«تىڭ ولكەسى»: قايمانا قازاقتىڭ جوقشىسى تاريحى
جۋرناليست سايا مولدايىپ ءوزىنىڭ وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتىنىڭ 14 اقپان 2017 جىلعى №17 سانىندا جارىق كورگەن «جۇرتىڭمەن تالاي زامان كوردىڭ» اتتى ماقالاسىن «ويعا ءورىس بەرىپ كورەيىك» دەپ باستاعان ەكەن. سايانىڭ وسى ءسوزى سىرلاسۋعا، بۇكپەسىز سىر اشۋعا شاقىرىپ تۇرعانداي كورىندى. تەك... تاقىرىبى... وقي كەلە مۇنىڭ بەلگىلى ايتىس اقىنى قۋانىش شارمانوۆتىڭ: «جاي كۇيىن تولعاپ جاعاداعى ەلدىڭ، جۇرتىڭمەن تالاي زامانا كوردىڭ»، -دەگەن ولەڭ شۋماعىنىڭ العاشقى ەكى تارماعى ەكەنىن ءتۇسىندىم.
ال ماقالا اۆتورى مەن قاتارلىلاردىڭ كەزىندە بالاڭ ويىن تەربەتىپ، ادەبيەت اتتى قياعا كوز تىكتىرىپ، قاناتىمىزدىڭ قاتايۋىنا ىقپال ەتكەن «تىڭ ولكەسى» گازەتى تۋرالى ءسوز باستاماستان بۇرىن ءبىز جوعارىدا كەلتىرگەن جالعىز سويلەمدە انشەيىن ءسوزدىڭ سىرالعىسى رەتىندە جازا سالماعان ەكەن. وعان «سارىارقا سامالىنىڭ» ماڭىزى قانداي، قاجەتتىلىگى نەدە؟ بۇل – وبلىستىڭ ۇلكەن دەرەكتەمە كوزى. پاۆلودار ۋەزىنەن پاۆلودار وبلىسىنا اينالعانعا دەيىنگى ماسەلەلەردىڭ كوبى وسى گازەتتە جازىلدى...
الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا جابىلىپ، «تىڭ ولكەسى» گازەتىنىڭ شىققانى يندۋستريالاندىرۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتى قالاي جۇزەگە اسىرىلدى؟ تىڭ جەرلەردى يگەرگەندە شەت جەردەن قانشا ادام كەلدى؟ ولار قالاي ءومىر ءسۇردى؟ تىلىمىزدەن، ءدىن، دىلىمىزدەن قالاي ايرىلا باستادىق؟ جالپى، «قىزىل تۋدىڭ» وتكەن تاريحىنىڭ ىشىندە تىڭ يگەرۋ جىلدارىندا جابىلىپ، «تىڭ ولكەسى» دەگەن گازەتتىڭ جارىققا شىعۋى جايلى كوپ ايتىلمايدى، وسىعان قوزعاۋ سالۋ كەرەك. «بۇل حالىقتىڭ تاريحى عوي»،-دەگەن ەدى عاريفوللا ەسىموۆ ءبىر سۇحباتىندا دەگەن جولداردى وقىعاندا كوز جەتكىزدىك.
اۋمالى توكپەلى زاماندا ءومىر سۇرگەن حالقىمىزدىڭ كۇڭگىرت تارتپاس ۋاقىت وتكەن سايىن جۇرەكتەرى «ەلىم، جۇرتىم» دەپ سوعاتىن ۇرپاقتارىنىڭ جادىندا جاڭعىرىپ سوم التىنداي ساۋلەلەنە بەرەتىنىنە سەنىمىمىز ارتا ءتۇستى، ويتكەنى بىزدەر وتكەنىن قۇرمەتتەپ، كەلەر كۇنگە ۇمىتپەن قارايتىن ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. اكادەميگى: «وتكەننىڭ بەدەرلى بەتىن ۇمىتپاۋ كەرەك»،- دەسە قالامگەرى اعا ءسوزىن جادىندا ۇستاپ قانا قويماي جارتى عاسىردان استام وبلىستىق پوتانين اتىنداعى (ديرەكتورى گۇلنار نۇراحمەتوۆا) تاريحي ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ مۇراعاتىندا كوزدىڭ قاراشاعىنداي ساقتالىپ كەلگەن «تىڭ ولكەسى» گازەتىنىڭ 1963 جىلعى ەكى تىگىندىسىن ىزدەپ تاۋىپ الدى.
ءسويتىپ، «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ جابىلىپ، 1963 جىلدىڭ ساۋىرىنەن وبلىسقا تاراي باستاعان «تىڭ ولكەسى» گازەتى تۋرالى قالام تارتتى. تاريحتىڭ اقتاڭداعىنا اينالا باستاعان بەتىنە ساۋلە ءتۇسىردى. جۋرناليست سايا ءوز ماقالاسىندا: «سول جىلدارى قازاقستانعا تىڭ يگەرۋگە كسرو-نىڭ ءار ايماعىنان (مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلعان تۇرمەدەگى ادامدار دا بارشىلىق ەدى). ءبىر جارىم ميلليونداي ادام اكەلىندى»،- دەپ جازادى. ال وسىنشاما ادامنىڭ پاۆلودار وبلىسىنا، ونىڭ ىشىندە باياناۋىل اۋدانىنان قانشاسى بولىنگەنىن كىم ءبىلسىن؟ تەك ءبىر انىعى، قانجارلارىنىڭ ۇشىندا تامشىلاعان بەيكۇنا جانداردىڭ قانى ءالى دە تولىق كەۋىپ ۇلگەرمەگەن سول قانىشەرلەردىڭ قان جوسا سوققىسىنا ۇشىراعان قازاق اۋىلدارى از ەمەس، سونىڭ ءبىرى شومان اۋىلى ەدى.
سونى اشىق ايتۋعا اۋىزىم ايبىنىپ، جازۋعا قولىم دىرىلدەپ وتىرعان جايىم بارىن سانالى جان ۇعىنار. دەگەنمەن ۇرلىق-قارلىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇمىتىپ، سول تۇستاعى قورا-قوپسىسى تۇگىل ۇيلەرىنىڭ ءوزى اشىق-شاشىق جاتاتىن. اۋىل تۇرعىندارىن اۋىل ورتاسىنداعى بارلى-جوعى جالعىز دۇكەننىڭ تونالۋى قاتتى دۇرىكتىردى. ال سول ۇرى قولعا ءتۇسىپ، لايىقتى جازاسىن الدى.
سول ۇرىنىڭ وگەي شەشەنىڭ قولىندا قالىپ بارا جاتقان بالاسىنا اۋىل ادامدارىنىڭ، اسىرەسە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ اياۋشىلىقپەن قاراپ، وقۋىنا تۇرمىستىق جاعدايلارىنا كومەك كورسەتۋى ءبىزدى مەكتەپ وقۋشىلارىن قاتتى تاڭقالدىرعان ەدى. «تاسپەن اتقاندى اسپەن ات» اتتى حالىق دانالىعىنىڭ ءسوز جۇزىندە عانا ەمەس، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتە جۇزەگە اسۋى ەدى بۇل.وقىرماندارى اراسىندا ۇلتتىق سالت-داستۇردەن باستاۋ الاتىن ىزگىلىك، باۋىرمالدىلىق، كەڭپەيىلدىلىك سياقتى قاسيەتتەردى ناسيحاتتاۋدا «تىڭ ولكەسى» گازەتى ەلەۋلى ىستەر تىندىرعانى ءسوزسىز. بۇل دا، بالكىم، سول تاربيەدەن باستاۋ العان ىزگىلىكتى قادامى بولار.
«...قازاقتىڭ ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنا ۇلكەن زارداپ اكەلدى. ءومىر ءسۇرۋ تابيعي تىرلىك بۇزىلىپ، قازاق دالاسىنىڭ تابيعاتىن تىكەلەي شابۋىل جاسالدى»،- دەپ جازادى جۋرناليست سايا. پارتيانىڭ سولاقاي ساياساتىنا بەرىلگەن ءادىل باعا بۇل. ماسەلەن، تاۋلى-تاستى باياناۋىل جەرى – ەجەلدەن اقتىلى قوي تىرلىگىنىڭ وسىپ-ونگەن ءوڭىرى . ءتىپتى بىرلىك، جوسالى، س.تورايعىروۆ اتىنداعى ەلدى مەكەندەردى، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ج. شانين اۋىلىنا قاراستى شومان كول ەلدى مەكەنىن استىقتى وڭىرگە اينالدىرام دەۋ اقىماقشىلىق، استامشىلىق ەمەس پە؟ ايتارى جوق سوۆەت ەلىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ن. حرۋششيەۆكە بۇل ءتان قاسيەتتەر ەدى.
بۇلاي دەۋىمىزگە ول تۋرالى قالام تارتقان ورىس تاريحشىلارىنىڭ: «پوسلە حوروشەگو ۋروجايا نا سەليننىح زەملياح ۆ 1956 داۆشەگو پولوۆينۋ سوبراننوگو ۆ سترانە زەرنا، حرۋششيەۆ ۆستال نا پۋت اۆانتيۋريستيچەسكيح ادمينيستراتيۆنىح ەكونوميچەسكيح رەفورم ي كامپانيي...» - دەپ جازۋى نەگىز بولا الادى. «جۇگەرشى» اتانىپ كەتكەن حرۋششيەۆتىڭ تاريحشىلار ءسوز ەتكەن قىسىمشىلىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى بايان جەرىندە ءوزىنىڭ ءىزىن قالدىردى. ماسەلەن، ج. شانين اۋىلىنا قاراستى سارىولەڭگە، بوزايعا جۇگەرى ەگىلدى. بۇل كۇندە مۇنى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوبى بىلە دە بەرمەۋى مۇمكىن. ءوز باسىم وسى جايلاردىڭ ءتىرى كۋاسىمىن دەۋگە بولادى. قىزىل تاسى باسىم «بوزاي» جازىعىندا جەر جىرتۋ كەزىندە سىنعان لەمەحتەر ۇزاق جىلدار تاۋ مايا بولىپ ءۇيىلىپ جاتتى. كوپ ۇزاماي جەر ەروزياعا ۇشىرادى.
سول جىلداردا «تىڭ ولكەسى» گازەتىندە، باسقا دا باسىلىمداردا تىڭ يگەرۋشىلەرگە كورسەتىلگەن پارتيانىڭ اكەلىك قامقورلىعى تۋرالى از جازىلعان جوق. بالكىم، كەي جەرلەردە تىڭ يگەرۋشىلەر اكەلىك قامقورلىققا بولەنگەن دە بولار. ال شومان كول «تىڭىن» يگەرۋگە كەلگەندەردىڭ جاتاقحاناسى قىزىلشىلىكتەگى (اكە-شەشەم سوندا تۇراتىن) شوپانداردىڭ ۇيىنە جالعاس سالىنعان جالپاق شاتىرسىز قورادا ورىن تەپتى. توبەسىنەن اققان تامشىدان پانالارعا جەر تاپپاي كوكتەمنىڭ قارا ارالاس جاڭبىرى كەزىندە دىردەك قاققان. ولاردىڭ كوبىنىڭ كۇن اشىلىسىمەن جوندەرىن تاپقاندارى از بولعان جوق. ءبىرى كەتسە، ءبىرى كەلىپ، ايتەۋىر كوكتەمگى دالا جۇمىستارىن ءولدىم-تالدىم دەگەندە اياقتاعاندارى ەستە قالىپتى.
ۇلكەندەردىڭ مال جايىلاتىن جايىلىمدى قۇرتتى دەگەندەرىن ءجيى ەستيتىنمىن. سول جىلداردا كولحوز ءوندىرىسىن دامىتقان كوبى حات تانىماسا دا، ءىس ۇستىندە شىڭدالعان كادرلار «ورىس ءتىلىن بىلمەيدى» دەگەن جەلەۋمەن قىزمەتتەن شەتتەتىلدى. ولاردىڭ ورنىن وقىعان، ءىس تاجىريبەسى جوققا ءتان جۇرتپەن جۇمىس ىستەپ داعدىلانباعان كادرلار باستى. مۇنىڭ ءوزى مال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەپ سوقتى. ايتسە دە بۇعان جەرگىلىكتى پارتيا سوۆەت ورگاندارى جەتە ءمان بەرمەدى. سونىڭ سالدارىنان جەم-شوپ قورى جەتكىلىكتى ازىرلەنبەي، مال باسىنىڭ شىعىنى ەسەلەپ ارتتى. ءوز ءتولى ەسەبىنەن ءوسىپ ءونۋى باياۋلادى. ال سول تۇستا ن. حرۋششيەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن جەكە سەكتورداعى جىلقى مەملەكەتكە ەتكە وتكىزىلە باستادى. بۇعان نارازىلىق بىلدىرگەن قارتتاردىڭ كەيبىرى وزدەرىن قۇربان ەتتى.
«1962 جىلى ەلدە ەت 30 پايىزعا، ماي 25 پايىزعا قىمباتتادى. بۇل ۋاقىتشا شارا ساتىپ الۋ جانە بولشەك ساۋدا باعاسى اراسىنداعى قايشىلىقتى قىسقارتۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىندادى،- دەپ ءتۇسىندىرىلدى. سول تۇستا قىسىمعا شىداماعان نوۆوچەركاسسك ەلەكتروۆوز قۇرىلىس زاۋىتىنىڭ جۇمىسشىلارى ەرەۋىل جاسادى. جۇمىسشىلار مەن ستۋدەنتتەر بەيبىت شەرۋگە شىقتى. ولارعا قارسى اسكەر قولدانىلىپ ونداعان ادامدار وققا ۇشتى. 1963 جىلى قازاقستاندا ەگىن شىقپاي قالىپ، ءبىر كەزدەردە استىقتى شەتەلگە ساتۋعا شىعاراتىن ەل 13 ملن توننا استىقتى شەت ەلدەن التىنعا ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل حرۋششيەۆتىڭ «امەريكانى قۋىپ جەتىپ باسىپ وزايىق» اتتى اۆانتيۋريستىك شەشىمىنىڭ جەمىسى. تاريح بەتىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا تاڭبالانعان بۇل قايشىلىقتار تۋرالى باسقا دا سوۆەتتىك مەرزىمدى باسپا ءسوز سياقتى «تىڭ ولكەسى» گازەتى دە جۇمعان اۋزىن اشقان جوق.
ول مۇمكىن دە ەمەس ەدى. تەك... قۇرت ەسەبى مايدان دەمەكشى ناندى ىسىراپ ەتپەۋ، اياققا باسپاۋ تۋرالى وقىرماندار حاتتارىن جاريالاۋ جىلقى ەر قاناتى ەكەنىن «ەل اۋزىنان» دەگەن ايدارلارىمەن بەرۋ ارقىلى وقىرماندارعا وي سالعانى دا تالاسسىز. اسىرەسە «جۇمىرتقانى جەگەنىڭ - تاۋىقتى قۇرتتىم دەگەنىڭ» قاناتتى قاعيدا قازاقتىڭ جىلقىسىنان، تۇيەسىنەن، ەشكىسىنەن ايرىلعانىن استارلاپ جەتكىزىپ تۇرعان جوق پا؟ ىشكىشتەردى، دۇمشە مولدالاردى، ت.ب. سالالارداعى كەرتارتپا كەردەڭدەردى سىناعان ماقالالار ءوز الدىنا ءبىر توبە. گازەت تىڭ،تىڭگەرلەر، تىڭدا شاڭىراق كوتەرگەن جاڭا سوۆحوزدار جايلى جارقىراتا جازدى. سايا ءوز ماقالاسىندا «تىڭ ولكەسى» گازەتىنىڭ 1963 جىلعى 4 ماۋسىمىنداعى سانىنان تومەندەگىدەي دەرەك كەلتىرەدى.
«1961-65 جىلدارى «تىڭ ولكەسى» سوۆحوزدارى مەن كولحوزدارىنا ەكى ميلليارد سومداي كۇردەلى قارجى بولىنگەن». مول قارجىنىڭ شاراپاتى 1963 جىلى قۇرىلعان ءبىزدىڭ يۋجنىي سوۆحوزىندا اينالىپ وتپەگەنى ايداي انىق. ءوز باسىم بۇل كۇندە ج. شانين اتىمەن اتالاتىن ەلدى مەكەندى تىڭ يگەرۋ جىلدارىنان قالعان ەل ەڭسەسىن كوتەرگەن ءبىر بەلگى دەپ بىلەمىن. تاعى دا سايانىڭ ماقالاسىنا زەر سالايىق: «جالپى «تىڭ ولكەسى» ەلىمىزدەگى بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭنىڭ جارشىسى، ناسيحاتشىسى، كۋاسى بولعان گازەت. سول گازەتتە جىلقايدار قارپىقوۆ، مۇحامەدجان داۋرەنبەكوۆ، ايتجان بادەلحانوۆ، مۇباراك جامانبالينوۆ سىندى بۇل كۇندە ومىردەن وزعان اعالارىمىز بەن بۇل كۇندە كوزى ءتىرى تولەۋبەك قوڭىروۆتاردىڭ قىزمەت ىستەۋى. پاۆلودار جۋرناليستيكاسىنىڭ جارقىن بەتتەرىنىڭ ءبىرى.
ءوز باسىم اتى اتالعان اعالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قامقورلىعىن كوردىم، ءتالىم الدىم. كەيىنىرەك جارىسا قالام تارتتىق. جۋرناليست سايا «تىڭ ولكەسىندە» اقىن قيماديدەن نىعىمانوۆ كەيىننەن بەلگىلى جۋرناليست بولعان سوسيال ايتەنوۆ، ناجىميدەن قازانتايەۆ، ت.ب. اۋىل تىلشىلەرىنىڭ اقپاراتتارى باسىلعانىن جازادى. بۇعان قوسارىم «تىڭ ولكەسى» گازەتىنە نەمەرە اعام يۋجنىي سوۆحوزىنىڭ اعا شوپانى بالتاش باقتىبايەۆ تا قالام تەربەدى. ءسويتىپ، تاريحي كەزەڭنىڭ شەجىرەسىن جازىسۋعا بىزدەر پاۆلودارلىقتار دا اتسالىستىق.
«تىڭ ولكەسى» قاي جىلدان باستاپ، قاي جىلعا دەيىن شىعىپ تۇردى؟» دەگەن ساۋالىمىزعا بەلگىلى ولكەتانۋشى، تاريحشى ە. سوكولكين 1961 جىلدان 1965 جىلعا دەيىن دەپ جاۋاپ بەردى. دەگەنمەن مۇنى ءالى دە انىقتاي ءتۇسۋ ارتىق بولماس. ويتكەنى تاريحتىڭ ناقتىلى بولعانى ءجون عوي. ءبىر سوزبەن، «تىڭ ولكەسى» سولاقاي ساياساتتىڭ سويىلى ەمەس، قايمانا قازاقتىڭ قينالعاندا ارقا سۇيەر اقىلشىسى، جوقشىسى تاريح دەۋگە تۇرارلىق باسىلىم بولدى. سايا ماقالاسىنىڭ تۇيىنىندە مىنە ءبىز ايتپاق بولعان كەشەگىنىڭ جالعاسى، بۇگىنگى كۇننىڭ كەلبەتى پاۆلودار وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتىنىڭ تاريحىنداعى ءبىر ۇزىك كەزەڭ وسىلاي وتكەن» دەگەن ەكەن. سول ۇزىك كەزەڭنىڭ ءوزىمىز كۋا بولعان ەستە قالعان كەي تۇسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، «ويعا ءورىس بەرۋدى» ءجون كوردىك. بار بولعانى وسى.
سۇلەيمەن بايازيتوۆ
You Might Also Like
-
شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا كۇنى-تۇنى ۇزبەي جاۋعان جاڭبىر ءاپ- ساتتە-اق قىردىڭ ۇگىلە باستاعان كودەسىن كوتەرىپ، جاسىل قۇراق جايقالىپ، ارناسى كەپكەن بۇلاقتارعا كادىمگىدەي جان ءبىتىپ،سارقىراپ، كۇركىرەپ تاسقىند...
-
سەبەپسىز سالدار جوق، قوعامداعى سان قيلى جاعداياتتار گازەت سيپاتىنىڭ وزگەرۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. بۇعان دەيىن «العا» - «ۆپەرەد» گازەتتەرىن قارجىلاندىرىپ تۇرعان ەكىباستۇز اۋدانى...
