InfoHub Logo

قوعامنىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى- جاستار. ال بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ سول «قوزعاۋشى كۇش» دەپ سەنىم ارتىپ وتىرعان، ەل قورعانى بولار جىگىتتەرىمىزدى كوبىنە بازارلاردا، اربا سۇيرەپ جۇرگەن كەيىپتە كەزدەستىرىپ جاتامىز. سوندا، كەشەگى ايبىندى كوكتۇرىكتەر ۇرپاعى جالدامالى جۇمىسشىنىڭ جاعدايىنا جەتكەنى مە؟ الدە ەلدەگى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى ولارعا باسقا شارا قالدىرمادى ما؟ «قايدا ىستەسە دە مەيلى، ازىن اۋلاق اقشانىڭ ءوزى جەردە جاتقان جوق»، دەپ تە ايتىپ جاتادى، ءبىر جاعى بۇل ويدى دا قۇپتايسىڭ، الايدا، اتام زاماننان قازاقتار نامىسشىل كەلگەن ۇلت، ال ءقازىر سول نامىسىن نانعا ايىرباستاعانى ما؟

ءبىرىنشى توقتالا كەتكىم كەلىپ وتىرعان ماسەلە، ەلدەگى جۇمىسسىزدىق، نەمەسە «تامىرىن جايعاندار» (تۇسىنگەن ادامعا) ماسەلەسى. جالپى، جۇمىسسىزدىق ءاربىر قوعامدا بولىپ تۇراتىن قۇبىلىس. جەمقورلىق سەكىلدى، جۇمىسسىزدىقتى دا تۇبىمەن جويۋ مۇمكىن ەمەس. وقۋىن قىزىلعا ءبىتىرىپ تە ءوز ماماندىعىمەن جۇمىس ىستەمەي، باسقا بىردەمەنى ويلاپ، سوڭىندا دىمسىز قالىپ، وسىنداي قارا جۇمىس جاسايتىندار جانە بار. ەندى، اتاپ وتكەن تامىرىن جايعاندار ماسەلەسى. مەنىڭشە، بۇل تۇرعىدا ءبارى تۇسىنىكتى، باسقانى ەمەس ءوز ادامىن جۇمىسقا الاتىندار، نەمەسە سول اتالمىش تانىسىنىڭ ارقاسىندا جۇمىسقا تۇراتىندار. ال تانىسى جوقتار قولدارىنا ءبىر قاعاز ديپلومىن ۇستاپ، تۇرعان ورنىندا تۇرىپ قالادى. الايدا اقشانىڭ قۇنى ادامنان قىمبات زاماندا ءبىر ورىندا ۇزاق تۇرا المايسىڭ، يا كۇن كورىسىڭە ءبىر ءناپاقا تابۋ زورىندا قالاسىڭ، يا كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرەسىڭ.

ەكىنشى ماسەلە، شاراسىزدىق. كوبىنە وتباسىلىق جاعدايىنا بايلانىستى بولىپ جاتادى. ماسەلەن، مەن وسى تاقىرىپ اياسىندا ءبىر ماقالا وقىعان بولاتىنمىن. ماقالادا بازاردا اربامەن جۇرگەن بالاعا نەگە بۇل ءىستى ىستەپ جۇرگەنى جونىندە سۇراق قويىلادى. جاس جىگىت تە، بىرىنشىدەن، اۋىلدا جۇمىس جوقتىعىن، ەكىنشىدەن اناسىنىڭ جالعىزباستى ەكەندىگىن ايتادى. جاستايىنان سونداي قارا جۇمىس جاساپ، اناسىنا سالماق سالماۋ ماقساتىندا، ءتىپتى ارتىنان ەرگەن ءىنى-قارىنداستارىن الماتىعا وقۋعا تۇسىرۋگە نيەتتى ەكەنىن جاسىرمادى. الايدا جۇمىسىنىڭ شارشاتقانى سونشالىق، كىرەبەرىستە تۇرعان كۇزەتشىگە قاراپ، ارباكەش ەمەس، بولماي بارا جاتقاندا كۇزەتشى بولعىسى كەلەتىنىن اشىق ايتىپتى.

دەيتۇرعانمەن، شاراسىزدىققا تەك وتباسىلىق، الەۋمەتتىك، توپتىق، تاپتىق فاكتورلار عانا ەمەس، سونىمەن قوسا ءوزىنىڭ وتكەندە ىستەگەن قيمىل ارەكەتى دە جاتادى. ەندى- ەندى قوعام قاتارىنا ەنىپ كەلە جاتقان بالالار ادەتتە دۇرىس ەمەس نارسەلەرگە اۋەستەنىپ، سول جولدان شىعا الماي قالىپ جاتادى. مىسال رەتىندە، تاۋەلدىلىك (الكوگوليزم، شىلىم شەگۋ) جانە ازارتتىق قۇمارتۋ (ويىندارعا اقشا تىگۋ، كارتا ت.س.س). ناتيجەسىندە، وقۋ جوق، جۇمىس جوق، وزدەرىنە دەگەن سىيلاستىق تاعى جوق. سودان كەيىن دە نە ادامعا، نە اللاعا پايداسى جوق ادامدار قاتارىندا ءجۇرىپ، اقىر سوڭىندا وسىلاي بازار ارالاپ، بىرەۋدىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ جۇرەدى.

ءۇشىنشى ماسەلە، قازاقستاندا تۇرىپ، قازاقتىڭ ەردەي جىگىتتەرى بازارلاردا ءجۇر، ەسەسىنە كوشەنىڭ ءاربىر شەتىندە «سامسا» ساتقان وزبەكتەن، «كەباب» ساتقان تۇرىكتەن كوبىن كورمەيسىڭ. ايتا كەتكەنىم مىسال ارينە، ءبىراق بىلاي ويلانىپ قاراساق، كافەلەردىڭ نەمەسە تەز تاماقتانۋ ورىندارىنىڭ (زابەگالوۆكي) نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وزگە ۇلت وكىلدەرى. باسقا ۇلتقا قارسىلىعىم جوق، ءبىراق، ءوز ەلىندە جۇرگەندەردىڭ مۇمكىندىگى وزگەلەردەن كەم بولعانىن كورۋ جانىما باتادى. وسى تۇستا، «باسقاعا كەلگەندە - بالاداي تاتۋ، قازاققا كەلگەندە - قاباعى قاتۋ» دەگەن سوزدەر ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى، شىنىندا، باسقا شالىنسا قامىعىپ، قازاق شالىنسا قۋاناتىن زامان سەكىلدى.

«قازاق تا ادام بالاسى عوي، كوبى اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوقتىعىنان ازادى. ءبىلىمدى بىلسە دە، ارسىز، قايراتسىزدىعىنان ەسكەرمەي، ۇستاماي كەتەدى. جامانشىلىققا ءبىر ەلىگىپ كەتكەن سوڭ، بويىن جيىپ الىپ كەتەرلىك قايرات قازاقتا كەم بولادى» - ابايدىڭ ون ءتورتىنشى قارا ءسوزى. تىلگە تيەك ەتىپ ايتا كەتكەن ءۇش ماسەلەنى ءۇش سويلەمدە وسى قارا سوزبەن قورىتىندىلاماقپىن.

زەينۋللايەۆا الۋا ەركەنوۆنا

---