InfoHub Logo

تىرشىلىكتىڭ ۇزدىكسىزدىگىنە گەنەتيكالىق سيپات ءتان دەۋگە بولادى، سەبەبى تۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن وزگەرگىشتىك ورگانيزم قاسيەتتەرىنىڭ ءتۇراقتىلىعىن جانە ولاردىڭ وزگەرگىشتىككە قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى. ءبىراق، تىرشىلىكتىڭ گەنەتيكالىق ۇزدىكسىزدىگى تەك تۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن وزگەرگىشتىككە عانا ەمەس، ورگانيزمدەردىڭ ءومىر ءسۇرىپ، داميتىن ورتاسىنا دا بايلانىستى. بارلىق ورگانيزمدەرگە ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ مەن كوبەيۋ ورتاسىنىڭ جاعدايلارى ىقپالىن تيگىزەدى. ورگانيزمنىڭ تىرشىلىگى اياقتالعانشا ونىڭ تۇقىمقۋالاۋشىلىق قاسيەتى قورشاعان ورتامەن ءوزارا بايلانىستا بولادى. قورشاعان ورتا تۇقىمقۋالايتىن بەلگىلەردىڭ كورىنۋىنە اسەر ەتەدى، ولاردىڭ قانشالىقتى دارەجەدە كورىنەتىندىگىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. ورگانيزمنىڭ قانداي ەكەندىگىنە جانە بولاشاقتا قالاي دامۋ تيىستىلىگىنە تۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن قورشاعان ورتانىڭ ءوزارا بايلانىسى تىكەلەي سەبەپكەر بولادى. تۇقىمقۋالاۋشىلىق ورگانيزمنىڭ قانداي بولاتىندىعىنا ەمەس قانداي بولۋ تيىستىلىگىنە شامامەن بولجاۋ بەرەدى دەۋگە دە بولادى. ورگانيزمنىڭ شىن مانىندە قانداي بولىپ شىعاتىندىعىن تۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن ورتا اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس شەشەدى.

گەنوم — بۇل قانداي دا ءبىر بيولوگيالىق تۇرگە جاتاتىن ورگانيزمدەردىڭ كلەتكالارىنا ءتان دنق نەمەسە گەندەردىڭ جالپى ساندىق مولشەرى. گەنوتيپ — بۇل قانداي دا ءبىر ورگانيزمدەگى گەندەردىڭ جيىنتىعى، ونىڭ ءوز اتا-اناسىنان بەرىلگەن جانە ونىڭ جەكە وزىنە عانا ءتان بولىپ كەلەتىن گەنەتيكالىق ءپىشىمى. گەنوتيپ جەكە تۇلعا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تۇراقتى، سالىستىرمالى تۇردە العاندا وزگەرىسسىز قالادى. ەرەسەك ادامنىڭ گەنوتيپى ونىڭ جاسى قانشادا ەكەندىگىنە بايلانىستى ەمەس، وعان جاتىرىشىندە جاتقان كەزدە، بالالىق، بوزبالالىق، جاستىق شاقتاردا ءتان بولعان گەنوتيپ ەرەسەك كەزەڭدە دە ءتان بولادى.

فەنوتيپ — بۇل قانداي دا ءبىر ورگانيزمگە ءتان سىرتقى جانە ىشكى بەلگىلەرى مەن قاسيەتتەرىنىڭ جيىنتىعى. بارلىق ورگانيزمدەردىڭ بەلگىلەرى ساپالىق جانە ساندىق بولىپ ەكىگە بولىنەدى. سيپاتتاۋعا، سۋرەتكە تۇسىرۋگە بولاتىن بەلگىلەردى ساپالىق بەلگىلەر رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى، سونىمەن قاتار سيپاتتامانىڭ دۇرىستىق دارەجەسى سيپاتتاما بەرۋشىنىڭ بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى بولىپ كەلەدى. مىسالى، ك. ليننەي ءۇي ءيتىنىڭ ساپالىق بەلگىلەرىن ايقىن سيپاتتاعانى سونشالىق، ول سيپاتتامالار ەكى ءجۇز جىل بويى ءبىر كىتاپتان ەكىنشى كىتاپقا وزگەرىسسىز بەرىلۋ ۇستىندە. ورگانيزمدەردىڭ ءمۇنداي بەلگىلەرىنە جىنىستىق ەرەكشەلىكتەر، دەنەنىڭ ءپىشىنى، قۇرىلىسى، ءتۇسى، وسىمدىكتەردىڭ گۇلدەرى مەن جەمىستەرىنىڭ ءتۇسى، تۇقىمدارىنىڭ ءپىشىنى، ت.ب. جاتادى. اسىرەسە، ادامداردا ساپالىق بەلگىلەر الۋان ءتۇرلى بولادى. ولار ءاربىر جەكە تۇلعادا وزدىگىنشە ەرەكشە بولىپ كەلەدى.

ولشەۋ جولىمەن انىقتالاتىن بەلگىلەر ساندىق بەلگىلەرگە جاتادى. مىسالى، وسىمدىكتەردە تۇقىمدار مەن جەمىستەردىڭ سالماعى، جاپىراقتاردىڭ مولشەرى، ءپىشىنى جانە كولەمى، ساباقتاردىڭ بيىكتىگى، ت.ب. ساندىق بەلگىلەر بولىپ تابىلادى. ءۇي جانۋارلارىنىڭ ساندىق بەلگىلەرى رەتىندە ولاردىڭ ەتتىلىگى مەن سۇتتىلىگىنىڭ كورسەتكىشتەرىن، ەتتىڭ اقۋىزدىق ءقۇرامىن، سيىر ءسۇتىنىڭ مايلىلىعىن، تاۋىقتاردىڭ جۇمىرتقالاعىشتىعىن، جۇمىرتقالاردىڭ سالماعىن اتاۋعا بولادى. ساندىق بەلگىلەردى ەسەپكە الۋدىڭ مال جانە وسىمدىك شارۋاشىلىق-تارىنداعى ماڭىزدىلىعى تەك تۇرمىستىق جاعىنان ەمەس، ولاردى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ جوعارى ءونىم بەرەتىن سۇرىپتارى مەن تەكتەرىن ىرىكتەۋدە پايدالانىپ، شارۋاشىلىق جاعىنان پايدالى بەلگىلەردى تاڭداپ الۋ جاعىنان دا وتە زور. ساندىق بەلگىلەر وسىمدىكتەردە دە، جانۋارلاردا دا ادەتتە، ءبىر گەنمەن ەمەس، ءبىر باعىتتا قىزمەت ەتەتىن كوپتەگەن گەندەردىڭ جيىنتىعىمەن باقىلانادى. ادامنىڭ بويى، دەنە سالماعى، باس ميىنىڭ، ىشكى مۇشەلەردىڭ كولەمدەرى مەن سالماقتارى، قانىنداعى ءپىشىندى قۇرىلىمداردىڭ مولشەرى، تەرىسىنىڭ پيگمەنتتەلۋ دارەجەسى، جالپى وي ءورىسىنىڭ دامۋ دەڭگەيى جانە ت.ب. ساندىق بەلگىلەر بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ ساندىق بەلگىلەرى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلارداعى ساندىق بەلگىلەر سەكىلدى بىرنەشە گەندەردىڭ گەنەتيكالىق باقىلاۋىندا بولادى، ياعني، پوليگەندىك بولىپ كەلەدى.

فەنوتيپتىڭ گەنوتيپتەن ايىرماشىلىعى كەز كەلگەن ورگانيزم ءوسىپ، دامىپ تىرشىلىك ەتۋى بارىسىندا ونىڭ فەنوتيپى وزگەرىپ وتىرادى. مىسالى، ادام ءومىرىنىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە تۇسىرىلگەن سۋرەتتەرىنە قاراي وتىرىپ، ونىڭ جەكە تۇلعاسىنا ءتان فەنوتيپىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ورگانيزمنىڭ فەنوتيپى جەكە تۇلعانىڭ جالپى دامۋ ءۇردىسى نەمەسە ونتوگەنەزى بارىسىندا، ياعني، ۇرىقتىق كەزەڭدە، تۋعاننان كەيىن، جىنىستىق جەتىلۋى، ت.ب. كەزدەردە ءارتۇرلى بولادى.

ورگانيزمنىڭ گەنوتيپىن ونىڭ گەنەتيكالىق اقپاراتتى جۇزەگە اسىرۋىن جانە قانداي دا ءبىر قورشاعان ورتا جاعدايلارىندا فەنوتيپكە تيگىزەتىن ىقپالىن بايقاۋ جولىمەن انىقتايدى. ەگەر دە ەكى نەمەسە بىرنەشە ورگانيزمدەر بىردەي ورتا جاعدايلارىندا ءوسىپ، دامۋىنا قاراماستان، فەنوتيپتەرى ءارتۇرلى بولىپ شىقسا، بۇل ورگانيزمدەردىڭ گەنوتيپتەرى دە ءارتۇرلى دەگەن ءسوز. ناقتى ايتقاندا، فەنوتيپتەر ءارتۇرلى گەندەردىڭ (گەنوتيپتى قۇرايتىن بولىكتەردىڭ) ءوزارا ارەكەتتەسۋىنىڭ جانە گەنوتيپتىڭ قورشاعان ورتامەن بايلانىسۋىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ورگانيزم نەمەسە ورگانيزمدەگى قانداي دا ءبىر بەلگىلەر تەك قانا گەنوتيپكە، نە بولماسا، تەك قورشاعان ورتاعا بايلانىستى دەۋگە بولمايدى. ەكى بىردەي گەنوتيپ ءارتۇرلى ورتادا وسە كەلە ەكى ءتۇرلى فەنوتيپ بەرۋى مۇمكىن. ءدال سولايشا، ءارتۇرلى ەكى گەنوتيپتەر بىردەي ورتا جاعدايلارىندا ءوسىپ ونسە دە، ەكى ءتۇرلى فەنوتيپ بەرۋى ىقتيمال. سونىمەن قاتار، ەگەر دە ۇقساس نەمەسە ءارتۇرلى ورتا جاعدايىندا ءوسىپ جاتقان ورگانيزمدەردىڭ فەنوتيپتەرى ءۇقساس بولىپ شىقسا، ولاردىڭ گەنوتيپتەرى دە بىردەي دەگەن ءسوز دۇرىس ەمەس. مۇنداي جاعدايلاردا بەلگىلەردىڭ دومينانتتىلىعى (باسىمدىلىعى) ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بەلگىلەردىڭ باسىمدىلىعى گەنوتيپتىڭ انىقتالۋىن قيىنداتا تۇسەدى. گەنوتيپى بەلگىلى ورگانيزمنىڭ فەنوتيپى تەك وسى شاقتاعى بەلگىلى ءبىر قورشاعان ورتا جاعدايلارىنىڭ اسەرىنەن عانا ەمەس، ورگانيزمنىڭ بۇعان دەيىنگى تىرشىلىگى بارىسىندا اسەر ەتكەن جاعدايلارعا دا بايلانىستى قالىپتاسادى. ادامدى الاتىن بولساق، كەز كەلگەن جەكە تۇلعانىڭ اناتوميالىق، فيزيكالىق، فيزيولوگيالىق جانە پسيحيكالىق قاسيەتتەرى بەلگىلى ءبىر گەنوتيپ سەپتىگىنەن، قورشاعان ورتانىڭ ءارتۇرلى جاعدايلارىندا، الەۋمەتتىك ورتالاردا جۇزەگە اساتىن ءوسىپ، دامۋ بارىسىنىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاساتىن ءونىم بولىپ تابىلادى. باسقاشا ايتقاندا، ءاربىر جەكە تۇلعا ءوز گەنوتيپى مەن ومىرلىك تاجىريبەسىنەن تۋىنداعان ءونىم. مىسالى، اقش-تا تۇراتىن جاپوندىقتاردىڭ بويلارى ولاردىڭ جاپونياداعى قانداستارىنا قاراعاندا بيىكتەۋ كەلەدى، بۇل تاماقتانۋ سالتىنا بايلانىستى دەپ سانالادى. الايدا، بوي كورسەتكىشتەرىنىڭ اياسى ەكى جاعدايدا دا، ەڭ الدىمەن، گەنەتيكالىق سەبەپكە بايلانىستى.

تۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن قورشاعان ورتانىڭ ءوزارا بايلانىستى ەكەندىلىگى ءبىر جۇمىرتقادان شىققان ەگىزدەردە ايقىن كورىنەدى. كوپتەگەن دايەكتەمەلەر بويىنشا، ءبىر جۇمىرتقالى ەگىزدەردىڭ ءارتۇرلى جانۇيالاردا جانە ءارتۇرلى ورتا جاعدايلارىندا ءومىر ءسۇرىپ، تاربيەلەنۋىنىڭ ناتيجەسىندە، ولاردىڭ فەنوتيپتىك ۇقساستىعى ساقتالىپ، تۇلعا رەتىندە بىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنىپ كەتكەن؛ ءبىر جۇمىرتقالى ەگىزدەرگە قاتىستى بەرىلگەن بۇل مىسال، تۇقىمقۋالايتىن كورسەتكىشتەر تەك بەلگىلى ءبىر ورتا جاعدايلارىندا عانا كورىنىپ، بايقالاتىندىعىنا دالەل بولا الادى. اتاپ ايتقاندا، ادامنىڭ وي قابىلەتى گەنەتيكالىق سەبەپكە بايلانىستى بولعانىمەن، ونىڭ دامۋ دەڭگەيىنە قورشاعان ورتا دا اسەرىن تيگىزەدى.

قورىتا ايتقاندا، فەنوتيپ تەك گەنوتيپكە نەمەسە تەك قورشاعان ورتاعا تاۋەلدى ەمەس، دەگەنمەن، فەنوتيپتەگى وزگەرىستەرگە ورتانىڭ نەمەسە گەنوتيپتىڭ جەكە ءبىر ەرەكشەلىگى، نە بولماسا، بىرنەشە ەرەكشەلىكتەرى سەبەپشى بولۋى مۇمكىن، ءتۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن ورتا ۇنەمى ءوزارا بايلانىستا بولىپ، ورگانيزم قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ءبىراق، بۇل بارلىق بەلگىلەردىڭ كورىنۋىنە تەك قانا قورشاعان ورتا ىقپال ەتەدى دەگەن ماعىنانى بىلدىرمەيدى. كەيبىر بەلگىلەردى ورتانىڭ ەشقانداي دا جاعدايى وزگەرتە المايدى، ولاردىڭ دامۋى تەك گەنوتيپپەن شەكتەلگەن. مۇنداي بەلگىلەر قورشاعان ورتانىڭ الۋان تۇرلىلىگىنە گەنەتيكالىق جاعىنان العاندا مۇلدە تاۋەلدى ەمەس. اتالعان بەلگىلەرگە مىسال رەتىندە قان توپتارىن جانە ادام كوزىنىڭ ءتۇسىن كەلتىرۋگە بولادى. سونىمەن قاتار قورشاعان ورتاعا تاۋەلدى بەلگىلەر دە بار، مىسالى، جۇكتى ايەلدەردىڭ سپيرتتىك ىشىمدىكتەردى نەمەسە ۋلى زاتتاردى قابىلداۋى ناتيجەسىندە، جاڭادان دۇنيەگە كەلگەن نارەستەلەردىڭ كەمىستىكپەن، ءتۇرلى اقاۋلارمەن تۋىلۋى، بۇل بەلگىلەردىڭ تۇقىمقۋالاۋشىلىققا تىكەلەي قاتىسى جوق.

بيولوگيادا ورگانيزمدەردىڭ وزگەرگىشتىك تابيعاتىنا بايلانىستى جانە وزگەرگىشتىكتىڭ تۇقىمقۋالاۋشىلىققا قاتىسى تۋرالى سۇراقتار ۇلكەن ماڭىزعا يە، ويتكەنى جەكە ورگانيزمدەر اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى تۋدىرعان سەبەپتەر ءارۋاقىتتا بىردەي بولا بەرمەيدى، ول ايىرماشىلىقتار ورتا جاعدايلارىنىڭ سەبەبىنەن دە، تۇقىمقۋالاۋشىلىقتىڭ (گەننىڭ) سەبەبىنەن دە بولۋى مۇمكىن.

بيولوگيالىق تۇرلەردىڭ ىشىندە فەنوتيپتىك جاعىنان ەكى بىردەي ورگانيزمدى كەزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ورماندا، جازىق دالادا نەمەسە ەگىن القابىندا، ءوزارا جاقىن، قاتار ءوسىپ تۇرعان وسىمدىكتەردىڭ وزدەرى بىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنەدى، سەبەبى، ولار جارىقتى، سۋدى، مينەرالدى زاتتاردى ءارتۇرلى مولشەردە قابىلداعان. ءبىر تۇرگە جاتاتىن جانۋارلاردىڭ دا ءارۋاقىتتا بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى بولادى، سەبەبى، بىردەي مولشەردە ازىقتانبايدى. دەمەك، گەنوتيپى بىردەي ورگانيزمدەر قورەكتىك زاتتارى، جارىعى، تەمپەراتۋراسى جانە باسقا دا سىرتقى جاعدايلارى ءارتۇرلى ورتالاردا تىرشىلىك ەتەتىن بولسا، فەنوتيپتىك جاعىنان ءارقاشان دا بىرىنە-بىرى ۇقساماي شىعادى. گەنوتيپى ۇقساس ورگانيزمدەردىڭ اراسىنداعى مۇنداي ايىرماشىلىقتار فەنوتيپتىك، ياعني، تۇقىمقۋالامايتىن وزگەرگىشتىك نەمەسە موديفيكاسيا دەپ اتالادى.

الايدا، ورگانيزمدەر اراسىنداعى ەرەكشەلىكتەر باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. بىردەي جاعدايدا تىرشىلىك ەتسە دە كۇشىكتەن يت، ال مىسىقتان مىسىق ءوسىپ شىعادى، ويتكەنى، بۇل تۇرلەرگە جاتاتىن ورگانيزمدەردىڭ گەنەتيكالىق وزەگى ءارتۇرلى. جالپى العاندا، ەركەكتەردىڭ بويى ايەلدەرگە قاراعاندا بيىكتەۋ كەلەتىنى بەلگىلى. ءبىراق، كەيدە ايەلدەر ەركەكتەردەن ۇزىنداۋ كەلەدى، نە بولماسا، ۇزىن بويلى اتا-انالاردان الاسا بويلى بالالار تۋىلادى. مۇنداي ەرەكشەلىكتەردىڭ بولۋ سەبەبى، بويدى انىقتايتىن بۇل بەلگىگە كوپتەگەن گەندەر جاۋاپ بەرەدى، جانە ول گەندەردىڭ ايقىن كورىنۋ نەمەسە ەكسپرەسسيالانۋ دارەجەسى وزگەرىپ وتىرادى. سول سەبەپتى، گەنوتيپتەرى ءارتۇرلى، ءبىراق ءبىر تۇرگە جاتاتىن ورگانيزملار كەيبىر بەلگىلەر بويىنشا بىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنۋى مۇمكىن. تۇقىمقۋالايتىن جاعدايلار سەپتىگىنەن تۋىندايتىن وزگەرگىشتىكتى گەنوتيپتىك نەمەسە تۇقىمقۋالايتىن وزگەرگىشتىك دەپ اتايدى. وزگەرگىشتىكتىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ پايدا بولۋى گەندەر مەن حروموسومالارداعى وزگەرىستەرگە (مۋتاسيالارعا)، سونداي اق گەندەردىڭ رەكومبيناسيالارىنا بايلانىستى. سول سەبەپتى اتالعان وزگەرگىشتىك ءتۇرى گەندەردىڭ مۋتاسيالانۋىنا نەمەسە رەكومبيناسيالانۋىنا بايلانىستى مۋتاسيالىق نەمەسە رەكومبيناسيالىق (كومبيناتيۆتىك) وزگەرگىشتىك دەپ تە اتالادى. مۋتانتتىق گەندەردىڭ مۋتانتتىق ەمەس گەندەرمەن، نە بولماسا، باسقا دا مۋتانتتىق گەندەرمەن ۇيلەسۋى، سونىمەن قاتار، گەندەردىڭ ءارتۇرلى رەكومبيناسياسى جانە حروموسومالىق مۋتاسيالار ورگانيزمدەردىڭ گەنوتيپتىك الۋان تۇرلىلىگىن تۋدىرادى.

ن. ي. ۆاۆيلوۆ (1887-1943) استىق ءداندى وسىمدىكتەردىڭ جانە ولاردىڭ اتا تەكتىك جابايى تۇرلەرىنىڭ مۋتاسيالىق وزگەرگىشتىگىن زەرتتەي وتىرىپ، تۇقىمقۋالاۋشىلىقتىڭ گومولوگيالىق قاتارلارى زاڭىن شىعاردى. ءبۇل زاڭ بويىنشا وسى اتالعان وسىمدىكتەردە مۋتاسيالىق ۇردىستەر پاراللەلدى تۇردە ءجۇرىپ وتىرادى جانە پايدا بولعان مۋتاسيالار بىر-بىرىنە ۇقساس بولىپ، گومولوگيالىق قاتارلار تۇزەيدى. ن. ي. ۆاۆيلوۆتىڭ تۇجىرىمى بويىنشا، تۇقىمقۋالاۋشىلىقتىڭ گومولوگيالىق قاتارلارى وسى قاتارلارعا جاتاتىن ورگانيزمدەر گەنوتيپتەرىنىڭ ۇقساستىعىن بىلدىرەدى. تۇقىمقۋالاۋشىلىقتىڭ گومولوگيالىق قاتارلارى زاڭىنا سۇيەنسەك، ورگانيزمدەردىڭ وزگەرگىشتىگى بارلىق تۇرلەرگە ءتان زاڭدى قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. پايدالى ورگانيزمدەردى ءسۇرىپتاپ الۋ ءۇشىن شاعىلىستىرۋعا قاجەت تۇرلەردى تاڭداۋ بارىسى وسى زاڭنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلعان.

وسىمدىكتەرگە قاتىستى دايەكتەلگەن تۇقىمقۋالاۋشىلىقتىڭ گومولوگيالىق قاتارلار زاڭى جانۋارلار مەن ادامداردا دا ءتيىستى تۇردە بايقالادى، بۇل تۇجىرىمداماعا ايقىن دالەل رەتىندە ادامداردا كەزدەسەتىن كوپتەگەن اۋرۋلاردى (تۇقىمقۋالايتىن جانە تۇقىمقۋالامايتىن) جانۋارلاردا تاجىريبە جۇزىندە تۋدىرۋدى كەلتىرۋگە بولادى، ويتكەنى كوپتەگەن اۋرۋلار ادامداردا دا، جانۋارلاردا دا بىردەي كەزدەسەدى (انتروپوزوونوزدار).

ءبىر تۇرگە جاتاتىن دارا ورگانيزمدەردىڭ فەنوتيپتىك ايىرماشىلىقتارىنا تۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن ورتانىڭ ءارقايسىسىن جەكە تۇردە الىپ، ىقپال ەتۋ دارەجەسىن انىقتاۋدىڭ تۇبەگەيلى ماڭىزى بار. بۇل ماسەلە گەنەتيكادا بۇرىننان تالقىلانىپ كەلە جاتقاندىعىنا قاراماستان، اتالعان ەكى جايتتىڭ ىقپال ەتۋىن ناقتى تۇردە باعالاۋ بۇگىنگى تاڭعا دەيىن قيىندىقتارمەن ىلەسىپ كەلۋدە جانە ءاربىر جاعدايدى ارنايى تۇردە، جەكە قاراستىرۋدى تالاپ ەتەدى. دەگەنمەن، اۋىلشارۋاشىلىق تاجىريبەسى جانە وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى تاجىريبەلىك زەرتتەۋ ناتيجەلەرى مۇنداي انىقتاۋ ءادىسىن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلارعا دا قاتىستى قولدانۋعا بولاتىندىعىنا دالەل بولا الادى. كوبەيتۋ ءۇشىن گەنوتيپتىك مۇمكىنشىلىكتەرى اسا وڭتايلى ەمەس وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى الساق، ەگىن القابىن اگروتەحنيكا جابدىقتارىمەن جاقسارتۋ شارالارىن جاساۋ ناتيجەسىندە جانە ءۇي جانۋارلارىن باعۋعا قاجەتتى شارتتاردى جاقسارتۋ ادىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە وسىمدىكتەردىڭ جەمىس بەرۋ كورسەتكىشى مەن جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ كورسەتكىشتەرى شامالى عانا جوعارىلايدى، ونىڭ ۇستىنە، الىنعان كورسەتكىشتەر ول وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ كەلەسى ۇرپاقتارىنا بەرىلمەيدى. سونىمەن بىرگە، ءوسىرىلىپ جاتقان وسىمدىكتەردىڭ ىشىنەن ەڭ كوپ جەمىس بەرەتىن گەنوتيپتىك تۇرلەر، ال جانۋارلاردىڭ اراسىنان ءسۇت، ەت، ءجۇن نەمەسە باسقا قانداي دا ءبىر ساندىق ساپاسى بويىنشا كوپتەۋ ءونىم بەرەتىن گەنوتيپتىك تۇرلەر ءارقاشان دا تابىلۋى مۇمكىن. گەنوتيپ ءتىپتى بولار بولماس جاقسارسا دا، سونىڭ ءوزى ءتيىمدى اسەر كورسەتەتىندىگى بۇرىننان ءمالىم، ويتكەنى، گەنوتيپتى باقىلاپ وتىراتىن گەندەر ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ، جوعارى ساپالى، جاقسى گەنوتيپ كوبەيەدى. ونىڭ ۇستىنە، استىق وسىمدىكتەرى مەن ءۇي جانۋارلارىنىڭ ونىمدىلىگىن گەنوتيپتىك تۇرعىدان جەتىلدىرۋ ناتيجەسىندە الۋان ءتۇرلى وسىمدىك سۇرىپتارى جانە جانۋارلاردىڭ اسىل تەكتى تۇقىمدارى تۋدىرىلدى. ارينە، وسىمدىك سۇرىپتارىنىڭ ساپاسى توپىراقتىڭ ساپالىعىنا، كليمات، اۋا رايى شارتتارىنا، تىڭايتقىشتاردىڭ ساپاسى مەن مولشەرىنە، ت.ب. جاعدايلارعا بايلانىستى، ال جانۋارلاردىڭ اسىل تۇقىمدىلىعى ولاردى اسىراۋ جاعدايلارى مەن ازىقتارىنا بايلانىستى. سونىمەن، اۋىلشارۋاشىلىق تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك، ورگانيزمدەر اراسىنداعى فەنوتيپتىك ەرەكشەلىكتەرگە نەگىزىنەن العاندا، ولاردىڭ گەنوتيپتەرى سەبەپكەر. سونداي-اق ەگىن شارۋاشىلىعىندا ءىس جۇزىندە تۋعان تاجىريبە بويىنشا، تىڭايتقىشتار مەن ءارتۇرلى اگرونوميالىق ادىستەردى جوعارى سۇرىپتى وسىمدىكتەرگە قولدانسا اسا جوعارى ناتيجە الۋعا بولادى. بۇل مال شارۋاشىلىعىندا دا بايقالادى، جانۋارلاردىڭ اسىل تۇقىمدارىن اسا قولايلى جاعدايدا ازىقتاندىرىپ، باقسا، ولاردىڭ ءونىم بەرۋ جانە كوبەيۋ كورسەتكىشتەرى ەڭ جوعارى دارەجەگە جەتەدى. وسىمدىكتەردىڭ جانە مالداردىڭ جوعارى ءونىم بەرەتىن سۇرىپتارى مەن تۇقىمدارىن تۋدىرۋ بويىنشا جاسالىناتىن سۇرىپتاۋ جۇمىستارى، وسىنداي قۇبىلىستاردى يگەرۋدىڭ ارقاسىندا ۇزدىكسىز جۇرگىزىلۋدە. وسىمدىكتەردىڭ جوعارى ءسۇرىپتى بولۋى، ال مالداردىڭ اسىل تۇقىمدىلىعى، شارۋاشىلىق سالاسىنداعى كەيبىر تاپشىلىقتاردىڭ (تىڭايتقىشتاردىڭ، ازىقتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى) ورنىن ايتارلىقتاي تولتىرا الادى، ءبىراق مۇنداي ساپالى سۇرىپتار مەن تەكتى تۇقىمداردىڭ تولىق تۇردە ءونىم بەرۋ، كوبەيۋ مۇمكىنشىلىكتەرى تەك جوعارى دەڭگەيدەگى اگروتەحنيكا نەمەسە ساپالى تۇردە ازىقتاندىرۋ، باعۋ جاعدايلارىندا عانا ىسكە اسىرىلادى. مىسالى، تاعامعا قولدانىلاتىن وسىمدىكتەردىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنەن الىناتىن جوعارى ونىمدىلىك تەك ونىڭ سورتتىق قاسيەتىنە بايلانىستى ەمەس، سونداي-اق جەردى تىڭايتۋعا جانە سايكەسىنشە سۋارۋعا دا بايلانىستى بولادى.

گەنوتيپ پەن ورتا فاكتورلارىنىڭ فەنوتيپكە ءارتۇرلى اسەرىن سول ورتانىڭ باقىلاۋىمەن جانە تازا ينبرەدتى لينيالاردىڭ ۇقساس گەنوتيپتەرىمەن سيپاتتالاتىن كلونداردى قولدانۋ ارقىلى جۇرگىزىلگەن كوپتەگەن تاجىريبەلىك زەرتتەۋلەردەن كورۋگە بولادى. كلون رەتىندە جەكە ورگانيزمنىڭ ۆەگەتاتيۆتى كوبەيەتىن ۇرپاعى بولادى، مىسالى، ءبىر كلەتكالى باكتەريا كوبەيۋىنىڭ ناتيجەسىندە الىنعان باكتەريا وسكىندەرىن (كۋلتۋرالارىن)، جانۋاردىڭ جانە ادامنىڭ ءبىر عانا سوماتيكالىق كلەتكاسىنان الىنعان سوماتيكالىق كلەتكالار وسكىندەرىن (كۋلتۋراسىن)، باستاپقى وسىمدىكتىڭ ءبىر كلەتكاسىنان الىنعان وسىمدىكتەردى (وسىمدىكتەردىڭ ميكروكلونالدى كوبەيۋى)، ءبىر وسىمدىكتەن الىپ قالەمشە ارقىلى كوبەيتىلگەن اعاشتار مەن بۇتالاردى الۋعا بولادى.

تازا لينيا — بۇل وزدىگىنەن توزاڭدانۋ (وسىمدىكتەر جاعدايىندا) نەمەسە وزدىگىنەن ۇرىقتانۋ (جانۋارلار جاعدايىندا) ناتيجەسىندە جەكە ورگانيزمدەردەن الىنعان ۇرپاقتاردى ايتادى. كوپتەگەن اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارى (بيداي، س ۇلى، بۇرشاق جانە ت.ب.) نەگىزىنەن وزدىگىنەن توزاڭدانۋ ارقىلى كوبەيەدى، سوندىقتان ولاردان تازا لينيالار الۋ ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمايدى. جانۋارلاردا وزدىگىنەن ۇرىقتانۋ سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس، مىسالى، ۇلۋلاردا. كلوندار جاعدايىنداعى سياقتى، بارلىق ءبىر لينياعا جاتاتىن ورگانيزمدەر گەنەتيكالىق بىركەلكى بولادى. ولاردىڭ گەنەتيكالىق بىركەلكىلىگى ايقاس توزاڭدانۋ ناتيجەسىندە الىنعان ءارتۇرلى ورگانيزمدەرمەن سالىستىرعاندا ايقىن كورىنەدى.

ينبرەدتى لينيالار — بۇل ءارتۇرلى جىنىستى جانۋارلاردى بىر-بىرىمەن بىرنەشە رەت قايتالاپ شاعىلىستىرۋ ارقىلى الىنعان ورگانيزمدەردى ايتادى (جاقىن لينيالاردى). ينبرەدتى جانۋارلاردىڭ گەنوتيپتىك ارتۇرلىلىگى ءار شىعىلىستىرۋدان انىق كورىنە باستايدى. مىسالى، تەڭىز شوشقاسىنىڭ، ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ جانە تىشقانداردىڭ ينبرەدتى لينيالارى بەلگىلى. ورگانيزمدەردىڭ تازا جانە ينبرەدتى لينيالارىن زەرتتەۋ سىرتقى ورتا فاكتورلارىنىڭ اسەرىن باعالاپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە گەنوتيپتىڭ فەنوتيپتىك ارتۇرلىلىككە اسەرىن باعالاۋعا دا مۇمكىندىك بەردى. بۇل سالادا الىنعان عىلىمي جەتىستىكتەر جانە ناتيجەلەر اۋىل شارۋاشىلىعىندا الىنعان مالىمەتتەرمەن ساي كەلەدى.

گەنوتيپ جانە سىرتقى ورتانىڭ كوپتەگەن تۇرلەرگە اسەرىن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى گەنوتيپ ارقىلى كورىنەتىن فەنوتيپ سيپاتىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قانداي-دا بولماسىن گەنوتيپتىڭ سىرتقى ورتا فاكتورلارىمەن اسەرلەسۋى اسەرىنەن تۋىندايتىن فەنوتيپتەر ارتۇرلىلىگىن گەنەتيكتەر اتالعان گەنوتيپتىڭ رەاكسيا نورماسى دەپ اتايدى.

ورگانيزمدەردىڭ كوپتەگەن سىرتقى ورتا فاكتورلارىنا جاۋابى رەتىندەگى گەنەتيكالىق دەتەرميندەلگەن رەاكسيالارى بەيىمدەلگىشتىك سيپاتقا يە. بۇل ءوز كەزەگىندە ورگانيزمدى اۋىسپالى سىرتقى ورتا اسەرى كەزىندە ءومىرىن جانە ءارى قاراي كوبەيۋىن قامتاماسىز ەتەدى. مۇنداي بەيىمدەلۋ رەاكسياسى ىشىندە فيزيولوگيالىق جانە دامۋ گومەوستازدارىن ءبولىپ قارايدى. فيزيولوگيالىق گومەوستاز — بۇل اۋىسپالى سىرتقى ورتا فاكتورلارىنا ورگانيزمنىڭ قارسى تۇرۋىنىڭ گەنەتيكالىق دەتەرميندەلگەن قاسيەتى. سۇتقورەكتىلەردە، سونىڭ ىشىندە ادامدا دا، فيزيولوگيالىق گومەوستازدىڭ مىسالى رەتىندە كلەتكاداعى وسموستىق قىسىمنىڭ تۇراقتىلىعى جانە قانداعى سۋتەك يوندارىنىڭ جانە بۋفەرلىك سۋبستانسيانىڭ كونسەنتراسياسىن الۋعا بولادى. دامۋ گومەوستازى — بۇل ورگانيزمدەردىڭ كەيبىر رەاكسيالاردى وزگەرتۋىنىڭ (مۇندا ورگانيزمنىڭ نەگىزگى قىزمەتى ساقتالادى) گەنەتيكالىق دەتەرميندەلگەن قاسيەتى. مىسالى، ورگانيزمدە ەكى بۇيرەكتىڭ ءبىرىنىڭ ىستەن شىعۋى، ەكىنشىسىنە ەكى ەسەگە دەيىن سالماقتى بەرەدى، ياعني ەكىنشى بۇيرەك جۇمىستى ەكى ەسەگە ارتىق اتقارادى. دامۋ گومەوستازىنىڭ مىسالى رەتىندە قانداي دا بولماسىن جۇقپاعا ورگانيزمدەگى يممۋنيتەتىنىڭ پايدا بولۋىن دا ايتۋعا بولادى.

فيزيولوگيالىق جانە دامۋ گومەوستازدارى اراسىندا ايىرماشىلىقتى تابۋ وتە قيىن، سوندىقتان كوپتەگەن بەيىمدەلگىشتىك رەاكسيالارى ارالىق سيپاتقا يە. مۇنداي بەيىمدەلگىشتىك رەاكسياسىنىڭ مىسالى رەتىندە ادامنىڭ قانىنداعى ەريتروسيتتەر سانىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن جوعارى تۇرعانداعى وزگەرىسىن الۋعا بولادى. ءارتۇرلى تەڭىز دەڭگەيىندە تۇراتىن ادامداردا ەريتروسيتتەر سانى ءارتۇرلى وزگەرىپ وتىرادى. بۇل اتموسفەرادا وتتەگى مولشەرىنىڭ ازايۋىنا بايلانىستى وتتەگىنىڭ ەريتروسيتتەر ارقىلى قارقىندى تاسىمالداۋىنا نەگىزدەلگەن. ەگەر ادامدى تاۋلى ايماقتان تومەنگى ايماققا جەتكىزسە، وندا ورگانيزمدە ەريتروسيتتەر سانى ازايادى.

فەنوتيپتىك ارتۇرلىلىگىنە بايلانىستى ءار ورگانيزمنىڭ رەاكسيا نورماسى (شاماسى) قانداي دا بولماسىن شەككە يە بولادى. مىسالى، كوپتەگەن تروپيكالىق وسىمدىكتەر ىستىق كليماتتىق جاعدايعا ءتان جوعارى تەمپەراتۋرادا وسەدى. ولار سۋىق كليماتتى جاعدايدا ولىمگە ۇشىرايدى. ادامدا بەيىمدەلگىشتىككە جاۋاپتى گەندەرىندەگى مۋتاسيالار ناتيجەسىندە ولاردا قاراپايىم سىرتقى ورتانىڭ فاكتورلارى اسەرىنەن تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردى تۋدىرۋى مۇمكىن.

تۇقىم قۋالاۋ مەن سىرتقى ورتانىڭ فاكتورلارىنىڭ بايلانىسىن باعالاۋ ارقىلى فەنوتيپ ەمەس گەنوتيپ تۇقىم قۋالايتىنىن كورۋگە بولادى، ياعني گەندەر تۇقىم قۋالايدى، ال بەلگىلەر مەن قاسيەتتەر تۇقىم قۋالامايدى. ءارى قاراي، ادامداعى بەلگىلەر مەن قاسيەتتەر ورگانيزمنىڭ جەكە دامۋى كەزەڭىندە قالىپتاسادى، بۇل پروسەستىڭ ءوزى دە گەندەردىڭ جانە سىرتقى ورتا فاكتورلارىنىڭ باقىلاۋىندا بولادى. سىرتقى ورتا فاكتورلارى رەاكسيا نورماسىمەن انىقتالاتىن بەلگىلەردىڭ كورىنۋىن وزگەرتۋى مۇمكىن. سونىمەن ورگانيزمنىڭ ءار بەلگىسى تۇقىم قۋالاۋمەن دە، سىرتقى ورتا فاكتورلارىمەن دە تىكەلەي بايلانىستى بولادى.

---