ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى
ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى
سۋرەتتەۋ كەشى
قاتىسۋشىلار: ءومىربايانشى، ادەبيەتشى، كوركەمسوز وقۋشى
زالدىڭ بەزەندىرىلۋى:
ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ پورترەتى، كىتاپ كورمەسى، مىنا ەپيگراف جازىلعان پلاكات: “احمەت بايتۇرسىن ۇلى - ۇلتتىق تاريحىمىزدا ەشكىممەن سالىستىرۋعا بولمايتىن ەرەكشە تۇلعا”.
ءابىش كەكىلبايەۆ
كوركەمسوز وقۋشى:
ادامدىق ديقانشىسى قىرعا شىقتىم؛
كول جوق، كوگالى جوق - قورعا شىقتىم.
تۇقىمىن ادامدىقتىڭ شاشتىم ەكتىم،
كوڭىلىن كوگەرتۋگە قۇل حالىقتىڭ.
ا. بايتۇرسىنوۆ
ءومىربايانشى /1/: ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ وسى ولەڭ جولدارى ونىڭ بۇكىل ءومىرىنىڭ ەپيگرافى ىسپەتتەس.
ول - اقىن، جازۋشى، اۋدارماشى، پۋبليسيست، قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى، ەتنوگراف، فولكلوريست، تۇركىتانۋشى، ادەبيەتشى، ءتىلشى، عالىم…
ونىڭ بۇكىل ەڭبەگىنىڭ ءمانىن ءبىر اۋىز سوزگە سىيعىزىپ ايتار بولساق، ول باس ارىپپەن جازىلعان ۇستاز، حالىق ۇستازى.
ءومىربايانشى /2/: احمەت بايتۇرسىن ۇلى - قىرى مەن سىرى مەيلىنشە مول ادام. بىرىنشىدەن، ول قازاق ءتىلىنىڭ تۇڭعىش الىپپەسى مەن وقۋلىقتارىنىڭ اۆتورى، سونىدان ءىز سالعان جاڭاشىل اعارتۋشى. ول جازعان مەكتەپ وقۋلىقتارى 1914 - 1915 جىلدان 1927 - 1928 جىلعا دەيىن پايدالانىلىپ كەلدى. قازاق وقۋشىلارىنىڭ بىرنەشە بۋىنى ساۋاتىن بايتۇرسىن ۇلىنىڭ “ءالىپ - بيىمەن” اشىپ، انا ءتىلىن بايتۇرسىن ۇلىنىڭ “ءتىل قۇرالى” ارقىلى وقىپ ۇيرەندى.
ءومىربايانشى /3/: احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جاس قازاق عىلىمىنا ەتكەن قىزمەتى تەك ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا ەمەس، ادەبيەت تانۋ سالاسىندا دا ايتارلىقتاي بولدى دەپ سانايمىز. وتكەن عاسىردىڭ II - جارتىسىندا - اق حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ، 1923 ج. “ەر سايىن” جىرىن موسكۆادا شىعارادى. 1926 ج. “23 جوقتاۋ” اتتى جيناعى جارىق كورەدى. بۇل دا قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى.
ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ “ادەبيەت تانىتقىش” اتتى كولەمدى ەڭبەگى - ادەبيەتتانۋ عىلىمى مەن قازاق ادەبيەتى تاريحىنا ارنالعان تۇڭعىش زەرتتەۋ جۇمىسى…
قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتتانۋىنىڭ عىلىمي نەگىزى، ادىستەمەلىك ارنالارى، باستى - باستى تەرميندەرى مەن كاتەگوريالارى ءتۇپ - تۇگەل وسى كىتاپتا قالىپتاستىرىلعان.
ءومىربايانشى /1/: احمەت بايتۇرسىن ۇلى - اقىن جانە مىقتى اقىن. ونىڭ ولەڭدەرى “قىرىق مىسال”، “ماسا”، “ۇزىك” دەگەن اتتارمەن 1912 جىلدان 1922 جىلعا دەيىن بىرنەشە رەت جاريالانعان. “ماساعا” ەنگەن ولەڭدەر قاراڭعىلىق، ناداندىق، شارۋاعا ەنجارلىق، قازاقتى شاعۋعا دايىن تۇرعان جىلان. ونىڭ يەسى اياقتارى ۇزىن، سارى ماسا بولىپ ىزىڭداپ، ۇيىقتاپ جاتقان حالقىن وياتپاقشى.
كوركەمسوز وقۋشى:
ىزىڭداپ ۇشقان مىناۋ ءبىزدىڭ سارى ماسا،
ساپ - سارى اياقتارى ۇزىن ماسا،
وزىنە بىتكەن ءتۇسى وزگەرىلمەس،
دەگەنمەن قارا ياكي قىزىل ماسا.
ۇستىندە ۇيىقتاعاننىڭ اينالا ۇشىپ،
قاققى جەپ قاناتتارى بۇزىلعانشا.
ۇيقىسىن از دا بولسا بولمەس پە ەكەن،
قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا؟
ءومىربايانشى /2/ قازاق قوعامىنا رۋحاني تاربيە بەرۋدە ءرولى ولشەۋسىز جانە بۇگىنگى كۇنى دە وسى قۋاتىنان ايرىلماعان وسى كىتاپشاعا باعانى قازاقتىڭ ۇلى اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ سوزىمەن بەرگەنىمىز ءجون بولار.
كوركەم ءسوز وقۋشى: سۇلتانماحمۇت ءبىر ۇيگە كەلىپ وتىرىپ: “وقيتىن كىتاپتارىڭ بار ما دەپ سۇراعاندا، وعان ءۇي يەسى: “ماسا” دەيتىن ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتەتىن ءبىر قيسسامىز بار”،- دەپ، قولىنا احاڭنىڭ كىتابىن بەرىپتى. سوعان نازالانعان سۇلتانماحمۇت “تۇتقىنداعى بايتۇرسىننىڭ “ماساسىنا” دەگەن ولەڭىن جازعان ەكەن /1914 ج/. وندا مىناداي جولدار بار:
…باعىڭ جوق كور سوقىردىڭ كوزى الدىندا،
مۇڭىڭدى جىلاپ شاقشى ءوز الدىما:
گاۋھار تۇرسىن، ايىرىپ التىنىڭدى،
اۋزىنا كەرەك تاس دەپ ءبىر الدى ما؟
وتكىرسىڭ ناركەسكەننىڭ الماسىنداي،
جۇيرىكسىڭ “پولنىي حودتىڭ” ارباسىنداي.
سەن سۇڭقار، كوڭىلى سوقىر سەنىمەن قاس،
ءوزىنىڭ بولمادى دەپ قارعاسىنداي…
سۇلتانماحمۇتتىڭ وسىنداي باعاسىنان كەيىن “ماسا” جيناعىنا قانداي دا بولماسىن پىكىر ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولارداي!
ءومىربايانشى /3/: قالاي دا حالىقتى وياتۋ، ونىڭ ساناسىنا، جۇرەگىنە، سەزىمىنە اسەر ەتۋ جولدارىن ىزدەگەن اقىن ۇلى اباي تاپقان سوقپاق ورىس ادەبيەتى ۇلگىلەرىن پايدالانۋ، اۋدارما جاساۋ داستۇرىنە مويىنسۇنادى. ي. ا. كرىلوۆ تۋىندىلارىن اۋدارىپ، “قىرىق مىسال” دەگەن اتپەن 1909 جىلى پەتەربۋرگتە باستىرىپ شىعاردى. مىسالداردا ءار ءتۇرلى اڭدار، ءار ءتۇرلى ادامدار كەيپىنەن حابار بەرىپ، يشارا تۇجىرىم جاسالادى. كىسىلەردىڭ مىنەزى، ءومىر اعىسى، تاعدىر ساباعى، زامان قاباعىنا قاتىستى كوپتەگەن جايتتاردى، اسىرەسە، پاتشا وتارشىلارىنىڭ زورلىق - زومبىلىعى، جۋانداردىڭ، بايلاردىڭ تەپكىسى، ەلدىڭ ازىپ - توزۋىنا بايلانىستى سارىنداردى ا. بايتۇرسىن ۇلى جۇمباقتاپ، تۇسپالداپ جەتكىزەدى. كەيدە اشىق، ءدال ايتىلاتىن ويلار دا بار.
ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى. جۇكتەۋ
سۋرەتتەۋ كەشى
قاتىسۋشىلار: ءومىربايانشى، ادەبيەتشى، كوركەمسوز وقۋشى
زالدىڭ بەزەندىرىلۋى:
ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ پورترەتى، كىتاپ كورمەسى، مىنا ەپيگراف جازىلعان پلاكات: “احمەت بايتۇرسىن ۇلى - ۇلتتىق تاريحىمىزدا ەشكىممەن سالىستىرۋعا بولمايتىن ەرەكشە تۇلعا”.
ءابىش كەكىلبايەۆ
كوركەمسوز وقۋشى:
ادامدىق ديقانشىسى قىرعا شىقتىم؛
كول جوق، كوگالى جوق - قورعا شىقتىم.
تۇقىمىن ادامدىقتىڭ شاشتىم ەكتىم،
كوڭىلىن كوگەرتۋگە قۇل حالىقتىڭ.
ا. بايتۇرسىنوۆ
ءومىربايانشى /1/: ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ وسى ولەڭ جولدارى ونىڭ بۇكىل ءومىرىنىڭ ەپيگرافى ىسپەتتەس.
ول - اقىن، جازۋشى، اۋدارماشى، پۋبليسيست، قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى، ەتنوگراف، فولكلوريست، تۇركىتانۋشى، ادەبيەتشى، ءتىلشى، عالىم…
ونىڭ بۇكىل ەڭبەگىنىڭ ءمانىن ءبىر اۋىز سوزگە سىيعىزىپ ايتار بولساق، ول باس ارىپپەن جازىلعان ۇستاز، حالىق ۇستازى.
ءومىربايانشى /2/: احمەت بايتۇرسىن ۇلى - قىرى مەن سىرى مەيلىنشە مول ادام. بىرىنشىدەن، ول قازاق ءتىلىنىڭ تۇڭعىش الىپپەسى مەن وقۋلىقتارىنىڭ اۆتورى، سونىدان ءىز سالعان جاڭاشىل اعارتۋشى. ول جازعان مەكتەپ وقۋلىقتارى 1914 - 1915 جىلدان 1927 - 1928 جىلعا دەيىن پايدالانىلىپ كەلدى. قازاق وقۋشىلارىنىڭ بىرنەشە بۋىنى ساۋاتىن بايتۇرسىن ۇلىنىڭ “ءالىپ - بيىمەن” اشىپ، انا ءتىلىن بايتۇرسىن ۇلىنىڭ “ءتىل قۇرالى” ارقىلى وقىپ ۇيرەندى.
ءومىربايانشى /3/: احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جاس قازاق عىلىمىنا ەتكەن قىزمەتى تەك ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا ەمەس، ادەبيەت تانۋ سالاسىندا دا ايتارلىقتاي بولدى دەپ سانايمىز. وتكەن عاسىردىڭ II - جارتىسىندا - اق حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ، 1923 ج. “ەر سايىن” جىرىن موسكۆادا شىعارادى. 1926 ج. “23 جوقتاۋ” اتتى جيناعى جارىق كورەدى. بۇل دا قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى.
ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ “ادەبيەت تانىتقىش” اتتى كولەمدى ەڭبەگى - ادەبيەتتانۋ عىلىمى مەن قازاق ادەبيەتى تاريحىنا ارنالعان تۇڭعىش زەرتتەۋ جۇمىسى…
قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتتانۋىنىڭ عىلىمي نەگىزى، ادىستەمەلىك ارنالارى، باستى - باستى تەرميندەرى مەن كاتەگوريالارى ءتۇپ - تۇگەل وسى كىتاپتا قالىپتاستىرىلعان.
ءومىربايانشى /1/: احمەت بايتۇرسىن ۇلى - اقىن جانە مىقتى اقىن. ونىڭ ولەڭدەرى “قىرىق مىسال”، “ماسا”، “ۇزىك” دەگەن اتتارمەن 1912 جىلدان 1922 جىلعا دەيىن بىرنەشە رەت جاريالانعان. “ماساعا” ەنگەن ولەڭدەر قاراڭعىلىق، ناداندىق، شارۋاعا ەنجارلىق، قازاقتى شاعۋعا دايىن تۇرعان جىلان. ونىڭ يەسى اياقتارى ۇزىن، سارى ماسا بولىپ ىزىڭداپ، ۇيىقتاپ جاتقان حالقىن وياتپاقشى.
كوركەمسوز وقۋشى:
ىزىڭداپ ۇشقان مىناۋ ءبىزدىڭ سارى ماسا،
ساپ - سارى اياقتارى ۇزىن ماسا،
وزىنە بىتكەن ءتۇسى وزگەرىلمەس،
دەگەنمەن قارا ياكي قىزىل ماسا.
ۇستىندە ۇيىقتاعاننىڭ اينالا ۇشىپ،
قاققى جەپ قاناتتارى بۇزىلعانشا.
ۇيقىسىن از دا بولسا بولمەس پە ەكەن،
قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا؟
ءومىربايانشى /2/ قازاق قوعامىنا رۋحاني تاربيە بەرۋدە ءرولى ولشەۋسىز جانە بۇگىنگى كۇنى دە وسى قۋاتىنان ايرىلماعان وسى كىتاپشاعا باعانى قازاقتىڭ ۇلى اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ سوزىمەن بەرگەنىمىز ءجون بولار.
كوركەم ءسوز وقۋشى: سۇلتانماحمۇت ءبىر ۇيگە كەلىپ وتىرىپ: “وقيتىن كىتاپتارىڭ بار ما دەپ سۇراعاندا، وعان ءۇي يەسى: “ماسا” دەيتىن ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتەتىن ءبىر قيسسامىز بار”،- دەپ، قولىنا احاڭنىڭ كىتابىن بەرىپتى. سوعان نازالانعان سۇلتانماحمۇت “تۇتقىنداعى بايتۇرسىننىڭ “ماساسىنا” دەگەن ولەڭىن جازعان ەكەن /1914 ج/. وندا مىناداي جولدار بار:
…باعىڭ جوق كور سوقىردىڭ كوزى الدىندا،
مۇڭىڭدى جىلاپ شاقشى ءوز الدىما:
گاۋھار تۇرسىن، ايىرىپ التىنىڭدى،
اۋزىنا كەرەك تاس دەپ ءبىر الدى ما؟
وتكىرسىڭ ناركەسكەننىڭ الماسىنداي،
جۇيرىكسىڭ “پولنىي حودتىڭ” ارباسىنداي.
سەن سۇڭقار، كوڭىلى سوقىر سەنىمەن قاس،
ءوزىنىڭ بولمادى دەپ قارعاسىنداي…
سۇلتانماحمۇتتىڭ وسىنداي باعاسىنان كەيىن “ماسا” جيناعىنا قانداي دا بولماسىن پىكىر ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولارداي!
ءومىربايانشى /3/: قالاي دا حالىقتى وياتۋ، ونىڭ ساناسىنا، جۇرەگىنە، سەزىمىنە اسەر ەتۋ جولدارىن ىزدەگەن اقىن ۇلى اباي تاپقان سوقپاق ورىس ادەبيەتى ۇلگىلەرىن پايدالانۋ، اۋدارما جاساۋ داستۇرىنە مويىنسۇنادى. ي. ا. كرىلوۆ تۋىندىلارىن اۋدارىپ، “قىرىق مىسال” دەگەن اتپەن 1909 جىلى پەتەربۋرگتە باستىرىپ شىعاردى. مىسالداردا ءار ءتۇرلى اڭدار، ءار ءتۇرلى ادامدار كەيپىنەن حابار بەرىپ، يشارا تۇجىرىم جاسالادى. كىسىلەردىڭ مىنەزى، ءومىر اعىسى، تاعدىر ساباعى، زامان قاباعىنا قاتىستى كوپتەگەن جايتتاردى، اسىرەسە، پاتشا وتارشىلارىنىڭ زورلىق - زومبىلىعى، جۋانداردىڭ، بايلاردىڭ تەپكىسى، ەلدىڭ ازىپ - توزۋىنا بايلانىستى سارىنداردى ا. بايتۇرسىن ۇلى جۇمباقتاپ، تۇسپالداپ جەتكىزەدى. كەيدە اشىق، ءدال ايتىلاتىن ويلار دا بار.
ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ «بالىقشىلار»
