InfoHub Logo

ازيا كىندىگىندە الاۋلاپ تاعى ءبىر تاڭ اتتى. سول تاڭ نۇرىمەن بىرگە ۇلى ەل وياندى. بوركىن اسپانعا اتىپ الپىس ەكى تامىرى بۋسانىپ، شەر مەن نالاعا تولى كوكىرەگى قۋانىشتان ءبۇر جارىپ، اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلعان، ءدۇلدۇل تۇياقتىڭ دۇبىرىنە وت بەرىپ، كوبەڭسىپ جەتكەن تاۋەلسىزدىك اتتى التىن ب ا ق قازاقتىڭ باسىنا قوندى. وڭ يىعىنا كۇن سۇيگەن قىرانىن كوتەرىپ، سول يىعىنا قۇل سۇيگەن قۇرانىن ۇستاپ بوداندىقتىڭ ۋىسىنان شىعانداپ بارىپ ەركىندىككە قول جەتكىزدى. ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ازات ەل بولدى. ءسۇيتىپ قازاقستان اتى كۇللى الەمگە جورعاداي تايپالا جونەلدى. جەلتوقسان جەلىمەن جارىسىپ...

ماڭدايىنا جاڭادان قونعان بۇل تاۋەلسىزدىك باقىتى اسپاننان تەگىن ماي شەلپەك سەكىلدى جاۋا سالمادى. جانعا-جان، قانعا-قان بەرگەن، ەلى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن ەركەك توقتى قۇرباندىق دەپ باسىن بايگەگە تىككەن رۋحى ءور الداسپان جارقىلىنداي اسىلداردىڭ قىزىل قانىمەن كەلدى. العاشقى وتتىڭ تۇتانۋى «1986 جىلى جەلتوقسان وقيعاسى» بولىپ جۇرەگىندە وتى بار، ۇلتىن ەزىلە، ەمىرەنە سۇيگەن قازاق جاستارى بۇكىل كومۋنيزم دۇنيەسىنە قارسى نارازىلىعىن كورسەتىپ، دۇشپانىنا جاسىن ويناتىپ، ازۋىن ايعا بىلەدى. ارىستانداي ايبار شەگىپ، بارىستاي اتىلدى. بىرلىگىن كورسەتتى. قاسىنىڭ دەسىن باسىپ كوڭىلىنە كۇدىك ورناتىپ جۇرەگىنە قورقىنىش اتتى ۇيا سالدى. القاعانى ەل، قارعاعانى جەر بولارىن ۇعىندىردى. شەشىنگەن سۋدان تايىنباي قايرات رىسقۇلبەكوۆ باستاپ ەرلىكتىڭ قۇربانى بولدى. سوڭعى دەمى تاۋسىلعانشا شىندىق جىرىن شىرقادى. كوپ ۇزاماي اقيقاتتىڭ اق تاڭى تۋىپ سوڭى ەگەمەندىككە ۇلاستى. ەلى تاۋ مىنەزدى ۇلدارى  مەن نامىسى الداسپان جۇزىندەي قىزدارىنىڭ ەرلىگىن اداقتاپ ەسكە الىپ ۇلىقتادى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن بوزداقتاردى ەسكە الۋ كۇنىن ءار جىل سايىن سالتاناتتى ءارى ايبىندى كۇللى قازاق جەرىندە تويلاۋ داستۇرگە اينالدى. تاۋەلسىزدىك تاڭىندا تۋىلعان جاس ۇرپاقتار ەرلىكتەرىنە سۇيىنە قاراپ، تاڭدانا جىرلايتىن، ەسكە الىپ بوي تۇزەپ رۋحىن وياتىپ ۇلگى تۇتار اڭىزدار تىلىندەي جەلتوقسان قۇرباندارىنىڭ ماڭگىلىك اسقاق رۋحى قالدى.

سونىمەن كۇمبىرلەپ جەتكەن تاۋەلسىزدىك بار قازاقتىڭ رۋحىن وياتتى. سوناۋ باعىزى زامانداردان بەرى تورتكۇل دۇنيەنى ات تۇياعىمەن تاپتاپ جاۋىنىڭ ساعىن سىندىرىپ، باسىنا ءدۇر قامشى ويناتقان، قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق بولىپ، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەلدەنىپ، كەۋدەسىن باستىرماي، ەڭسەسىن تىكتەپ ەل ىرگەسىن جاۋىنا تۇرگىزبەگەن، تۇلىمدى ۇلىن قۇل ەتپەي، بۇرىمدى قىزىن كۇڭ ەتپەي كەلگەن ۇلى حاندىقتىڭ شاڭىراق كوتەرگەن ۇلانعايىر دالاسى بولاتىندى. بابالاردىڭ قانىمەن قىزعىشتاي قورىعان ۇلى دالاسى باسىنان قايعى مەن قاسىرەت ايىقپاي قارا بۇلت تورلاعان جاۋىنگەر قازاقتىڭ سوڭعى ۇمىتىندەي، بىرنەشە عاسىر جات ەلدىڭ بوداندىق ۋىسىندا تۇنشىعىپ، اقىرىندا كىل جۇيرىكتەي كىسىنەپ، بۇعاۋلىق قۇرساۋىنان بوساپ قىل مويىنداعى قۇرىعى شەشىلىپ، ءاپايتوس دالاسىن قايتارىپ الىپ جاس وتاۋدىڭ ۋىعىن قاداپ جاتقان بەتى وسى ەدى.  

باعدارىن-باعىتىن بەكەمدەپ جاڭا كوشباسشى سايلاپ، الەمدە ءوز ورىنىن الۋعا ۇمتىلعان تاۋەلسىز قازاق ەلى  كۇرەس جولىن باستاپ كەتكەن بولاتىن. 1991 جىلعى 1 جەلتوقساندا العاشقى بۇكىلحالىقتىق سايلاۋدا بارشا حالىقتىڭ تولىق قولداۋىنا يە بولعان نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەل تىزگىنىن تۇڭعىش بولىپ قولعا الدى. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا ەل ەگەمەندىگى جاريا ەتىلىپ ەرتەسى اتار تاعى ءبىر تاڭ ءۇشىن قىزىمەتتەر باستالىپ كەتتى. جاڭا ءداۋىر باستالىپ ۇلاعاتتى ۇلتىن وركەندەۋ مەن دامۋعا باستاعان ۇلت كوسەمى ەرىنبەي ەڭبەك ەتتى. تابان ەت ماڭداي تەرىن توكتى. ەڭ دامىعان الەم ەلدەر قاتارىنا كىرۋ ماقساتىندا جۇمىستار جاسالدى. ەل ەكونوميكاسى ءوستى. تىڭ جوبالار، تاريحي وقيعالار دۇنيگە كەلدى. قازاق تاريحى شىت جاڭا التىن ارىپتەرمەن ويىلىپ جازىلىپ جاتتى. ازاتتىق تاڭى تۇمسا وركەنيەتتىڭ ىرگە تاستارىن قالاپ جاتتى. باعىز توپىراقتا ەگەمەن ەلدىڭ ەرەن ەڭبەكتەرى دۇنيە ەسىگىن اشىپ جاتتى. سان مىڭداعان نەمەسە ميليون ەڭبەكتەر ءجۇرىپ جاتتى. مىڭى ەمەس سول باتپان باقتىڭ ءبىرى تۋرالى وي تولعاپ كورەيىكشى.

اڭىزعا تولى ەرلىكتەرىمەن تامساندىرعان،  تورتكىل دۇنيەنى ات تۇياعىمەن تاپتاپ ەڭكۋدە-ەڭكۋ جەر شالعان ءوزىنىڭ بورىقتى جۇرتى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن، باۋىر باسقان ۇيىق جۇرتى ءۇشىن كۇرەسە ءجۇرىپ نە ءبىر تولاعاي زاماننىڭ، كەر زاماننىڭ ءدامىن تاتقان، ايدارىنان جەل ەسىپ، دەسىنەن دۇشپان قايمىققان، جاۋىنگەر حالىق ءبىزدىڭ بابالارىمىز ەر تۇرىكتەر-تۇعىن. ەر تۇرىكتىڭ كونە قونىسىندا ەلدىككە جەتىپ بۇگىندە تۇركى تىلدەس حالىقتار كوشىنىڭ باسىندا تۇرعان قازاق حالقى ەدى.

بەزبەندەي ب ا ق بولىپ قونعان ۇلانعايىر ولكەنى ەن جايلاپ وتىرعان قازاقتار جۇرەگىندەگى باعىزى تۇركىستان، ەر تۇرىكتىڭ كونە قونىسى، ەڭ قۇيقالى ءھام كيەلى مەكەنى بولاتىندى.

بۇگىندە كۇللى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ باسىن قوسۋدى ماقسۇت ەتىپ، ۇلكەن وقۋ ورداسىنىڭ ىرگە تاسىن قالاپ كوسەگەسىن كوگەرتىپ تۇركى جاستارىنىڭ باسىن قوسىپ ءبىر توبەگە جيناۋدىڭ ءمانى دە تەرەڭ ماعىنالى ەدى. سونداي-اق تۇركىستان شاھارىندا تۇركى جۇرتىنىڭ كەلەشەگى، نۇرلى بولاشاعى، شات-شادىمان ەرتەڭى، ۇمىتكە تولى كۇرەس جولدارى، شىم-شىتىرمان سۇرلەۋلەرى، سان تاراۋلى سوقپاقتارى ءبۇر جارىپ جاتقاندى. الشىنداپ بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان. زامانانىڭ زامانىنان، ەرتەڭىنىڭ ەرتەڭىنەن تون ءپىشىپ ويلى پىشىنمەن تولعاپ كورسەك. قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەريسيتەتى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ كوشباسشىسى جاساعان تاڭعاجايىپتاردىڭ ءبىرى ءارى تۇركىلىك بىرىگۋدىڭ بىرەگەي جوباسى بولاتىن.

العاشىندا وركەنيەتتىڭ باعىزى كىندىك جۇرتىندا قايتا وركەندەپ قانات قاعۋدى ماقسات ەتتى. اپاي ءتوس بابالاردىڭ اياق ءىزى قالعان ۇلى ولكەدە رۋحاني ءوسۋدى ارمان ەتتى. ءسويتىپ 1991 جىلدىڭ 6 ماۋسىمىندا «قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى تۇركىستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى» بولىپ قالاندى. 1992 جىلى 31 قازاندا  تۇركيا جانە  قازاقستان رەسپۋبليكالارىنىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىندا قول قويىلعان كەلىسىم نەگىزىندە «قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق–تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى» دەگەن اتاۋمەن  ەكى ەلگە ورتاق حالىقارالىق مەملەكەتارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە اينالدى. 1993 جىلى 30 ماۋسىمدا الماتىدا قول قويىلعان ىنتىماقتاستىق كەلىسىم مەن قوسىمشا جارعىعا سايكەس ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باسقارۋ قىزمەتى ۇكىمەتارالىق وكىلەتتى كەڭەستىڭ قۇزىرەتىنە بەرىلىپ، 1994-1995 وقۋ جىلىنان باستاپ جاڭا اتاۋمەن ستۋدەنتتەر قابىلدانا باستادى. «قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى» جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ۇكىمەتارالىق جانە ترانسشەكارالىق، ىنتىماقتاستىقتىڭ تۋىن جەلبىرەتىپ، قۇرىلۋى تۋرالى كەلىسىمگە جانە حالىقارالىق زاڭ شەڭبەرىندە ءوز جۇمىسىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان دەربەس جوعارى وقۋ ورنى بولىپ تابىلادى. 2008 جىلعى وكىلەتتى كەڭەس قۇرامىنداعى وزگەرىستەردەن كەيىن، 2009 جىلى 22 قازاندا ق ر ۇكىمەتى مەن تر ۇكىمەتى اراسىندا ەكىجاقتى قول قويىلىپ، ەكى ەلدىڭ پارلامەنتىندە بەكىتىلگەن سوڭ، 28 ناۋرىز 2012 جىلى كۇشىنە ەنگەن «قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزمەتىنىڭ شارتتارى تۋرالى» كەلىسىم نەگىزىندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دەربەس ءارى حالىقارالىق مارتەبەسى ەكى ەل ۇكىمەتىندە بەكىتىلدى.  قوجا احمەت ياساۋي  اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جارعىسى قوس ەل ۇكىمەتىمەن 1993 جىلدىڭ 30 ماۋسىمىندا بەكىتىلدى جانە 2012 جىلى قايتادان جاڭارتىلىپ بەكىتىلدى. 2010 جىلى بولون دەكلاراسياسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ۇلى حارتياسىنىڭ مۇشەسى بولدى. 2012 جىلى  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مەن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى «قوجا احمەت ياساۋي  اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزمەت شارتتارى» تۋرالى كەلىسىمى بەكىتىلدى. 2014 جىلى مەملەكەتتىك اككرەداسيادان 30 ماماندىق تولىعىمەن  قازاقستاندا تانىلاتىن ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋدەگى قازاقستاندىق تاۋەلسىز اگەنتتىگىنىڭ اككرەداسياسىنان ءوتتى. قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى  قازاقستان مەن تۇركيا رەسپۋبليكالارىنىڭ حالىقارالىق دارەجەگە يە ورتاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت. ۋنيۆەرسيتەت حالىقارالىق مەملەكەتارالىق ترانسشەكارالىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى ىنتىماقتاستىقتىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. قازىرگى تاڭدا الەمدە مەملەكەتارالىق دارەجەگە يە ۋنيۆەرسيتەتتەر سانى ساناۋلى عانا. ترانسشەكارالىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى، نەگىزىنەن جەكەمەنشىك جوعارى وقۋ ورىندارى تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن ۇلتتىق زاڭنامالارى اياسىندا ءبىلىم بەرەتىن بولسا، ال، مەملەكەتتەردىڭ ەكى جاقتى ءوزارا كەلىسىمدەرى بويىنشا اشىلعان «مەملەكەتارالىق ۋنيۆەرسيتەتتەر» حالىقارالىق قۇقىق پەن ارنايى كەلىسىم شەڭبەرىندە قىزمەت اتقاراتىن دەربەس مەكەمە بولىپ تابىلادى. ۋنيۆەرسيتەت حالىقارالىق كەلىسىمگە سايكەس تۇركيا جانە قازاقستان ۇكىمەتتەرى تاراپىنان جوعارى لاۋازىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر اراسىنان تاعايىندالعان 10 (ون) مۇشەدەن قۇرىلعان وكىلەتتى كەڭەس تاراپىنان باسقارىلادى. كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ 1 (بىرەۋى)  تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى تاراپىنان وكىلەتتى كەڭەس ءتوراعاسى بولىپ، ال 1 (بىرەۋى)  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى تاراپىنان وكىلەتتى كەڭەس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالادى. 

بۇگىندە كۇللى دۇنيەدە شاشىراپ جۇرگەن ءجۇز جەتپىس ميليونعا جۋىق تۇركى تىلدەس حالىقتار جاستارىنىڭ باسىن قوسىپ ىلىم-بىلىمگە تاربيەلەپ كەلە جاتقان الىپ قارا شاڭىراق بولعان  ءعىلىم-بىلىم ورداسى شيرەك عاسىردان بەرى سانداعان تۇلەكتەر ۇشىپ ۇلگەردى. ەل وركەنيەتىنىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا ءوز سەڭگىرىن جاساپ كەلەدى. وقۋ ورداسى قۇرىلعاننان بەرى باسشىلىق قىزمەت اتقارىپ بىرىنەن كەيىن ءبىرى ەڭبەك ەتىپ ءار-الۋان جۇمىستار اتقارىپ تىندىردى. ۇلەستەرىن قوستى. وي-جەمىستەرىنىڭ ەڭبەگى ءسىڭدى. ءوز بيىكتەرىن جاساپ كەتتى. ءبىلىم ساپاسى جوعارى وقۋ ورىنى التى قۇرلىقتى تامساندىرا وركەن جايدى.（1991 – 2001）  جۇرىنوۆ مۇرات؛（2001 – 2003 ） سابدەن ورازالى؛ （2003 – 2007 ）پىرالييەۆ سەرىك جايلاۋ ۇلى؛ （2008 – 2013 ءتاشىموۆ لەسبەك ءتاشىم ۇلى؛ 2013 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ – ابدىبەكوۆ ءۋاليحان سەيدىلدا ۇلى قاتارلى سەركەلەر كوشباستاپ قىزمەت ەتىپ كەلەدى. بۇگىندە وزىندىك سارا جولى بار. تالپىنىسى بولەك. قۇس قاناتىنداي تۇلعالى قىزىمەت ەتۋدە. وقۋ وردانىڭ بۇگىنىن بولەكشە ەتىپ گۇلدەنىپ-كوركەيۋگە باستاپ جاتقان ابدىبەكوۆ ءۋاليحان مىرزانىڭ: «تۇركى حالىقتارى جاستارىنىڭ ءبىر شاڭىراق استىندا تولىق قاندى ءبىلىم الۋلارىنا جان-جاقتى جاعدايلار جاسالىنعان. قازىرگى ززاماننىڭ تەحنرلوگياسىمەن جابىدىقتالعان وقۋ ورىنىندا ءبىلىم الۋ-كوپ مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزۋگە جول اشادى» دەگەن وي جەمىسى وقۋ ورداسىنىڭ كەمەل كەلەشەگى ھام نۇرلى ەرتەڭى تۋرالى اقيقات بولماق.

ارينە، كونە ەسكىلىك توپىراعىندا ورىن تەپكەن ەگەي ءبىلىم ورداسى تۋرالى ماداق تا، ماقتاۋدا ارتىق ەتپەيدى. باعىزى وركەنيەتتىڭ كىندىك جۇرتىندا بوي كوتەرگەن بۇل تاڭعاجايىپتى تاۋەلسىزدىكتىڭ ەعڭبەگىنەن بولە قاراۋعا بولماس. تاۋەلسىزدىك سيلاعان جەڭىستىڭ تۇششىمدى جەمىسى. قىسقاسى تاۋەسىزدىكتىڭ ءمانى زور. ءار قازاققا بەرەر باعىتى سەنىم. باس ءيىپ، ءبىر ۇرانعا توقتال، تىزە قوس. بىرلىك ماڭگىلىك ەلگە اپارار ۇلى جول سول باعىتتا كۇرەستەر ءجۇرىلسىن. كۇللى دۇنيەنى تاڭقالدىرىپ كوك تۋىڭدى بيىك كوتەرىپ جۇرەتىن كەز كەلدى. ءقادىرىن بىلەر ءسات وسى. تاۋەلسىزدىك جاساي بەرسىن. رۋحى بيىك قاساڭ تاعالى پىراق ەل...

 

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

ءحقتۋ-نىڭ رەسمي سايتى (http://iktu.kz/)

ءحقتۋ-نىڭ ەلەكتروندى كىتاپحاناسى (http://lib.iktu.kz/)

حقتۋ – الەۋمەتتىك جەلىلەردە: (http://iktu.kz/index.php/talapkerge/140-talapkerge/953-leumettik-zheliler)

«قاس-ساق» كومانداسى: ۇمىتبەك باعدات ۇلى

---