-اق كەلەدى. ەكەۋىمىز سول پوەزبەن ساياحات قۇرامىز. انەۋگى كۇنى ءوزىڭنىڭ ايتقان اڭگىمەڭ ەسىڭدە مە؟ الماتىعا وسى جەردەن ەكى كۇن جۇردىك دەپ ەدىڭ عوي، ەندى سول الماتىعا ەكى ساعاتتا باراتىن بولامىز.
ءالىشتىڭ ويىنا بولاشاق ءومىرى كەلىپ، ءوزىن پوەزد ۇستىندە كەتىپ بارا جاتقانداي سەزىندى.
ناق وسى جەردەن جيرەنايعىر وزەنى وتەتىن. تۋرا تارتىلىپ، ءۇيىلىپ كەلگەن جال توپىراق وزەنگە جاقىنداعاندا يىندەۋ بولىپ توسەلدى. العاشقى كەزدە بۇعان ءالىشتىڭ اقىلى جەتپەي ءجۇردى. سۋدىڭ ارعى بەت وتە بەرىسى دە ناق وسىنداي ءيىن بولادى دا، ودان ءارى ءتۇپ-تۇزۋ بولىپ كەتەدى.
ءبىر كۇنى وسى وزەن بويىنا كوپ اعاش ءتۇسىرىلدى. اعاشتان ءزاۋلىم كوپىر سالىندى، جال بولىپ ۇيىلگەن تاس-توپىراقتىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ اعاشتار توسەلىندى. قىرلى جىڭىشكە ۇزىن شويىندار اكەلىنىپ، قاتارىنان وسى كولدەنەڭ اعاشقا شەگەلەنگەندە ءالىشتىڭ ويىنا اۋىلداعىلاردىڭ «جول دومبىراعا ۇقسايدى» دەگەنى تۇسە كەتتى. جول، شىنىندا دا، دومبىرانىڭ موينىنا ۇقساپ قالدى. ەكى رەلس ەكى شەك تە، ال شپالدار پەرنە سياقتى.
جول ءبىتىپ پوەزد كەلەردە، ءالىش ۇمبەتالوۆتى جول ماستەرى تاراسوۆ شاقىرىپ الدى دا:
— سەن پوەزد وتكەنشە كوپىردىڭ استىنا جاتاسىڭ،— دەدى.
— مەنىڭ دە پوەزدى كورگىم كەلەدى، دميتريي ستەپانوۆيچ،— دەدى ول.
— سەن پوەزدى كورمەك تۇگىل، ماڭگى سونىمەن بىرگە بولاسىڭ، العاشقى پوەزد وتكەنشە وسىندا قالاسىڭ،— دەدى تاراسوۆ. ءسويتىپ، ءبىرىنشى رەت پوەزد وتەتىن كوپىردىڭ استىندا ءالىش جالعىز قالدى. ادەتتە بۇل كەزدە جۇمىستاعى ەڭ وزات ادام پوەزد العاش وتكەندە كوپىردىڭ استىندا قالۋ قۇرمەتىنە يە بولادى ەكەن. ول كەز-كەلگەن ادامعا ۇسىنىلا بەرمەسە كەرەك.
پوەزد گۇرسىلدەپ وتە شىققان سوڭ، ءالىش ورنىنان تۇرا كەلىپ جول ۇستىنە قاراپ ەدى، ءتۇتىنى بۋداقتاپ پاروۆوز جۇيتكىپ بارادى ەكەن. بۇرىن پوەزد كورمەگەن تۇيەلى، اتتى قازاقتار پاروۆوزدىڭ ارتىنان تاڭ قالىسىپ قاراپ تۇر، ەندى ءبىرازى جارىسىپ شاۋىپ بارادى. ءالىش ەل قۋانىشىنىڭ كۋاسى بولدى. كەيىنىرەك وزەن جاعاسىنداعى ءيىننىڭ ءمانىسىن دە ءتۇسىندى، ول سەمەنتتەن، تاستان ءبىرجولا ىستەلەتىن تەمىر بەتوندى كوپىرگە قالدىرىلعان ورىن بولىپ شىقتى.
تۇركسيب تەمىر جولى اينابۇلاقتا ءتۇيىسىپ، جۇمىس بىتكەن كۇنى ءالىش ۇمبەتالوۆ اينابۇلاققا شاقىرىلدى. پوەزدان تۇسە قالعان جەردە ءالىشتى بۇرىنعى ءوزىنىڭ جولداستارى تاراسوۆ پەن كولەسنيكوۆ قارسى الدى. ولار ءالىشتى جول باستىعىنا الىپ كىردى.
— ۇمبەتالوۆ دەگەن وزات جۇمىسشى وسى، ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزبەن كەلدى، جول باستىعى جولداس،— دەدى تاراسوۆ.
جول باستىعى ورتا جاستاعى بايسالدى ادام ەكەن. الىشپەن كوپ اڭگىمەلەستى.
— ءسىزدى اۋىر ءوندىرىس حالىق كوميسسارياتىنىڭ گراموتاسىمەن قۇتتىقتايمىن،— دەدى ول الىشكە. بۇعان قوسا كوپ زاتتاي سىيلىق تاپسىردى.
ءۇش كۇننەن سوڭ ءالىش ۇيىنە قايتا كەلىپ، جيرەنايعىر ستانسياسىنا سترەلكا سالۋشى بولىپ قىزمەتكە ورنالاستى. وسى جۇمىستا ەكى-ۇش جىل ىستەگەننەن سوڭ ول ستانسيا كەزەكشىسىن دايارلايتىن كۋرسقا جىبەرىلدى. كۋرستى ءبىتىرىپ كەلىسىمەن ول ستانسيا كەزەكشىسى قىزمەتىن اتقاردى.
ءالىش ۇمبەتالوۆتىڭ تەمىر جولدا كىزمەت ىستەگەنىنە جيىرما جىل تولۋى قارساڭىندا، ول ۇلكەن باستامانىڭ يەسى بولدى. ونىڭ پوەزداردى توقتاۋسىز جونەلتۋدەگى باستاماسىن بۇكىل تۇركسيب تەمىرجولشىلارى قۋانا قارسى الدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى تۇركسيب باسقارماسىندا بولعان جيىن — ونىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر بەلدى كەزەڭ بولدى.
كەشە كەشتە قىزمەتتە تۇرعان ءالىش ۇمبەتالوۆقا ستانسيا باستىعى ورىنبايەۆ ءبىر پاكەت اكەلىپ تاپسىردى دا:
— ءقازىر سەن جۇمىستان شىعىپ، ۇيىڭە بارىپ جۋىنىپ، ماعان كەل، مەن سەنى وسىندا كۇتەمىن، ەكەۋمىز ءقازىر الماتىعا جۇرەمىز،— دەدى.
— نە جۇمىسقا جۇرەمىز؟
اسىعىپ بارا جاتقان ستانسيا باستىعى وعان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:
— تەز كەل!—دەدى الگى ءسوزىن قايتالاپ.
ءالىش جۇمىس كيىمىن تاستاپ، پاكەت ويىنا ءتۇسىپ اشىپ وقىپ ەدى، «ستانسيا باستىعى ەكەۋىڭىز كەلەسىز، ءسىز كەڭەسكە قاتىسۋشىلارعا ءوز جۇمىسىڭىز تۋرالى اڭگىمە ايتاسىز» دەگەن شاقىرۋعا جول باستىعى قول قويىپتى. ءالىش ساسىڭقىراپ قالدى.
— دايىندىقسىز قالاي سويلەيمىن، مىنە قىزىق.
ول ورنىنان تۇرىپ تەز كيىندى دە، ستانسيا باستىعىنا كەلىپ بارلىق جاعدايىن، ءوزىنىن دايارلىعىنىڭ جوقتىعىن دا ەسكەرتتى.
— ەشتەمە ەتپەيدى،— دەدى ورىنبايەۆ،— دايارلىقتىڭ كەرەگى جوق. ونداعىلاردىڭ ءبارى وزىڭدەي تەمىرجولشىلار، ءوزىڭنىڭ جۇمىس تاجىريبەڭدى جاي عانا اڭگىمەلەپ بەرەسىڭ.
ءالىش ءالى دە جۇرەكسىنىپ كەلەدى. پوەزد ىشىندە دە ول قوبالجۋمەن بولدى. «اڭگىمەنى نەدەن باستايمىن» دەپ ورىنبايەۆتان قايتا-قايتا سۇراي بەردى. سول كۇنى ولار قوناقۇيگە ءتۇستى دە، تاڭەرتەڭ جول باسقارماسىنا كەلدى. كەڭەس كۇندىزگى ساعات ون بىردە باستالدى. الدىمەن جول باستىعى بايانداما جاسادى، سونان سوڭ الىشكە ءسوز بەردى.
ءبىراز قىسىلىڭقىراپ قالعان ءالىش ازدان سوڭ سويلەپ كەتتى. ول ءوزىنىن جۇمىسىنا بايلانىستى جاعدايلاردى، ءىس ءادىسىن ءبىر جارىم ساعات ايتتى. ءبىراز سۇراۋلار بولدى. وعان جاۋاپ بەرىپ ءالىش ورنىنا كەلىپ وتىردى.
— كوپ سويلەپ كەتتىم بە؟— دەپ سۇراپ قويدى ول جانىنداعى ورىنبايەۆتان.
— جوق، ادەمى سويلەدىڭ، باعانا سونشا قورقىپ ەدىڭ، ءوزىڭ شەشەن ەكەنسىڭ عوي.
ءماجىلىس اياقتالار كەزدە جول باستىعى اندرەيەۆ ورنىنان تۇردى دا:
— كەڭەستىڭ اياعى مەيرامعا اينالاتىن بولدى، جولداستار،— دەدى.— ءبىزدىڭ جولداسىمىز ءالىش ۇمبەتالوۆ ۇكىمەت ناگرادىنا يە بولدى. مىنا «پراۆدا» گازەتىندە ۋكاز باسىلىپتى، سونى تىڭدالىق.
«جيىرما بەس جىلعى تەمىر جولعا ۇزدىكسىز سىڭىرگەن ەنبەگىن ەسكە الا وتىرىپ، پوەزداردى توقتاۋسىز جۇرگىزۋدە زور جەتىستىككە يە بولعان ءالىش ۇمبەتالوۆ لەنين وردەنىمەن ناگرادتالسىن» دەپتى ۋكازدا.
1952
You Might Also Like
-
"نەسى بار، ماما! كارىلىككە قولدى ءبىر سىلتەپ، كەلىپ قايتپايمىسىڭ. موسكۆانى ارالاپ، ءبارىن دە كورەر ەدىڭ. جول قاراجاتىڭا اقشا جىبەرەمىن. ەڭ دۇرىسى، ۇشاقپەن كەل جولىڭ ارزانعا تۇسەدى. قاي مەزگىلدە ...
