ۇلى جيىندار
ۇستىمىزدەگى 1924 جىلدىڭ وتكەن قاڭتار ايىنىڭ ىشىندە ماسكەۋدە بولىپ وتكەن ءىى-جالپى روسسيالىق كەڭەستەر جيىلىسىندا ءام ونىمەن جالعاس بولعان كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ جالپى وداقتىق كەڭەستەر جيىلىسىندا تاريح جۇزىندە ءىزى قالارلىق ءارتۇرلى تاريحي ىستەر بولدى. ولار مىنالار:
ءبىرىنشى، بۇل جيىلىستاردا جالپى روسسيانىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ وڭالا باستاعانى ايقىن كورىندى ءام ىلگەرىدە كوڭىلدەگىدەي وڭالىپ، كوركەيەتىنى كورىندى.
ەكىنشى، بۇل جيىلىستاردىڭ ۋاقىتىندا جالپى دۇنيە ەڭبەكشىلەردىڭ كوسەمى ءام روسسيادا كەڭەس ۇكىمەتىن ورناتقان ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ كوسەمى جولداس لەنين ءولدى.
ءۇشىنشى، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان بەرى تانىماي كەلگەن ەۋروپانىڭ كۇشتى ۇكىمەتتەرى وسى بولىپ وتكەن جيىلىستاردىڭ ۇستىندە كەڭەس ۇكىمەتىن «شىن ۇكىمەت» دەپ تاني باستادى. بۇل وتكەن جيىلىستاردىڭ ۇستىندە كەڭەس ۇكىمەتىن وزىمەن «تەڭ ۇكىمەت» دەپ جەر جۇزىندە نە زور كۇشتى مەملەكەتتەردىڭ ىشىنەن ەڭ بۇرىن تانىعان انگليا.
ءتورتىنشى، بۇل بولىپ وتكەن جيىلىستاردا ەڭ ءبىرىنشى مەكەمە — روسسياداعى ۇلتتاردىڭ كەڭەسى سايلاندى. بۇل مەكەمە — كۇللى روسسياداعى بارلىق ۇلتتاردىڭ ەن جوعارعى باس مەكەمەسى. مۇنى قىسقارتىپ ايتقاندا: ۇلتتار كەڭەسى دەيدى.
مىنە، وسى ءتورت ۋاقيعانىڭ ءبارى دە روسسيانىڭ ۇلى ريەۆوليۋسياسىنىڭ تاريحىنداعى ىلعي زور ۋاقيعالار.
جالپى روسسيا شارۋاسىنىڭ تۇزەلە باستاعانى مىناداي ەكەن.
1922 جىلى جالپى روسسيادا 51 ميلليون دەسياتينا ەگىن سالىنعان ەكەن. ال 1923 جىلى 61 ميلليون دەسياتينا ەگىن سالىندى. بۇل ەسەپكە قاراعاندا، 1916 جىلعى ەگىننىڭ بۇل 100 ۇلەسىنىڭ 75 ۇلەسى (75 پروسەنتى) بولادى.
1922 جىلدان جالپى روسسيادا ءىرى مالدىڭ سانى وتكەن 1923 جىلى 4 ميلليون ارتىپتى.
ال كەندىر، ماقتا دەگەن زاتتار دا 1922 جىلدان كوپ ارتقاندىعى كورىنەدى. مىنە، بۇل مىسال ءۇشىن كورسەتىلگەن وسى ساندار ەگىنشى اۋىل حالقىنىڭ شارۋاسىنىڭ ىلگەرىلەگەنىن كورسەتەدى. ەندى ونەر، دۇكەن، كاسىپ رەتىنە كەلسەك: ونىڭ دا ىلگەرى باسقاندىعى كورىنەدى.
ماسەلەن، 1921 جىلى جالپى روسسيادا 464 ميلليون پۇت تاس كومىر شىعارىلعان، ال 1922 جىلى 589 ميلليون پۇت شىعارىلعان. ال 1923 جىلى 548 ميلليون پۇت شىعارىلعان.
قاي مەملەكەت بولسا دا تاس كومىرسىز كۇن كورە المايدى. تاس كومىر ەڭ ءبىرىنشى كەرەك نارسە. ال تەمىر مەن شويىن 1922 جىلدان 1923 جىلى ەكى ەسە كوپ شىعارىلدى.
ەندى كەزدەمە، ماتا توقيتىن ونەركاسىپكە كەلسەك، بۇ دا كوتەرىلە باستاعان كورىنەدى.
ماسەلەن، 1922 جىلى جالپى روسسيادا 3065 پۇت نارسە توقىلسا، 1923 جىلى 4515 مىڭ پۇت نارسە توقىلىپتى. مىنە، بۇل وتە كەرەكتى، وتە قاجەت نارسە ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. جالپى روسسيانىڭ اۋىل-پوسەلكە حالقىنا وتە قاجەت نارسە وسى ماتا بولادى. بۇل ماتا كوبەيىپ ءام ارزانداسا، اۋىل حالقىنىڭ شارۋاسىنا ءتيىمدى بولادى.
ونان سوڭ، اقشا جاعىنان دا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءىسى وڭالا باستاعانى ايقىن كورىنەدى. جوعارعى ايتىلعان جالپى كەڭەستەر جيىلىسى قاۋلىلار شىعاردى. ول قاۋلىلارىندا: «ەندى، مىنا باعاسى ابدەن تومەن ءتۇسىپ بارا جاتقان كەڭەس اقشاسى قالسىن، شىعارىلماسىن، جاڭا كۇمىس اقشا شىعارىلسىن»دەلىنگەن. مىنە، بۇل قاۋلى بويىنشا بۇدان بىلاي بۇرىنعى كەڭەس اقشاسى جاسالمايتىن بولدى. قازىرگى جۇرتتىڭ قولىندا جۇرگەن قاعاز اقشالاردى بىرتە-بىرتە قازىنا جيناپ الاتىن بولدى ءام جاقىن ارادا بەس سومدىق، ءۇش سومدىق، ءبىر سومدىق كۇمىس اقشانىڭ بارابار بولاتىن جاڭا اقشالار شىقپاق بولدى جانە كۇمىس اقشالاردىڭ ءوزى دە شىقپاق بولدى.
جالعىز-اق جالپى روسسيادا ءالى دە ناشار بولىپ تۇرعان سالا — مەملەكەت ساۋداسى ءام كووپەراسيا ەكەنى ايقىن كورىندى. «كووپەراسيا» دەگەن — ورتاق سەرىك ساۋدا، ياكي ورتاق سەرىك كاسىپ دەگەن ءسوز.
مەملەكەت ساۋداسى مەن كووپەراسيا ىستەرىن باسقاراتىن مەكەمەلەردىڭ ناشار جۇمىستارى سالدارىنان حال وتە اۋىر، زاتتار وتە قىمبات بولىپ تۇرعانى ايقىن كورىندى. ماسەلەن، قالا قولىنان شىعاتىن: ماتا، شاي، سەكەر، شىرپى، شام، سابىن، تاراق ءتارىزدى نارسەلەر وتە قىمبات، ال اۋىل-پوسەلكە قولىنان شىعاتىن: استىق، ءتىرى مال، ەت، ءسۇت، تەرى-تەرسەك، ءجۇن، قىل ءتارىزدى نارسەلەر وتە ارزان.
جوعارعى ايتىلعان جيىلىستار، مىنە وسى ايتىلعان قالا قولىنان شىعاتىن زاتتاردىڭ باعالارىن بۇرىنعىداي تەڭەۋگە قاۋلى قىلدى.
ءسويتىپ، جالپى حالىق شارۋاسىنىڭ تاعى دا ىلگەرى باسىپ، وڭالۋى ءۇشىن ءتۇرلى قاۋلىلار شىعارىپ جۇزەگە اسىرۋدى سول جيىلىستا سايلانعان جوعارعى ۇكىمەتكە تاپسىردى. ول تاپسىرعان ىستەردىڭ ەڭ زورلارى مىنالار:
1) ءالى دە بولسا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جوندەلىپ، كۇشەيۋىنە قانداي رەتپەن بولسا دا ۇكىمەت تاراپىنان جاردەم بەرۋ.
2) اۋىل قولىنان شىعاتىن نارسەلەر مەن قالا قولىنان شىعاتىن نارسەلەردىڭ باعالارىن تەڭەۋ.
3) ورتاق سەرىك ساۋدا ۇيىمدارىنا ءام كاسىپ ۇيىمدارىنا ۇكىمەت تاراپىنان جاردەم قىلىپ، ولاردىڭ سانىن كوبەيتۋ.
4) ونەركاسىپ (زاۋىت، فابريكا) دۇكەندەرىن كۇشەيتىپ، جوندەپ، جۇرگىزىپ، ولاردىڭ شىعاراتىن زاتتارىن ارزانداتۋ.
5) مەملەكەت ساۋداسىن حالىققا ءام مەملەكەتكە دە پايدالى قىلىپ جۇرگىزۋ.
6) جانە جوعارعى ايتقانداي، اقشا اينالىمىن جاقسارتۋ ءۇشىن اقشا شىعارۋ، كۇمىس اقشا شىعارۋ.
مىنە، وسىنىڭ ءبارى، كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ جالپى شارۋا جايىنىڭ وڭدالا باستاعانىن كورسەتەدى.
انگليانىڭ ءام ونىڭ سوڭىنان يتاليانىڭ كەڭەس ۇكىمەتىن وزدەرىمەن تەڭ ساناپ، كەڭەس ۇكىمەتىن ۇكىمەت دەپ تانىعاندىق تارى دا سول جوعارعى ايتقان جالپى كەڭەستىك روسسيانىڭ شارۋا جايىنىڭ وڭالا، كۇشەيە باستاعاندىعىن كورسەتەدى. جوعارعىدا ايتقانداي، بۇل بولىپ وتكەن جيىلىستاردىڭ بۇرىنعى جيىلىستاردان گورى بەلگىلى ءام اتاقتى بولعاندىعى — جيىلىس ۋاقىتىندا ەۋروپانىڭ كەڭەس ۇكىمەتىن العاشقى تانىعاندىعى. ۇلى لەنيننىڭ جيىلىس ۋاقىتىندا قازا بولعانى جانە ەڭ ءبىرىنشى رەت جالپىروسسيالىق رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلت كەڭەسىنىڭ سايلانعاندىعى. ۇلت كەڭەسىنە ءاربىر رەسپۋبليكالى ۇلتتاردان بەستەن كىسى كىردى. ۋاق اۆتونوميالى ايماقتاردان ءبىر كىسىدەن كىردى.
مىنە، بولىپ وتكەن II جالپىروسسيالىق كەڭەستەر جيىلىسىنىڭ ءام رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ 2-جيىلىسىنىڭ بەلگىلى ىستەرى وسى.
1924 جىل
You Might Also Like
-
ماڭگىلىك قايتا تۇرماستاي ۇيقىعا كەتتى دەگەن قارت تۇركيا ءقازىر ويانىپ، جاتقان ورنىنان تۇرىپ، قايتا جاساپ، جىگەرلى جاڭا كۇشپەن، جاس قايراتپەن قيمىلداپ جاڭا تۇرمىسقا كىرىسە باستادى.
