تەرروريزم – ادامزاتتىڭ قاسىرەتى
اتىراۋ قالاسى، № 23 ورتا مەكتەبى
ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بوزجيگيتوۆا لياززات كوناكبايەۆنا
تەرروريزم – ادامزاتتىڭ قاسىرەتى
ماقساتى: ا) وقۋشىلارعا تەرروريزم تۋرالى تەرەڭ تۇسىنىك بەرۋ، سەبەپتەرى مەن زارداپتارىن ۇعىندىرۋ؛
ءا) جاسوسپىرىمگە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق، ءدىني سيپاتتارىن ۇعىندىرا وتىرىپ، ولاردى تەررورلىق، لاڭكەستىك جانە ءدىني ەكسترەميستىك باعىتتا ارانداتۋعا جول بەرمەۋ؛
ب) جاسوسپىرىمدەرگە بەيبىتشىلىكتىڭ ماڭىزىن جانە مەيىرىمدىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ، ادامدارعا جاقسىلىق جاساي ءبىلۋدىڭ ومىردەگى باستى ۇستانىمى ەكەنىن ۇعىندىرۋ.
ءجۇرۋ بارىسى
1. كىرىسپە ءسوز
تەرروريزمگە قارسى كۇرەس بۇگىندە ءاربىر ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. بۇگىنگى اڭگىمەمىز تەرروريزمنىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك قۇبىلىس رەتىندەگى تابيعاتىنا ارنالماق. تابيعاتى كۇردەلى، تاريحى تەرەڭدە جاتقان بۇل قۇبىلىستىڭ ءمان - جايىن ءتۇسىنۋ ساراپشىلار دەڭگەيىنەن قالىڭ وقىرمانعا قاراي جول تارتا باستادى. ءبىز دە سول ۇدەرىسكە قاراتا بەت بۇرماقپىز. ەندەشە بارلىعىڭا ورتاق سۇراق: تەرروريزم دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ انىقتاماسى قانداي؟
وقۋشى: لاتىننىڭ «terror» دەگەن ءسوزى ۇرەي، ءقۇش قولدانۋ، قورقىتۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قازاقستان زاڭىنداعى تەرروريزمنىڭ انىقتاماسى بىلاي بولىپ كەلەدى: «تەرروريزم – كۇش قولدانۋ يدەولوگياسى جانە حالىقتى ۇرەيلەندىرۋگە بايلانىستى جانە جەكە ادامعا، قوعام مەن مەملەكەتكە زالال كەلتىرۋگە باعىتتالعان كۇش قولدانۋ جانە (نەمەسە) وزگە دە قىلمىستىق ارەكەتتەردى جاساۋ نە جاسايمىن دەپ قورقىتۋ جولىمەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، جەرگىلىكتى ءوزىن - ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ نەمەسە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ شەشىم قابىلداۋىنا اسەر ەتۋ پراكتيكاسى».
وقۋشى: قازاقستان زاڭىنداعى تەرروريزمنىڭ انىقتاماسى ورىس زاڭىنان الىنعان. ال امەريكانىڭ تەرروريزم جايلى انىقتاماسى بۇل قۇبىلىسقا تولىقتاي ساياسي ءتۇس بەرەدى. اقش زاڭىنا سايكەس «تەرروريزم – بەيبىت ادامدار مەن ءتۇرلى نىساندارعا قارسى ساياسي ماقساتتى كوزدەگەن ءتۇرلى توپتار مەن استىرتىن ارەكەت ەتەتىن اگەنتتەردىڭ قوعامنىڭ كوڭىل - كۇيىنە ىقپال ەتۋ ويىمەن كۇش قولدانۋى» بولىپ تابىلادى.
ءمۇعالىم: وسى الدىنا قويعان ساياسي ماقساتىنا بايلانىستى تەرروريزم ءتورت تۇرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى، ۇلتشىلدىق سيپاتتاعى تەرروريزم. بۇل تەرروريستەر سەپاراتيستىك، ۇلت - ازاتتىق ماقساتتار ءۇشىن كۇرەسەدى. سەپاراتيستىك ماقساتتاعىلار رەتىندە شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىرلاردى، رەسەيدەگى شەشەندەر مەن تۇركياداعى كۇردىلەردى ايتۋعا بولادى. ۇلت - ازاتتىق ماقساتتاعىلار -- افريكا مەن ازياداعى كولونيالاردىڭ ەۋروپاداعى مەتروپوليالارعا قارسى كۇرەسۋشى ۇيىمدارى مەن جەكە تۇلعالارى. ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ازات ەلدەرگە قۇلدىق قامىتىن كيگىزۋى تاريح ساحناسىنا ۇلت - ازاتتىق كۇرەسىن اكەلدى.
ەكىنشىسى، ءدىني تەرروريزم. بۇل ەڭ ءبىر قاتىگەز، قيسىنسىز، اسىرە يدەولوگيالىق نەگىزگە قۇرىلعان تەرروريزم. بۇل قاندى تەكەتىرەستەر تەك دىندەر اراسىندا ەمەس (مۇسىلماندار - ياھۋديلەر) ءبىر ءدىن ىشىندەگى اعىمدار مەن باعىتتار (شيالار مەن سۋننيلەر، كوتوليكتەر مەن پروتەستانتتار) اراسىندا دا جالعاسىپ جاتىر. ءۇشىنشىسى، قوعامدىق قۇرىلىستى وزگەرتۋدى ماقسات ەتەتىن، يدەولوگيالىق - الەۋمەتتىك نەمەسە ريەۆوليۋسيالىق تەرروريزم. ميلليونداعان ادامداردى قۇربان ەتكەن كوممۋنيستىك قىزىل تەررور – ستاليندىك رەپرەسسيالار (10 - 15 ميلليون ادام)، جۇڭگو كوسەمى ماونىڭ «مادەني ريەۆوليۋسياسى (15 ميلليون)، 3 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ ءومىرىن قيعان كومبودجە كوممۋنيستەرىنىڭ باسشىسى پول پوت يەنگ ءساريدىڭ ارەكەتى كوممۋنيزمنىڭ ناعىز تەرروريستىك يدەولوگيا ەكەنىن كورسەتتى. بۇل تەررور لەنيننىڭ بيلىكتە تۇرعان كەزىندە باستالعان بولاتىن. لەنيننىڭ «راسسترەليات» دەگەن بۇرىشتاما قويىلعان تالاي قۇپيا دەكرەتتەرى مەن قاۋلىلارى بۇگىندە الەۋمەتتىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ جاتىر. ال ەندى وسى تاقىرىپقا دايىندالىپ كەلگەن وقۋشىلارىمىزعا ءسوز بەرەيىك.
وقۋشى: تەرروريزمنىڭ تاريحى ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى داۋىرلەردەن باستاۋ الادى. قارسىلاستارى مەن مۇراگەرلەرىنىڭ قولىنان قازا تاپقان پاتشالاردىڭ ءولىمىن (ساياسي تەررور) ەسەپكە الاتىن بولساق، العاشقى تەررورلىق اكتىلەردىڭ ءبىرى الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ اكەسى ب. ە. د. 340 جىل بۇرىن ولتىرىلگەن ەكەن. ساياسي تەررور ورتا عاسىرلاردا ۇدەي ءتۇستى. 1090 جىلى قازىرگى يراننىڭ سولتۇستىگىنە ورنالاسقان حامادان اڭعارىنداعى الامۋت قامالىن باسىپ العان حاسان يبن سابباحتىڭ ۇيىمى ءبىر جارىم عاسىر بويى تەررورلىق ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرىپ، پارسى بۇعازى مەن جەرورتا تەڭىزى ارالىعىندا ورنالاسقان ەلدەردىڭ جۇزدەن استام حاليفالارى مەن قازيلارىنىڭ، اسكەر باسشىلارى مەن رەسمي ءدىن باسشىلاردىڭ جاستىعىن قۋراتتى. بۇل تەرروريستەر سول ۇلان - بايتاق ءوڭىر باسشىلارىنىڭ ءومىرىن ىزدەن شىعارىپ، سول زامانداعى بيلەۋشىلەردىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ كەلدى. تەك 13 - عاسىردىڭ ورتاسىندا شىڭعىسحاننىڭ اسكەرلەرى بۇل ايماقتى ورتا عاسىردىڭ ەڭ قاندى قول تەرروريستەرىنەن ءبىرجولا قۇتقاردى.
ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بوزجيگيتوۆا لياززات كوناكبايەۆنا
تەرروريزم – ادامزاتتىڭ قاسىرەتى
ماقساتى: ا) وقۋشىلارعا تەرروريزم تۋرالى تەرەڭ تۇسىنىك بەرۋ، سەبەپتەرى مەن زارداپتارىن ۇعىندىرۋ؛
ءا) جاسوسپىرىمگە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق، ءدىني سيپاتتارىن ۇعىندىرا وتىرىپ، ولاردى تەررورلىق، لاڭكەستىك جانە ءدىني ەكسترەميستىك باعىتتا ارانداتۋعا جول بەرمەۋ؛
ب) جاسوسپىرىمدەرگە بەيبىتشىلىكتىڭ ماڭىزىن جانە مەيىرىمدىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ، ادامدارعا جاقسىلىق جاساي ءبىلۋدىڭ ومىردەگى باستى ۇستانىمى ەكەنىن ۇعىندىرۋ.
ءجۇرۋ بارىسى
1. كىرىسپە ءسوز
تەرروريزمگە قارسى كۇرەس بۇگىندە ءاربىر ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. بۇگىنگى اڭگىمەمىز تەرروريزمنىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك قۇبىلىس رەتىندەگى تابيعاتىنا ارنالماق. تابيعاتى كۇردەلى، تاريحى تەرەڭدە جاتقان بۇل قۇبىلىستىڭ ءمان - جايىن ءتۇسىنۋ ساراپشىلار دەڭگەيىنەن قالىڭ وقىرمانعا قاراي جول تارتا باستادى. ءبىز دە سول ۇدەرىسكە قاراتا بەت بۇرماقپىز. ەندەشە بارلىعىڭا ورتاق سۇراق: تەرروريزم دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ انىقتاماسى قانداي؟
وقۋشى: لاتىننىڭ «terror» دەگەن ءسوزى ۇرەي، ءقۇش قولدانۋ، قورقىتۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قازاقستان زاڭىنداعى تەرروريزمنىڭ انىقتاماسى بىلاي بولىپ كەلەدى: «تەرروريزم – كۇش قولدانۋ يدەولوگياسى جانە حالىقتى ۇرەيلەندىرۋگە بايلانىستى جانە جەكە ادامعا، قوعام مەن مەملەكەتكە زالال كەلتىرۋگە باعىتتالعان كۇش قولدانۋ جانە (نەمەسە) وزگە دە قىلمىستىق ارەكەتتەردى جاساۋ نە جاسايمىن دەپ قورقىتۋ جولىمەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، جەرگىلىكتى ءوزىن - ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ نەمەسە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ شەشىم قابىلداۋىنا اسەر ەتۋ پراكتيكاسى».
وقۋشى: قازاقستان زاڭىنداعى تەرروريزمنىڭ انىقتاماسى ورىس زاڭىنان الىنعان. ال امەريكانىڭ تەرروريزم جايلى انىقتاماسى بۇل قۇبىلىسقا تولىقتاي ساياسي ءتۇس بەرەدى. اقش زاڭىنا سايكەس «تەرروريزم – بەيبىت ادامدار مەن ءتۇرلى نىساندارعا قارسى ساياسي ماقساتتى كوزدەگەن ءتۇرلى توپتار مەن استىرتىن ارەكەت ەتەتىن اگەنتتەردىڭ قوعامنىڭ كوڭىل - كۇيىنە ىقپال ەتۋ ويىمەن كۇش قولدانۋى» بولىپ تابىلادى.
ءمۇعالىم: وسى الدىنا قويعان ساياسي ماقساتىنا بايلانىستى تەرروريزم ءتورت تۇرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى، ۇلتشىلدىق سيپاتتاعى تەرروريزم. بۇل تەرروريستەر سەپاراتيستىك، ۇلت - ازاتتىق ماقساتتار ءۇشىن كۇرەسەدى. سەپاراتيستىك ماقساتتاعىلار رەتىندە شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىرلاردى، رەسەيدەگى شەشەندەر مەن تۇركياداعى كۇردىلەردى ايتۋعا بولادى. ۇلت - ازاتتىق ماقساتتاعىلار -- افريكا مەن ازياداعى كولونيالاردىڭ ەۋروپاداعى مەتروپوليالارعا قارسى كۇرەسۋشى ۇيىمدارى مەن جەكە تۇلعالارى. ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ازات ەلدەرگە قۇلدىق قامىتىن كيگىزۋى تاريح ساحناسىنا ۇلت - ازاتتىق كۇرەسىن اكەلدى.
ەكىنشىسى، ءدىني تەرروريزم. بۇل ەڭ ءبىر قاتىگەز، قيسىنسىز، اسىرە يدەولوگيالىق نەگىزگە قۇرىلعان تەرروريزم. بۇل قاندى تەكەتىرەستەر تەك دىندەر اراسىندا ەمەس (مۇسىلماندار - ياھۋديلەر) ءبىر ءدىن ىشىندەگى اعىمدار مەن باعىتتار (شيالار مەن سۋننيلەر، كوتوليكتەر مەن پروتەستانتتار) اراسىندا دا جالعاسىپ جاتىر. ءۇشىنشىسى، قوعامدىق قۇرىلىستى وزگەرتۋدى ماقسات ەتەتىن، يدەولوگيالىق - الەۋمەتتىك نەمەسە ريەۆوليۋسيالىق تەرروريزم. ميلليونداعان ادامداردى قۇربان ەتكەن كوممۋنيستىك قىزىل تەررور – ستاليندىك رەپرەسسيالار (10 - 15 ميلليون ادام)، جۇڭگو كوسەمى ماونىڭ «مادەني ريەۆوليۋسياسى (15 ميلليون)، 3 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ ءومىرىن قيعان كومبودجە كوممۋنيستەرىنىڭ باسشىسى پول پوت يەنگ ءساريدىڭ ارەكەتى كوممۋنيزمنىڭ ناعىز تەرروريستىك يدەولوگيا ەكەنىن كورسەتتى. بۇل تەررور لەنيننىڭ بيلىكتە تۇرعان كەزىندە باستالعان بولاتىن. لەنيننىڭ «راسسترەليات» دەگەن بۇرىشتاما قويىلعان تالاي قۇپيا دەكرەتتەرى مەن قاۋلىلارى بۇگىندە الەۋمەتتىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ جاتىر. ال ەندى وسى تاقىرىپقا دايىندالىپ كەلگەن وقۋشىلارىمىزعا ءسوز بەرەيىك.
وقۋشى: تەرروريزمنىڭ تاريحى ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى داۋىرلەردەن باستاۋ الادى. قارسىلاستارى مەن مۇراگەرلەرىنىڭ قولىنان قازا تاپقان پاتشالاردىڭ ءولىمىن (ساياسي تەررور) ەسەپكە الاتىن بولساق، العاشقى تەررورلىق اكتىلەردىڭ ءبىرى الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ اكەسى ب. ە. د. 340 جىل بۇرىن ولتىرىلگەن ەكەن. ساياسي تەررور ورتا عاسىرلاردا ۇدەي ءتۇستى. 1090 جىلى قازىرگى يراننىڭ سولتۇستىگىنە ورنالاسقان حامادان اڭعارىنداعى الامۋت قامالىن باسىپ العان حاسان يبن سابباحتىڭ ۇيىمى ءبىر جارىم عاسىر بويى تەررورلىق ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرىپ، پارسى بۇعازى مەن جەرورتا تەڭىزى ارالىعىندا ورنالاسقان ەلدەردىڭ جۇزدەن استام حاليفالارى مەن قازيلارىنىڭ، اسكەر باسشىلارى مەن رەسمي ءدىن باسشىلاردىڭ جاستىعىن قۋراتتى. بۇل تەرروريستەر سول ۇلان - بايتاق ءوڭىر باسشىلارىنىڭ ءومىرىن ىزدەن شىعارىپ، سول زامانداعى بيلەۋشىلەردىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ كەلدى. تەك 13 - عاسىردىڭ ورتاسىندا شىڭعىسحاننىڭ اسكەرلەرى بۇل ايماقتى ورتا عاسىردىڭ ەڭ قاندى قول تەرروريستەرىنەن ءبىرجولا قۇتقاردى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ۇيىمداستىرىلعان اشىق وقۋ ءىس - ارەكەتىنىڭ تەحنولوگيالىق كارتاسى
