تۇركيانىڭ جايى
ماڭگىلىك قايتا تۇرماستاي ۇيقىعا كەتتى دەگەن قارت تۇركيا ءقازىر ويانىپ، جاتقان ورنىنان تۇرىپ، قايتا جاساپ، جىگەرلى جاڭا كۇشپەن، جاس قايراتپەن قيمىلداپ جاڭا تۇرمىسقا كىرىسە باستادى.
مىڭ جىلدان بەرى يسلام ءدىنىنىڭ باس اينالدىرعان اۋىر تۇمانىندا، قاھارلى سۇلتانداردىڭ كۇللى دۇنيەدەگى مۇسىلمان حالىقتارىنا كولەڭكەسىن سالعان حاليفالاردىڭ قاتقان شەڭگەلدەرىندە كەلە جاتقان جانە ەسكىلىككە ميلارى شىرىگەن كۇللى مولدالاردىڭ كورسەتكەن ساسىق، مەڭىرەۋ جولدارىمەن كەلە جاتقان تۇركيا ءقازىر جاڭا جولعا ءتۇسۋلى.
ءقازىر تۇركيا يسلام ءدىنىنىڭ اۋىر تۇمانىنان، تار قاپاستان شىقتى. ءقازىر تۇركيا سۇلتانداردىڭ، حاليفالاردىڭ قاتقان شەڭگەلدەرىن قيراتىپ، ىلگەرى ونەرلى حالىقتاردىڭ كەڭ مايدانىنا شىعىپ وتىر.
تۇركيادا ءقازىر پاتشا، سۇلتان جوق.
تۇركيادا ءقازىر كۇللى مۇسىلمان حالىقتارىنا قارا كولەڭكەسىن سالىپ تۇراتىن حاليفا جوق.
تۇركيادا ءقازىر جاڭا زاڭ، جاڭا زاكون، جاڭا ءتارتىپ، جاڭا ۇكىمەت.
تۇركيادا ءقازىر رەسپۋبليكا.
جاقىن ارادا تۇركيانىڭ انكارا دەگەن قالاسىنداعى كۇللى تۇركيانىڭ تىزگىنىن قولىنا العان، «جوعارعى ۇلت ءماجىلىسى» دەگەن تۇركيا حالقىنىڭ ۋاكىلدەرىنىڭ كەڭەسى شىعارعان جارلىعى بويىنشا تۇركيادا ەندى بۇدان بۇلاي حاليفا بولمايتىن بولىپ، بۇرىنعى حاليفا ءھام ونىڭ تۇقىمى تۇركيادان قۋىلدى ءھام ەندى بۇدان بىلاي مەملەكەت ىستەرىنە، ۇكىمەت ىستەرىنە ءدىن دەگەن نارسە قاتىناستىرىلمايتىن بولدى. مەشىتتەردىڭ پايدالارىنداعى مۇلىكتەر مەملەكەت قازىناسىنا الىناتىن بولدى. جانە بارلىق ءدىن وقىلاتىن مەكتەپ، مەدرەسەلەردىڭ ءبارى دە جابىلاتىن بولدى.
مىنە، وسىنىڭ ءبارىن ىستەۋشى تۇرىك حالقىنىڭ ءاربىر ۋالاياتىنان سايلانىپ كەلىپ وتىرعان انكارا قالاسىنداعى ۋاكىلدەردىڭ ۇلى ءماجىلىسى ەسىمدى جانا ۇكىمەتى.
بۇل ۇلى ءماجىلىستىڭ جوعارعى شىعارعان جارلىقتارى دىنىنەن ايىرىلمايتىن، ەرى بولسا بۇكىل مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ، بەرى بولسا تۇرىك حالىقتارىنىڭ ومىرىنە ءبىر ۇلكەن تاريحي وزگەرىس، تاريحي جاڭالىق كىرگىزبەك.
بۇل وزگەرىستى كىم قۋاتتايدى، كىم قارسى، ارينە، بۇعان مولدالار قارسى، زور بايلار قارسى، ۇلكەن تورەلەر قارسى.
ال تۇركيانىڭ قالىڭ بۇقاراسى، وقىپ جۇرگەن جاستارى، جاڭالىقشىل وقىعاندارى بۇل وزگەرىستى قۋاتتايدى.
كەشەگى ماڭگىلىك ۇيقىعا اينالدى دەگەن، قارتايىپ، قۋارىپ، سەمىپ قۇرۋعا اينالدى دەگەن، ازىپ-توزىپ بىتۋگە اينالدى دەگەن تۇركيا ناعىپ لەزدە سەرپىلىپ ويانىپ، قايتا جاسارىپ، قايراتتانىپ ىلگەرى اتتاپ جاڭا جولعا ءتۇستى.
مۇنىڭ قىسقاشا بايانداماسى مىناۋ:
باياعى قىلىشىنان قان تامعان، بارلىق ەۋروپانى قورقىتقان، كوپ جەردى، كوپ حالىقتى وزىنە باعىندىرىپ العان سۇلتاندار، حاليفالار، يسلام ءدىنىنىڭ ارقاسىندا ءھام وزدەرىنىڭ اۋىر زاڭدارىنىڭ ارقاسىندا، قارا بۇقارا حالىقتى ەزىپ، قاراڭعىلىقتا ۇستاپ كەلگەنىنىڭ ارقاسىندا، بىرتە-بىرتە كۇشتەرىنەن ايرىلىپ، ەۋروپا مەملەكەتتەرىنە بۇرىنعىداي قورقىنىشتى ەمەس بولا باستاعان.
تۇركيانىڭ سۇلتاندارى، حاليفالارى، ونىڭ ۇرپاقتارى، پاتشالارى، تورەلەرى، بايلارى قارا بۇقارا حالىقتىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىن سىپىرىپ الىپ، قارا بۇقارا حالىقتى ءدىننىڭ زاڭىنىڭ قاپاسىندا ۇستاپ، قارا بۇقارا قارا حالىققا: «دىنگە، حاليفاعا قارسى كەلسەڭ دوزاققا باراسىڭ، قارسى بولماي ءدىننىڭ ايتقانىن قىلساڭ ۇجماققا باراسىڭ؛ ۇجماقتا حوردىڭ سۇلۋ قىزدارىن قۇشاسىڭ...» — دەپ الداپ، وزدەرى كۇنىنە 5 ۋاقىت ناماز وقىعان بولىپ، ۇيىرلەپ جيناعان قاتىندارىنىڭ ورتاسىندا كۇركىلدەپ جۇرگەندە، بۇرىنعى تۇركيانىڭ كۇشىنە باعىنعان حالىقتار بىرتە-بىرتە سۇلتانداردىڭ، حاليفالاردىڭ تىرناعىنا شىعا باستاعان.
ماسەلەن: ماروككو، الجير، مىسىر، گرەكيا، رۋمىنيا، بولگاريا، البانيا، سەربيا، سلاۆيان ءتارىزدى حالىقتار تۇركيا سۇلتاندارىنىڭ قاھارىنان قۇتىلىپ، ءارقايسىسى ءوز الدارىنا ءبولىنىپ كەتكەن.
تۇركيانى بيلەگەن سۇلتان، حاليفالار، تورەلەر، مولدالار حالىقتى ناداندىق مەڭىرەۋىنە تاستاپ، مەشىتتەرى مەن ءۇيىرلى قاتىندارىنىڭ سارايلارىندا جۇرگەن ۋاقىتتا جالپى ەۋروپا حالىقتارى تىنباستان ۇستى-ۇستىنە ۇستالىق، ونەر-بىلىم دۇكەندەرىن جاساپ، كۇللى قۇرعاق جەرلەرىن ەرسىلى-قارسىلى كوك شىبىق تەمىر جولمەن، تەلەگرامم-تەلەفونمەن شىرماپ، تۇتىندەتىپ، گۋىلدەتىپ فابريك-زاۋىتتاردى جۇرگىزىپ، دۇنيە اينالعان مۇحيت تەڭىزدەردى كەك ساۋىتتى، زەڭبىرەكتى، تۇتىندەرىن بۋداقتاتقان جالماۋىز كەمەلەرىمەن قاپتاتىپ، دۇنيەنىڭ قوجالىعىنا تالاسا باستادى.
مىنە، سونىمەن ەۋروپانىڭ حالىقتارى كۇننەن-كۇنگە قۇلپىرىپ، ىلگەرى باسا بەردى. ال تۇركيا حالقى كۇننەن-كۇنگە ناداندىقتىڭ تۇمانىندا ءشىري بەردى.
كەلە-كەلە كۇللى جەر-دۇنيەنى ءتىنتىپ، جان-جاعىن جالماي باستاعان ەۋروپا مەملەكەتتەرى، ەۋروپا كاپيتالى تۇركيانىڭ وزىنە اۋىز سالا باستادى.
تۇركيادان بۇرىن قورقاتىن مەملەكەتتەر ەندى سىلتاۋ ىزدەپ ءتيىسىپ، تۇركيانى تۇس-تۇسىنان جۇلمالاي باستادى. تۇركيامەن كىم سوعىسسا دا جەڭىپ شىعىپ، شەت پۇشپاقتاپ، اينالا تۇجىرىپ جەرلەرىن الا باستادى. جەڭەتىن كۇشتى مەملەكەتتەر تۇركيانىڭ ىشكى مەملەكەت شارۋاسىنا قول سۇعا باستادى. تۇركيانىڭ مەملەكەتىنە كەرەك-جاراق نارسەلەر بەرىپ تۇرماق بولىپ، تۇركيانىڭ شيكى، ءولى نارسەلەرىن كۇشتى مەملەكەتتەر جيناپ الا باستادى. تەمىر جول، تەلەگرامم، پاروحود، كەڭ زاۋىتتارى، مىلتىق، زەڭبىرەك — وسىلارداي ىستەرىنىڭ ءبارىن ەۋروپانىڭ كۇشتى مەملەكەتتەرى جاساپ بەرمەك، جۇرگىزىپ بەرمەك بولىپ ءىستىڭ ءبارىن قولدارىنا الىپ، تۇركيا مەملەكەتىن بيلەپ اكەتە باستادى. ءسويتىپ تۇركيانىڭ كۇللى ساۋداسىن، فابريك-زاۋىت ىستەرىنىڭ ءبارىن ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ بايلارى، كاپيتالدىلارى ەركىمەن بيلەپ كەرىپ اكەتتى. تۇركيانىڭ وزىنەن شىعاتىن شيكىزاتتارىنىڭ ءبارىن سورىپ، جيناپ، سىپىرىپ، جالماۋىزداي جۇتا بەرەتىن بولدى.
قىسقاسى، تۇركيا ءبىر مۇگەدەك، مەشەل ادام ءتارىزدى عانا بولىپ قالدى. تۇركيادا ەرىك قالمادى. ەۋروپا كاپيتالى تەمىر شەڭگەلىنەتۇركيانى ابدەن ۋىستاپ الدى. كاپيتال بيلەگەن ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ ايتقاندارىن تۇركيانىڭ سۇلتاندارى، حاليفالارى ەكى قىلمايتىن بولدى. سونىمەن جىلدار ءوتتى...
تۇركيا باس كوتەرەدى دەگەن، قۇرىمايدى دەگەن ادام بولمادى.
مىنە، سونداي حالگە كەلگەن ۋاقىتتا، وقي باستاعان جاس تۇرىكتەر ەر جەتىپ، تۇركيانىڭ ونداي حالىنە شىداي الماي، 1908 جىلى تۇركيانىڭ سۇلتان-حاليفاسى ءابدىلحاميتتى تاقتان ءتۇسىرىپ، ورنىنا ونىڭ ءىنىسىن قويىپ، تۇركيانىڭ ءار ءۋالاياتىنان ۋاكىلدەر شاقىرىپ، مەملەكەت ىستەرىن قاراۋعا جيىلىس قىلىپ، ءماجىلىس اشتى. بۇل جيىلىستىڭ شىعارعان قارارى بويىنشا تۇركيانىڭ بيلىگىن بۇرىنعىداي سۇلتاننىڭ وزىنە جەكە-دارا بەرىپ قويا بەرمەي، مەملەكەت ىستەرىن تەكسەرىپ وتىرۋعا ءاردايىم ۋاكىلدەردىڭ ءماجىلىسى بولىپ وتىرماقشى ەدى.
جاس تۇرىكتەر سۇلتان-حاليفانى مۇلدە جوعالتۋعا، مولدالاردى ۇكىمەت ىستەرىنە قاتىستىرماۋعا ءىس قىلا المادى. وعان جاس تۇرىكتەر باتا الماي... جاس تۇرىكتەر تۇركياعا ۋاق-ۋاق قانا جاڭالىق كىرگىزدى، زور جاڭالىققا بارا المادى.
ءبىرازدان سوڭ جاس تۇرىكتەردى ەسكى تۇرىكتەر قايتا جەڭىپ، ءىس باسىنا وزدەرى قايتا ءمىندى.
1914 جىلعى باستالاتىن دۇنيە جاھانگەرلەر سوعىسىنا تۇركيا ەرىكسىز كىردى. سۇلتان-حاليفانىڭ ءامىرى بويىنشا عانا سوعىسقا لاجسىز شىققان تۇركيانىڭ سورلى قارا بۇقارا حالقىنىڭ موينىنا بۇرىنعىدان دا جامان سوعىستىڭ بارلىق اۋىرلىعى ءتۇستى. كەدەي تۇركيا بۇرىنعىدان دا كەدەيلەنە ءتۇستى. قارا بۇقارا حالىق اشتىق، جالاڭاشتىققا ۇشىرادى. سوعىستىڭ اقىرعى كەزىندە انگليا، فرانسيا، يتاليا، گرەكيانىڭ تەڭىز جۇزىندە كەمەمەن كەلگەن اسكەرلەرى تۇركيانىڭ، ارابستاننىڭ باعدات، سەميرينا.
ستانبولدارىن الىپ قويدى. ءبىراق تۇركيانىڭ سۇلتان-حاليفاسى ستانبولدىڭ وزىندە انگليانىڭ ايتقانىن قىلىپ وتىرا بەردى...
تۇركيا ەندى ءوز الدىنا مەملەكەت دەگەن اتتان ايىرىلا باستادى...
مىنە، سول قارساڭدا، تۇركيا ەندى ءبىتتى، تۇركيا ەندى شىنداپ تۇرمايتىن ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتتى؛ تۇركيا ەندى جوق دەپ ويلادى. الايدا تۇرىك حالقىنىڭ ۇلت سەزىمى ويانىپ، بۋىندىرىپ، ءۇنىن وشىرۋگە اينالعان ەۋروپا جالماۋىزدارىنا قارسى تۇرۋعا اشىنعان ايۋداي مايدانعا شىقتى.
ەۋروپا كاپيتالىنان ۇلتتى قورعاۋ ۇرانى لەزدە كۇللى تۇركياعا جايىلدى. حالىقتىڭ ۇلت نامىسى لەزدە قايتا قوزىپ، كۇننەن-كۇنگە ءورشىپ، قالىڭ ورتتەي ۇلت قوزعالىسى تۇرىك حالقىن بيلەپ اكەتتى. لەزدە توپ-توپ بولىپ ۇلت اسكەرى جاسالا باستادى. بۇل ۇراننىڭ تۋىن كوتەرگەن مۇستافا-كاميل دەگەن پاشاتۇركيانىڭ ارزۋم سيۆاس دەگەن قالالارىندا جيىلىس جاسادى. سۇلتان حاليفاعا باعىنباي «جوعارعى ۇلت ءماجىلىسى» دەگەن كەڭەستى ۇكىمەت جاسادى. بۇل جيىلىستاردى ءھام جاڭا جاسالعان ۇكىمەتتى اۋەلگى ۋاقىتتا ەۋروپا مەملەكەتتەرى ەلەمەسە، ءبىرازدان سوڭ يزميدا دەگەن جەردە مۇستافا-كاميل پاتشانىڭ جاساعان ۇلت اسكەرى ەڭ ءبىرىنشى رەت انگليا مەن گرەك اسكەرلەرىن جەڭگەننەن كەيىن بۇعان ەۋروپا مەملەكەتتەرى اۋىزدارىن اشىپ قاراي قالدى.
نە ولمەك بولىپ، نە ەۋروپا جيھانگەرلەرىنەن تۇرىك حالقىن قۇتقارماق بولىپ، بەلدى بايلاپ مۇستافا-كاميل باستاعان تۇرىك حالقىنىڭ ۇلت اسكەرى ايلالى جاۋمەن ايۋشا الىسىپ جاتىپ الدى.
1920 جىلدىڭ 23-ساۋىرىندە بولعان جيىلىستارىندا تۇركيانىڭ بۇل ۇلت قوزعالىسىنىڭ جاساعان شارتى، قىلعان سەرتى مىناۋ بولدى:
«...انگليانىڭ ايتقانىن قىلىپ وتىرعان سۇلتان-حاليفانىڭ جارلىقتارىنا تۇرىك حالقى باعىنبايدى. تۇرىك حالقىنىڭ مۇستافا-كاميل باستاعان ۇلت اسكەرى ەۋروپا جيھانگەرلەرىن تۇركيادان قۋىپ جىبەرگەنشە قىلىشتارىن قىناپتارىنا سالمايدى. ەندى بۇدان بىلاي ەۋروپا جيھانگەرلەرىن تۇركيانىڭ مەملەكەت شارۋاسىنا ءھام ۇكىمەت ىستەرىنە قول سۇقپايتىن قىلادى...»
مىنە، ۇلت قوزعالىسىنىڭ ۇستاعان ماقساتى، قىلعان سەرتى وسى ەدى.
بۇدان سوڭ تۇركيانىڭ ىشىنە كىرىپ العان ەۋروپا جيھانگەرلەرى مەن تۇرىك حالقىنىڭ مۇستافا-كاميل باستاعان ۇلت اسكەرىنىڭ ۇلكەن بەلدەسكەن جەرى: اناتوليا ۋالاياتىندا جانە سەميرينا ماڭىندا بولدى، تۇرىك حالقىنىڭ ۇلت اسكەرىمەن بۇل ءۋالاياتتاردا سوعىسقان گرەك اسكەرى ەدى.
ۇزاق اڭدىسىپ، نە جەڭۋدى، نە تەگىس قىرۋدى سەرت قىلىپ قاجىماي بەلدەسكەننىڭ سوڭىندا، 1922 جىلى تامىز ايىندا ساحاريا دەگەن وزەننىڭ ماڭىندا مۇستافا-كاميلدىڭ ۇلت اسكەرى گرەكتەردى بىت-شىت قىلىپ جەڭدى. سونان سوڭ 1922 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە گرەكتەردى سەميرينادان قۋدى.
گرەكتەر سوعىس مايدانىندا جەڭىلگەن سوڭ، ەۋروپا جيھانگەرلەرى تۇرىك حالقىن تەگىس قىرىپ تاستاماسا، باعىندىرىپ الا المايتىنىن ءبىلدى...
انگليا مۇرىندىق بولىپ ەۋروپا جيھانگەرلەرى تەزىنەن لوزاننا دەگەن قالاعا ءبىتىم جيىلىسىن شاقىردى. بۇل لوزاننا قالاسىندا شاقىرىلعان ءبىتىم جيىلىسىنا تۇرىك حالقىنىڭ مۇستافا-كاميل باستاعان جاڭا ۇكىمەتىنىڭ اتىنان باستىعى ەسمەت پاشا بولىپ ۋاكىلدەر باردى. بۇل ءبىتىم جيىلىسىنا كەڭەس ۇكىمەتىنە دە شاقىرۋ كەلگەن سوڭ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اتىنان دا چيچەرين باس بولىپ ۋاكىلدەر باردى. ءبىتىم جينالىسىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۋاكىلدەرى تۇرىك حالقىنىڭ جاڭا ۇكىمەتىنىڭ ۋاكىلدەرىنىڭ تۇتىنعان جوبالارىن قۋاتتادى.
ۇزاق ءسوز، ۇزاق ارباسۋ، ۇزاق تارتىستان سوڭ بەلدەسكەن جاۋىن قان مايداندا جەڭگەن ەسمەت پاشا ءسوز مايدانىندا دا جاۋىن جەڭىپ، ايتقانىن قىلدىرىپ شىقتى.
جاڭا جولعا، جاڭا مايدانعا تۇسكەن تۇرىك حالقىنىڭ مۇستافا-كاميل ءھام ەسمەت باستاعان ۇلت اسكەرىنىڭ ءھام جاڭا ۇكىمەتىنىڭ جاۋلارىن قان مايداندا، ءسوز مايدانىندا جەڭۋىنە روسسيانىڭ كەڭەس ۇكىمەتى ۇلكەن كۇش، ۇلكەن مەدەۋ بولدى. ويتكەنى 1921 جىلعى 16-ناۋرىزدا كەڭەس ۇكىمەتى مەن تۇرىك حالقىنىڭ مۇستافا- كاميل باستاعان جاڭا ۇكىمەتتىڭ اراسىندا كەلىسۋ (دوگوۆور) بولعان. مىنە، بۇل كەلىسۋ مۇستافا-كاميل ۇكىمەتىنە ۇلكەن كۇش بولدى. بۇل كەلىسۋدىڭ تۇرىك حالقىنا ۇلكەن كۇش، ۇلكەن مەدەۋ بولعانىنىڭ ۇلكەن ءبىر ءمانىسى مىناۋ:
مۇستافا-كاميل باستاعان تۇرىك حالقىنىڭ ۇلت اسكەرى ەۋروپانىڭ جيھانگەر وبىر-جالماۋىزدارىنا قارسى سوعىسىپ جاتتى. ال روسسيانىڭ كەڭەس ۇكىمەتى دە ەۋروپانىڭ جيھانگەر، وبىر-جالماۋىزدارىمەن قان مايداندارىندا بەلدەسىپ، كۇرەسىپ، جەڭىپ ءھام جەڭگەن سوڭ دا قاتتى ارباسىپ جاتتى. سول سەبەپتى، تۇرىك حالقىنىڭ مۇستافا-كاميل باستاعان جانا ۇكىمەتى روسسيانىڭ كەڭەستىك سوسيالشىل ۇكىمەتىندەي ەڭبەكشىل تاپتىڭ عانا ۇكىمەتى بولماسا دا، ايتەۋىر، ءوزى جيھانگەرشىلىك نيەتىمەن سوعىسىپ جاتپاعان سوڭ ءھام جانە سونىڭ سوعىسىپ جاتقانى ەۋروپا جاۋلارى بولعان سوڭ قانداي رەتتە بولسا دا كەڭەس ۇكىمەتى تۇرىك حالقىنىڭ بۇل جاڭا ۇكىمەتىنە نيەتتەس بولدى. مۇنى كۇللى دۇنيە ءبىلىپ وتىردى. جاڭا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇللى جەر-دۇنيەنى سولقىلداتقان قىزىلاسكەرىنەن ەۋروپا جيھانگەرلەرى ۇلكەن ءقاۋىپ قىلىپ وتىردى...
ءسويتىپ لوزانناداعى ءبىتىم جيىلىسىندا تۇرىك حالقىنىڭ ۋاكىلدەرى جاۋىنا ايتقانىن قىلدىردى. ءبىتىم شارتى جاسالدى. ءبىتىم شارتىن ەكى جاق بەكىتتى. بۇل ءبىتىم شارتى بويىنشا انگليا باس بولعان ەۋروپا جيھانگەرلەرى تۇرىكتىڭ جەرلەرىن وزىنە قالدىرىپ، ستانيولدان كەتتى.
مىنەكەي، ءسويتىپ، سىرتقى جاۋى — ەۋروپا جيھانگەرلەرىن جەڭىپ، تۇركيا مەملەكەتىن جاۋدىڭ تەمىر تىرناعىنان بوساتىپ العان سوڭ، ەندى انكارا قالاسىنداعى تۇرىك حالقىنىڭ مۇستافا- كاميل باستاعان ۇلت ۇكىمەتى ىشكى جاۋلارىن جوق قىلۋعا كىرىستى ءھام ىركىلمەي جاڭا زاڭ، جانا ءتارتىپ ورناتۋعا كىرىستى.
كىرىسكەنى سول: سۇلتاندىقتى-حاليفالىقتى جوق قىلىپ، تۇركيا ۇكىمەتىن جالپى حالىقتىڭ رەسپۋبليكاسى قىلدى. حاليفانى تۇقىمىمەن تۇركيادان كەتىردى. ءدىن ىستەرىن مەملەكەت، ۇكىمەت ىستەرىنەن ءبولىپ تاستاپ، ەندى بۇدان بىلاي ءدىندى ۇكىمەت ىستەرىنە قاتىناستىرمايتىن بولدى. مەشىتتەردىڭ بارلىق مۇلىكتەرىن مەملەكەت قازىناسىنا الدى. ءدىن وقىلاتىن مەكتەپ-مەدرەسەلەردىڭ ءبارىن جاپقىزدى ءھام باسقا دا تالاي جاڭا زاكوندار شىعاردى.
ءقازىر قۋىلعان ازبان حاليفا شۆەيساريادا. انكاراداعى تۇرىك حالقىنىڭ جانا ۇكىمەتىنىڭ بۇل ىستەگەن ىستەرىنە «ريزا ەمەسپىن...» — دەپ ايتادى دەيدى. كەيبىر اراب حالىقتارىنىڭ ءھام مىسىر، ماروككو حالىقتارىنىڭ امىرلەرى، حاندارى «مۇسىلمان حالىقتارى حاليفاسىز تۇرۋعا مۇمكىن ەمەس، تۇركيا حاليفانى كەرەك قىلماسا ءبىز حاليفا بولامىز...» — دەپ جاتقان كورىنەدى. ارابياداعى قۇسايىن دەگەن ءامىر ءوزىن-وزى «حاليفامىن» دەپ جاريالاپتى. ءۇندىستان مۇسىلماندارىنىڭ ءھام مىسىر مۇسىلماندارىنىڭ حانسىماقتارى ءھام مولدالارى كۇللى جەر دۇنيەدەگى حالىقتارىنىڭ جيىلىسىن شاقىرىپ، حاليفا ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك دەپ جاتقان كورىنەدى.
ارينە، حاليفا تۋرالى ءقازىر بارلىق مۇسىلمان جەرلەرىندە ءسوز كوپ، ول سوزدەردى قوزدىرىپ جۇرگەندەر: تۇركيانىڭ جاڭا ۇكىمەتىنىڭ جاۋلارى، بۇرىنعى ازبان حاليفا-پاتشاشىلدار، ءار جەردىڭ سۇلتانسىماقتاردى، مۇفتيلەرى، مولدالارى، يشاندارى ءھام باسقا وسىنداي حالىقتىڭ جاۋلارى.
حاليفانى جويعاندا تۇركيانىڭ جاڭا ۇكىمەتى مۇنى بىلمەي ىستەگەن جوق.
تۇرىكتىڭ بەلگىلى ماقالى بار، «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەگەن... كەرۋەن جۇرە بەرمەك... يتتەر ءۇرىپ قالا بەرمەك...
«جەر-دۇنيەدەگى بارلىق مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءدىني باستىعى حاليفا، مۇسىلمان حالىقتارىنا حاليفا كەرەك...» — دەپ جۇرتتى اداستىرعان ءسوزدى ءبىر جاعىنان استىرتىن قوزدىرىپ وتىرعان قازىرگى ەۋروپا مەملەكەتتەرى. ولاردىڭ ءويتىپ وتىرعاندارى: وزدەرىنىڭ ايتقاندارىن قىلىپ وتىراتىن بىرەۋدى «حاليفا» قويىپ، ءدىننىڭ تۇمانىنان ءالى قۇتىلماعان مۇسىلمان حالىقتارىن باعىندىرىپ وتىرماق.
سول ارام نيەتپەن انگليا، فرانسيا، يتاليانىڭ ءارقايسىسى افريكا مەن ازياداعى وزدەرىنىڭ بيلەپ وتىرعان مۇسىلمان حالىقتارىنان حاليفانىڭ شىرىگەن تاحىتىنا استىرتىن اركىمدى لايىقتاپ جاتىر. ءارقايسىسى ءارتۇرلى سۇرقيا ساياساتتى جۇرگىزىپ جاتىر... ارينە، مۇنىڭ ءبارى دە ءيتتىڭ ۇرگەنى، جالماۋىزدىڭ بەلگىلى قارا نيەتى. تۇركيانىڭ جاڭا ۇكىمەتى تاريحي ءىس ىستەدى. قورىقپاي- اق ىلگەرى قاراي اتتادى. حاليفا-سۇلتانداردىڭ، مولدالاردىڭ مىڭ جىلدان بەرى مۇسىلمان حالىقتارىن ناداندىقتا زەڭگىتىپ كەلگەن تۇمانىنان شىقتى. تۇركيانىڭ تاريحى جاڭادان باستالدى. ەندى بۇدان بىلاي تۇركيادا ەڭبەكشىل تاپتار سەزىمى ويانباق. ەندى بۇدان كەيىن تۇركيا تاريحىنىڭ ەندىگى بابىن ەڭبەكشىل تاپ جازباق. جالپى ادامزاتتىڭ باقىتتى باۋىرمالدىق تۇرمىسىنا تۇركيانى ەڭبەكشىل تابى جەتكىزبەك. ارينە، جول قيىن، جۇك اۋىر، جول بويى، ءار اسۋدا، ءارتۇرلى يت ۇرە بەرمەك... ال كەرۋەن جۇرە بەرمەك. كەرۋەننىڭ اقىرعى كوشباسشىسى تۇرىكتىڭ ەڭبەكشىل تابى بولماق.
1924 جىل
You Might Also Like
-
1920 جىلعى 4-قازاندا تەگىستىك نەگىزىنە قۇرىلعان كەڭەستە قازاقستان ۇكىمەتى جاريالاندى.
-
ۇستىمىزدەگى 1924 جىلدىڭ وتكەن قاڭتار ايىنىڭ ىشىندە ماسكەۋدە بولىپ وتكەن ءىى-جالپى روسسيالىق كەڭەستەر جيىلىسىندا ءام ونىمەن جالعاس بولعان كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ جالپى وداقتىق كەڭەستەر جيىلىسىندا تاري...
