InfoHub Logo

I

وعان ەندى كوپ زامان بولدى...

كولبايدىڭ ءبىر ەرەكشە كەيىپ وتىرعان كۇنى ەدى. ءۇش قانات قارا لاشىعىنىڭ ىشىندە سۋ تەزەكتى قوزداندىرا الماي، وڭەشى قىزارعانشا ۇرلەپ وتىر. كەشەگى نوسەردەن كەيىن قۇرعاق وتىن تۇراتىن كولباي ءۇيى مە؟ ال-دارمەنىن جيىپ، وت باسىنا شوگىپ اپ، تاعى-تاعى ۇرلەيدى. اششى ءتۇتىن قولقاسىن اتىپ، كوزىنەن جاس اعىزادى. ءبىراق تۇتانبايدى. ءتۇتىنى قۇرعىر شاڭىراقتان شىقپايدى. كىشكەنە ءۇيدىڭ ءىشىن بىقسىپ، شالقىپ، مور بولىپ، باسىپ الدى. ءوزى بارىپ شاپقان توبىلعىسىن جەتكىزىپ الايىن دەگەلى الدەنەشە كۇن بولسا دا، باي ءۇيى كولىك بەردى مە؟

— ءاي، يتشىلەگەن قۋ دۇنيە-اي! — دەپ، كىشكەنە قول كورىگىن بوساعاعا لاقتىرىپ تاستاپ، قالاۋلى تۇرعان تەزەكتىڭ بىرنەشە تومارىن الىپ، قولىمەن ۇگە باستادى... باسى، كوزى، قوينى-قونشىن وراعان ساسىق كوك تۇتىننەن بەتىن بۇرىپ بوساعاعا قارادى...

— مىنا پالەسى تاعى جاتىر ما ەدى جاراتقان؟ — دەپ ودان دا كوزى تايقىدى. تەسىگى ۇڭىرەيىپ، ءبىر جارتى قازان جاتىر. — "تۇسكە شەيىن جاماپ بولىپ، ءوزى الىپ كەلسىن!" — دەگەن بۇيرىقپەن بايدىڭ ءۇيى جىبەرىپتى، بۇگىن قۇلقىن سارىدەن.

— التى اي جازداي قارا كۇرەش تابىس تاپتىرمادى! قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى نە ءوزى، نە جاقىنىنىڭ ءىسىن جىبەرەدى دە وتىرادى. باي ۇيىنەن كەلگەن ءىس بولسا، ول اقىسىز ءىس دەگەن ءسوز. سەبەپ؟ سەبەبىن نەسىنە سۇرايسىڭ؟ وعان باي دا، كولباي دا جاۋاپ بەرە المايدى. تەگى قوڭسىلىق شىعار.

— جانىم-اۋ، بۇ نە دەگەن بوقتاشىق؟ بۇگىن قازان، كەشە تابانى سىنعان توقسان جىلعى قارا ۇزەنگى، ونىڭ الدىندا الا جازداي مايدى اياپ، قارامايلاماي ءجۇرىپ، بىلىگىن جاندىرعان اعاش اربا... ونىڭ ار جاعىندا قىرىق جىل بۇرىن قارا بايبىشەمەن بىرگە كەلگەن، توپساسى كەتكەن، كومەيى بۇزىلعان كارى ابدىرا... نە دەگەن تاۋسىلمايتىن جىرتىق تەسىك؟ بىردە ءبىرى نە جاماۋ، جاسقاۋ بولاتىن ەسكى-قۇسقى تەمىر، كور-جەر، نەمەسە اسپاپ-سايمان بەرسە ەكەن-اۋ، تىم قۇرسا... اقى تۇرسىن، وتىرادى دا ءوزى شابادى.

الارى نە؟ كوشى-قوندا كولىك بەرەدى. ونىڭ اتى — باي، اۋزىندا سەمىز ءسوز:

— دالاعا قاڭعىتىپ، جالعىز لاشىقپەن تاستاماي، التى اي جاز وزىممەن ىلەستىرىپ الىپ ءجۇردىم، اسىراپ شىقتىم، — دەيدى. سوڭعىسى — كۇنىندە ءبىر تيەتىن جالعىز اياق قىمىز. وقتا-تەكتە قوناق كەلسە قازان باسىنان بەرەتىن ىشەك-قارىن، سورپا-سۋ.

سۋ تەزەك ۇكسە دە تۇتانبايدى... بىقسىدى، كوك تۇمان بوپ شىرمالادى. اششى ۋىتى كوزىن جەيدى، مۇرنىن جارادى، قولقاسىن اتادى. ونە بويى ىس پەن قوردا.. بارلىق ءومىرى دە، ەڭبەگى دە وسى سۋ تەزەكتىڭ بىقسىعانىنداي كوزدى جاساۋراتقان، قولقانى اتقان، دىڭكەسىنە تيگەن تۇتاس ءبىر اششىلىق، مور سياقتى. كولباي ىزامەنەن ەزۋ تارتتى. جاپ-جاس باسى ەرتەدەن ەر جانىشقان قۇل تۇعىرداي ەزىلىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. وسىنداي ويلار ءوزىن دە كۇيدىرىپ وتىر ەدى. قايناعان قارا شاۋگىمدى قولىنا ۇستاپ تىستان جامال كىردى. قاتىنى. ونىڭ دا تىرشىلىگى وڭىپ تۇرعان جوق. جاپ-جاس ايەلدىڭ يىعىندا جالعىز لىپا — جىرتىق كويلەك. وڭ جاق يىعى مەن بۇيىرىنەن اشاڭ قوڭىر ەتى كورىنەدى.

ارىق ءجۇزى كەيىسپەن تۇيىلگەن، قاباعى قاتقان جامال:

— الگى ەكى تۋىسقانىڭ تاعى ۇرىسىپ، بوقتاسىپ جاتىر جەلى باسىندا، — دەپ ۇيدەگى ءالى كۇنگە بىقسىپ جاتقان تەزەكتى، سو وت باسىنىڭ كۇلىمەن كومە باستاپ، ءتۇتىندى سايابىرلاتىپ جاتىپ:

— قاراڭ قالعىر، تىم قۇرماسا سۋىمىزدى ۇرتتاتسىنشى! — دەپ العاشقى سوزىنە قايتا اۋىسىپ: — نە جەتپەيدى ەكەن ەكەۋىنە؟ يتارشى بولىپ، ەل جۇرتقا مازاق بوپ ىرىلداسىپ جۇرگەنى! ءوز قامى بولسا ەكەن-اۋ، تىم قۇرماسا!

— تاعى نە ەكەن؟

— تالپاق: قۇدىق باسىنا جىلقى قامالىپ قالدى، نەگە قاۋعا تارتپايسىڭ، — دەدى... اناۋ سارىاۋىز: مەن بيە بايلاپ جاتىرمىن، سەنىڭ ىشىندە شەمەنىڭ تىرەپ تۇر ما؟ ءوزىڭ نەگە قۇيمايسىڭ، — دەيدى... ءجون ايتىسا ما ولار، ادامشا؟ ءبىرىن-بىرى بوقتاپ، جەر-جەبىرىنە جەتىسىپ، توبەلەسەرمەن بولىپ جاتىر...

— باي شە؟

— ول قاراپ وتىر، سىلق-سىلق كۇلە بەرەدى قۇر! انالار ونان سايىن ەكىلەنىسەدى... مازاق بولعانىن، قور بولعانىن بىلمەيتىن نەمەلەر! — دەپ جامال كىشكەنە الا دوربانى اس جاۋلىق ورنىنا جايا سالىپ، بەس-التى قۇرت تاستاپ، ەكەۋىنىڭ تاڭەرتەڭگى شاي بولمىسىن قۇيا باستادى.

— مىقتى، قايتپاس، ايپار-جايپار دەپ ەكەۋىن ەكى جەردە قۇتىرتىپ قويعان عوي باي ءۇيى!

— اتاما! ەرتەڭدى-كەش كۇلكى قىپ ەرمەك ەتەتىنى سولار. ءبىرى جىلقىشى، ءبىرى بيەشى — ەكەۋىن: "ءبىرىڭ باتىر، ءبىرىڭ بالۋان" دەپ قويىپتى. ەكى تۋىسقان قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قىرىق پىشاق!

— وي، توبەڭنەن ۇرعىرلار، تۇرا تۇر، ولتىردىڭدەر عوي سەندەر-اق! قۇمارىڭدى ءبىر قاندىرىپ، جىندارىڭدى ءبىر باسارمىن بالەم! — دەي بەرگەندە، ەكى يىعىنان دەمىن الىپ تالپاق كىردى. قايراتىنا سەمىرگەن كۇشىن قايدا جۇمسارىن بىلمەگەن ءتورتپاق دەنەلى، تاسىر تالپاق، تۋىسقانىنىڭ ۇيىنە كىرىسىمەن، ەكى ادىمداپ تورگە شىقتى.

ۇيتكەنى كولباي بۇنى تاڭ-تاماشا قالدىرعانداي بوپ، داعدىدان ەرەكشە تۇردە قارسى العان ەدى. ول جاڭا عانا قاتىنىنا ايتىپ وتىرعان نارازى ءپىشىندى تاستاي بەرىپ، تالپاقتى كورىسىمەن قولىمەن قويعانداي قۇبىلا قويدى دا:

— ءا، تالپەكە! ۋاي، باتىرىم-اي، كەلدىڭ بە... ۋا، جوعارى شىق!.. — دەپ قاعىلىپ ورىن ازىرلەگەن. سىي قوناق كەلگەندەي قالباقتاپ، كۇتە باستاعان. بۇل سياقتى، ويدا جوق مىنەز جامالدى دا، اسىرەسە تالپاقتى دا تاڭ قالدىردى... ءبىراق جالت-جالت قاراعانمەن ولار كولباي جۇزىنەن ەش نارسە ۇعا المادى... ونىڭ تالپاق الدىنا الا دوربانى سۇيرەپ سالىپ، كەسەسىن اپەرىپ، قۇراق ۇشا باستاعانى جىگىتكە بۇرىنعى كەلگەن بەتىنەن كورى دە مولىراق نىعىزدىق بىتىرە باستادى. ۇيتكەنى ۇندەمەيتىن، ءوز اقىلى وزىندە جۇرەتىن كولباي بۇل تۋىسقاندارىنا تۇپ-تۇتاس ءبىر جۇمباق سياقتانا بەرەتىن. ءوزى ۇستا. ەلدە جوق ونەرى بار. ەندى ول سىيلاسا، كىسى تەك بولا ما دەگەندەي بوپ، تالپاق ءتىپتى جامالعا دا سىي قوناقتاي قوقيلانا ءتۇسىپ، جوتا كورسەتە باستاعانداي ەدى.

سول كەزدە تىستان: — وي، تۇقىمىڭدى، — دەپ، الىستاعى بىرەۋگە دابىرلاپ سويلەپ، جايلاپ كەلە جاتقان سارىاۋىزدىڭ ءۇنى شىقتى... و دا وسىلاي بەتتەگەن سياقتى... تالپاق، "اناۋ كەپ بۇلدىراق بوپ كەتەر مەكەن" دەگەن كىسىشە وتىرعان جەرىندە ىرعالا ءتۇسىپ، نىعىزدالىپ، ءوز سالماعىن ءوزى بەز-بەندەگەن سياقتاندى. تاماعىن: "مەن وتىرمىن..." دەگەن كىسىدەي بوپ كەنەپ-كەنەپ قويدى.

سارىاۋىز ءۇنى شىققاننان ءبىر ويمەن باسىن تومەن سالىپ، تالپاقتى كوز استىمەن ۇندەمەي باعىپ وتىرعان كولباي، ەندى اناۋ ەسىككە تامان كەلىپ قالعاندا، ەكەۋىنە دە ەستىرتە:

— پاي، ەكەۋى بۇگىن قىرباي بوپ قالدى دەپ ەدى، قاقتىعىپ قالماسا يگى ەدى، — دەدى. سول ءسوزدىڭ اياعى بىتكەنشە الپامساداي، اۋسار جىگىت سارىاۋىز دا كىرىپ كەلدى.

تالپاققا كولباي ءسوزى "شۋ" دەپ تەبىنگەندەي ءتيدى بىلەم:

— ءاي، ەنەندى... مەن وتىرعان ۇيگە نەگە كىرەسىڭ؟ — دەي بەرگەندە، اناۋ ىلە جونەلىپ:

— ە، اتاڭنىڭ... اۋليەڭ بار ما ەدى مەن كىرمەيتىن؟ — دەپ ەجىرەيىپ قالدى...

كولباي ەكەۋىنەن ۇركىپ، قورىققان كىسىدەي كەزەك قاراپ اپ:

— قاپ، ايتپاپ پا ەدىم؟ قاتىن، ويباي، توبەلەستى ەندى، بۇلار... — دەگەندە:

— كىمدى باسىناسىڭ سەن؟ — دەپ تالپاق ورنىنان ورەكپي تۇرا بەردى... ءبىراق ءالى ەكەۋى جۇگىرىسە قويعان جوق ەدى. كولباي ەستەرىن جيعىزباستان جامالدى قاعىپ قالىپ:

— جي، ويباي، قاتىن، شىنىڭدى، اياقتارىنىڭ استىڭدا قالاتىن بولدى عوي، ءتايىرى! — دەپ الا دوربا مەن شىنىنى جامالدىڭ ار جاعىنا ىسىرا سالىپ، ەكى تۋىسقانىنا مايدانشا جاساپ بەردى...

بۇنىڭ الدىندا ءبىراز تۇرىسىپ قالعان ەكى جىگىت ەندى بىرىنە-بىرى تاپ بەردى. كولباي:

— ويباي، قۇداي، ەكەۋى دە داۋسىگەن نەمە ەدى. ەندى اراشا بەرەدى دەيمىسىڭ! ءوزىمنىڭ سانىم دا باسقىزباي وتىر ەدى، — دەپ بوساعا جاقتاعى جامان كەبەجەنىڭ ۇستىنە بارىپ وتىرىپ الدى...

ءسۇزىستىرىپ جىبەرگەن قوشقارداي بوپ انا ەكەۋى جاعالاسىپ، جۇدىرىق سالىستى... جامال باسىندا مىنەزىنە تاڭ بولىپ تامسانىپ وتىر ەدى، ەندى شوشىپ، بەزەكتەي باستادى. كولباي انا ەكەۋىنىڭ تاماشاسىنا بىلق ەتپەستەن قاراپ وتىرىپ، قاتىنىن قولىنان تارتا بەرىپ، كوزىن قىستى دا:

— بۇل اۋىلدا ايىرۋعا جارايتىن كىسى دە جوق. بار، قاتىن، انا اۋىلداعى ۇزىن اياق مۇسانى شاقىر! — دەدى... جامال تاڭ بولىپ تاعى قاراعاندا: — بار، جىلدام، ويباي! توقتامايدى بۇلار! تەز باسىلادى دەپ تۇرمىسىڭ؟ مەندە دارمەن جوق، ءوزىم ولەيىن بە؟ — دەپ، قاتىندى جونەلتىپ، شاقشاسىن سۋىرىپ الىپ، ناسىبايىن اتىپ الدى. ماڭداي تىستەرىنىڭ اراسىنان فونتانشا اتقىتىپ، شىرت تۇكىرە تاستاپ، انالار ويناپ جۇرگەندەي ءجاپ-جاي عانا قاراپ وتىر. بۇل كەزدە ءبىرتالاي تارپاقتاسىپ قالعان ەكى جىگىت ەندى دەمىگۋگە اينالعان ەدى. ءبىراق ەكەۋىندە دە جاعا جىرتىلىپ، كوز ءىسىپ، بەت تىرنالىپ، قان دا شىعىسىپ قالعان. ءبىرىن-بىرى الىسا الماي، ەندى تاعى ءبىر ازدا قۇر كەڭىردەكتەن الىسىپ يتەرىسە بەردى. دارمەندەرى قۇرىپ بارادى... ءجاي توبەلەستىڭ باسىلاتىن دا كەزى بولدى. ارى-بەرىدەن سوڭ كولباي "قوي" دەسە دە توقتارلىقتاي بولىپ ەدى. ءبىراق ول قۇر باقىرايىپ قارايدى دا وتىرادى. ەندى ءبىر ازدا انالاردىڭ سۇلدەرى قۇرىپ، ەكەۋى دە بۇعان جالت-جالت قاراي بەرەتىن بولدى. ەكەۋىنىڭ كوزىندە دە مىنادان اراشانى دامە قىلۋ بار. ۇيتكەنى ۇزىن اياق مۇسانىكىن ولار بىلەدى. بۇل اۋىلدان تاق جارتى شاقىرىم جەر... وعان الگى جامال جەتكەنشە قاشان؟ سونى ويلاعان سايىن كولبايدان دامە قىلىسادى. كولباي ءارقايسىسىنىڭ بىرەر رەت كوزى تۇسكەندە شىمىرىكپەستەن تامسانىپ:

— ءپالى! ءالى، الىپ دەگەنى قايدا؟ — دەپ بىرەۋىنە ايتادى دا ەكىنشىسى جالت قاراسا:

— بولمايدى دەگەن وسى ما، سىعىر؟ — دەپ وعان دا دەم بەرىپ قويادى. انا ەكەۋى بۇنداي ءسوزدىڭ ارتىنان امالسىزدان تاعى قاۋجاڭ-قۋجاڭ ەتىسەدى. ءبىراق ەندى قۇر نۇقىسادى، دارمەن كەتكەن. ءۇيدىڭ ءىشى اپىر-توپىر بولدى. كولباي جالعىز-اق شىنى-اياقتارىن عانا قورعاي بەرەدى. ودان باسقا بوساعاداعى باي ءۇيىنىڭ قازانىن دا ايامادى.

جالعىز-اق مىنالار ەندى تىم كوپ قاراي بەرەتىن بولعان سوڭ، ءوزى باسىن كوتەرمەيتىن، كوز سالمايتىن بولدى. موينىن تومەن سالىپ، كوزدىڭ استىن عانا جىبەرەدى. اندا-ساندا ەكى تاناۋى جەلبىرەپ، ۇندەمەي عانا ىشتەن كۇلەدى.

وسىمەن الدە نە زاماندا دەمىگىپ، وكپەسى كۇيگەن جامال قايتا جەتتى. بۇل: "مۇساسى قۇرعىر جوق، ويباي"، — دەپ ۇيگە كىرە بەرگەندە تالپاق پەن سارىاۋىز سىلەسى قۇرىپ بولىپ، كوپتەن بەرى قۇر عانا تىرەسىپ تۇر ەدى. تاعى ءبىر-بىر نۇقىستى. مۇساعا ەكەۋى بىردەي مۇنداي قۇشتار بولماس! كولباي سوندا عانا ەسىنەن تالعان كىسى بوپ:

— ويباي، راس-اۋ، ول يت كەشە قالاعا كەتىپ ەدى-اۋ، — دەدى... ءتىپتى ءوزى شىعارىپ سالعان ەدى. توبەلەسكىش ەكى جىگىت بۇل حاباردى ەستىگەندە ولەر بولدىق قوي، ويباي! — دەگەندەي قاتار كۇرسىندى...

باعانادان سەزبەس كىسى بوپ وتىرعان كولباي ەندى عانا ورنىنان تۇرىپ، جاقىنداپ كەپ:

— ءجا، ەندى قايتەسىڭدەر؟ — دەگەندە ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى قويا بەرە سالدى. كولبايدىڭ ەندىگى جۇزىنە بۇلار دا، جامال دا كورمەگەن اشۋ مەن نامىس بەلگىسى شىقتى. كوزى ءشانشىلىپ، ەستى اشۋدىڭ ۇشقىنىن شاشىپ، قاتتى زەكىپ:

— وي، قۇداي ۇرعان ەكى قور. باي ءۇيىنىڭ بايتوبەتى بولعانعا ەلىردىڭدەر عوي. مازاق قىلسا دا مازسىڭدەر عوي! مىنالارىڭ سول عوي! يتارشى بوپ ەكى جاقتان ابالاعانداعى كۇزەتكەنىڭ كىمنىڭ دۇنيەسى، كىمنىڭ تىنىشتىعى؟ سول ءۇشىن دە قور بولا ما ەكەن؟ ال، تويدىڭدار ما! — دەپ ۇيدەن ەكى تۋىسقانىن ايداي بەردى. انانىڭ ەكەۋى دە: "يت بولعان ەكەمىز"، — دەپ بالاشا جىلادى. جامال قوسا جىلادى. ءبىراق ول كولبايدىڭ ءوز مىنەزىنە ءالى دە تاڭ ەدى. مۇرنىن سىڭبىرە تاستاپ جىلاپ وتىرىپ: — ءالى وسى، وزىندىكى نە، — دەدى... كولباي قول كورىكتى قايتا سۇيرەپ كەلە جاتىپ:

— قاراڭعىمىز عوي، قاراڭعى... قاراڭعى! — دەدى...

II

بۇعان دا ءبىر قاتار ۋاقىت بولىپ قاپتى-اۋ! مىڭ دا توعىز ءجۇز جيىرماسىنشى ما، جيىرما ءبىرىنشى مە جىل ەدى.

كولباي، تالپاق، سارىاۋىز ۇشەۋى قوسشى سويۋزىنىڭ بولىستىق سەزىنەن قايتىپ كەلەدى. استاعى اتتارى ەندى بۇرىنعىداي تاي-تۋلاق ەمەس. جال-قۇيرعى ءبۇتىن: قوڭى توق — شارۋانىڭ تۇعىرى... كيىمدەرى دە ءبىر سىدىرعى بۇتىندەلىپ قالعان.

تالپاقتىڭ موينىندا وت الماسا دا ايبار ءۇشىن سالىپ جۇرەتىن، ەسكى قارا بەردەڭكە دە بار. سارىاۋىزبەن ەكەۋى بۇل كۇندە وزدەرىن قاي جەرگە قويارىن بىلمەي ءجۇر. تاڭداۋ كوپ.

— مەليتسە بولساق پا ەكەن؟

— جوق، بولىسپولكومنىڭ اتشابارى قايتەدى؟

— الدە ءتىپتى سوديا، تەرگەۋشىنىڭ جىگىتى بولسا نەتەدى؟ — دەسىپ كەندە جۇزگەندەي كەرگي تۇسەدى...

كولباي قوسشى سويۋزىنىڭ جۇمىسىنا ءوزى ورنىققان كىسى، بايقايدى... مىنالار ارلى-بەرلى جۇيتكۋمەن ءالى بايىز تاپپاي جۇرگەن سياقتى.

ءبىرتالايدان بەرى ۇشەۋىنىڭ كەزى كەلىپ، بىرگە شىققانى وسى ەدى. تالپاق پەن سارىاۋىز كولبايعا ءبىر ونەر كورسەتكىسى كەلدى بىلەم، ەكەۋى: "ە" دەگەندەي بولىستى دا، تالپاق ءسوز باستاپ:

— ۋا، مىنا سۋىقبۇلاقتا جامان بايدىڭ اۋىلى وتىر. سوعان بارىپ تۇستەنە كەتەمىز! — دەدى.

— بارەكەلدە، كولباي، ءبىزدىڭ ءجۇرىستى دە ءبىر كورسىن، ايدە بارامىز! — دەپ سارىاۋىز استىنداعى تورى الانى شاۋجايلاپ، ومىراۋعا ۇرىپ قازداق-قازداق باستىردى.

كولباي سىرتقا سىر بىلدىرمەيتىن قوڭىر باياۋ پىشىنمەن:

— قويساڭدار قايتەدى؟.. وسى باي جاعالاعاندى ءالى قويمادىڭدار ما؟ — دەدى.

انا ەكەۋى بۇل كۇندە بايتا كۇنىمىز ءتۇسىپ، كوز ءسۇزىپ ءجۇرمىز دەپ ويلامايتىن... ەندىگى بايتا تۇستەنىپ، بايتا قونىپ، قوناعاسى، تۇستىك جەگەندى: ەسە، تەندىك العانى ەسەپتى كورەتىن. بۇگىن كولبايعا سونىمەن قىر كورسەتپەك تە ەدى.

— باي جاعالادى دەگەنىڭ قاي ءسوزىڭ؟ — دەپ تالپاق تىكىرەيدى.

— جاعالاسا باي جاعالاسىن. ءبىزدىڭ وتان ءبىر كۇنىمىز ءتۇسىپ تۇر ما؟ نەمىز كەتىپتى؟ — دەپ سارىاۋىز ەلىردى...

كولباي باسىن تومەن سالىپ، اتىنىڭ شاشاسىنا قاراعان كىسى سياقتانىپ كەلە جاتىپ، ەكى تاناۋى اقىرىن جەلبىر ەتتى دە:

— جوتا دەيىم، اشەيىن... تەگى ىرگەنى اۋلاق سالعان-ماقۇل دەگەنىم عوي! — دەدى.

تالپاققا ول ءسوز دارىمادى.

— ە، ەسە اپەرمەيمىن دەپ پە ەدىڭ؟ نە قىلماپ ەت! — دەگەندە سارىاۋىز دا: "بايدى قورعايىن دەپ پە ەدىڭ!" — دەگەن كىسىشە قاباعىمەن تالپاق ءسوزىن قوستاپ، جوتاسىن كۇدىرەيتىپ، كولبايعا تەسىلە قارادى، كولباي قىزعان جوق. جاۋاپقا اسىققان دا جوق. بىردەڭە ويلاپ، شەشىپ العانداي بوپ:

— ەسەنى وسىلاي الادى ەكەمىز عوي تەگى. ماقۇل، كورەيىك! — دەگەن بولدى.

باياعى قارا بايبىشەنىڭ قازانى پىسۋگە تاقاپ قالعان. ءۇش باتىراق الدەقاشان قىمىز ءىشىپ، شايدى دا جايلاپ بولعان. ەندى تالپاق پەن سارىاۋىز باياعى وزدەرىنە ءمالىم قۇدىق پەن جەلى باسىن ارالاي كەتكەن. قاستارىندا بايدىڭ ءوزى. سىي قوناقتى قارسى العانداي، ەكەۋىنە شارۋانىڭ مۇڭىن ايتقان بوپ، قاس قاباعىمەن ارباي ءتۇسىپ، قولىنا قوندىرعالى باۋراپ ءجۇر. ءسوزىنىڭ قۇيرىعىن ىلعي ءبىر-اق جەرگە يمەكتەي بەرىپ:

— اعايىنبىز، ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز... ەكەۋىڭ ازامات بولدىڭ، اتقا ءمىندىڭ. قۇدايعا شۇكىر! — دەگەن سياقتىعا سوعا بەرەدى...

كولباي كەلگەننەن كوپ جاۋاپ قاتپاي تەرىس قاراپ، بۇكتۇسىپ جاتا بەرىپ ەدى...

ەندى تىستان كىرگەن بايبىشەنىڭ ءبىر ءسوزىن اڭداپ قالدى... قازان ءپىستى، تۇسىرەيىك، الگىلەر قايدا ەكەن دەگەن سياقتى.

وسى كەزدە كولباي باعانادان بەرگى تومسىرايعان، ۇندەمەگەن ءپىشىننىڭ ءبارىن تاستاپ، باسىن كوتەرىپ، شيراپ الىپ:

— بايبىشە! وسى بىزگە بەرەيىن دەگەن اسىڭ عوي، ءا؟

— ە، شىراعىم، سەندەرگە بەرمەگەندە كىمگە بەرەم؟

— ەندەشە، وسى بۇگىنگى قوناقتى قالاي سىيلاۋدىڭ ەركىن ماعان بەرسەڭ قايتەدى؟ — دەپ بايبىشەدەن رۇقسات الا سالا وزىنشە ءبىر ىسكە كىرىستى.

ازدان سوڭ سارىاۋىز، تالپاق، باي ۇشەۋى ۇيگە قايتتى. بۇل ۋاقىتتا ەكى تاباققا ەت تە جاسالىپ قالعان ەكەن...

ءبىراق ءۇي ءىشىنىڭ سۋرەتى ءبىرجولاتا وزگەرىپ قاپتى، جاڭا كەلگەن ۇشەۋىنىڭ كىرە بەرە بايقاعانى: كولباي بولدى. ول قالباڭ قاعىپ، اياعىنىڭ ۇشىنەن جۇرگەن كىسىدەي بوپ، الدەقانداي جات، سىي قوناقتى كۇتكەندەي ازىرلىك جاساپ ءجۇر. مىنالار كىرەر كىرمەستەن-اق تالپاق پەن سارىاۋىزعا:

— جوعارى، جوعارى!.. ۋا، جوعارى شىعىڭدار! — دەپ تورگە نۇسقادى. ءبىراق ءتور دەگەنى بۇل كۇيىندە ۇركىتەرلىك بوپ قاپتى... وندا باعاناعى جاتقان كىلەم، كورپەنىڭ ورنىنا قۇرىم كيىز، تۋلاق توسەلگەن...

... ال كىلەم مەن كورپە وڭ جاق بوساعاعا توسەلىپتى. كورگىڭكىرەپ تامسانىپ تۇرعان تالپاق پەن سارىاۋىزعا كولباي:

— بۇگىن ءبىر ەسە-تەڭدىك كۇنى بولسىن، كەل جىگىتتەر! — دەپ وتىرا بەرىپ:

— باي ۇيىنەن ەسە الساق، تەگىس الايىق... ۋاي، بايەكە مەن بايبىشە! سەندەر تورگە وتىرا-وتىرا بولدىڭدار عوي، انا بوساعاعا وتىر... ءبىز بوساعادا ءشىرىپ قالىپ ەك قوي، ەندى مىنە، ەسە الىپ تورگە شىعامىز!..

ءۇي اڭ-تاڭ بوپ كولبايدىڭ ايتقانىن عانا ىستەيدى. ءبارى دە ارتىنان نە شىعار ەكەن دەسكەندەي... بايبىشە كورپەگە وتىرا بەرىپ تامسانىپ قويادى. كولباي ەرەكشە قۇبىلىپ العان. انا ەكەۋىنە وي ويلارلىق تا دارمەن بەرمەي، ۇستى-ۇستىنە شاتىستىرىپ بارادى.

— سورلى قۇرىم كيىز بەن تۋلاق، سەن دە ءبىر تورگە شىقشى! — دەدى ەكى جولداسى بۇل دا، قاسىنا تورگە وتىرا بەرگەندە...

— باي ۇيىنەن ەسە الا كەلدىك... ۋا، اناۋ باس پەن جامباس، مىقىن-جىلىك — بۇل تورگە شىعۋشى بولماسىن... سول بوساعادان بەرى وزباسىن! بالەم كوزىڭدى ءبىر كوگەرتەيىن. اكپەل، شىعار تورگە، انا مويىن، سيراق، ىشەك-قارىن، وكپە، كوك باۋىردى! — دەپ باعانا ءوزى جاساتىپ قويعان ءبىر تاباقتى الدارىنا العىزدى دا، قاۋجاڭ-قۋجاڭ تۋراپ، قاپىل-قۇپىل اساي باستادى. انالار دا امالسىزدان تاباققا قول سالدى. كولباي توق ىشەكتى قاربىتا اساپ جاتىپ:

— بالەم، تورىنە شىعىپ تالتاڭداپ، بايداعى ەسەڭدى سەن دە الشى ءبىر، اششى ىشەك! — دەپ سونى پىشاعى جوق ەكى جولداسىنىڭ الدىنا بۋدىراتا كەسىپ، تاستاي-تاستاي بەرەدى...

بۇنى وقتى كوزىمەن اتىپ، نامىستانارىن دا، كۇلەرىن دە بىلمەي ءبىر قۋارىپ، ءبىر قىزارىپ وتىرعان جولداستارىنا تاباق تاقىرلانا بەرگەن كەزدە:

— بايدان ەسە العاندا تورىنە قۇر ءوزىمىز عانا شىعىپ قويا ما ەكەمىز؟ بوساعاسىن سۇيرەپ تورىنە شىعارىپ، ءتورىن تەكپىلەپ بوساعاعا ايدايمىز دا وسىلاي، ءا، جىگىتتەر! — دەپ قويادى... بۇل سوزدەردى ءدال كەشە، قوسشىلار سەزىندە سويدەگەن، كوپتى جاقسى جولعا باستاعان سوزىندەي سويلەيدى-اۋ جانە! كۇلىپ وتىر، ءازىل ەتىپ وتىر-اۋ دەۋگە ءتىپتى ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى ۇقسامايدى. جۇزىندە كۇلكىنىڭ نىسپىسى دا جوق. شىننىڭ شىنى...

ەكى جولداسى ۇننەن قالدى. ولار دا، ءۇي ءىشى دە قۇر سىلپ-سىلپ تامسانا بەرەدى...

اتقا قونىستى. اۋىلدان شىعا بەرە از ۇندەمەي كەلىسىپ، اياعىندا ەكى جولداسىن ەكى جاعىنا الدى دا كولباي:

— باي-جۋاننىڭ ءۇي مۇلكىن امان قوي دا، ودان جاڭا ەسە الام دە! ول جاڭاعى بوساعانىڭ تۋلاعى مەن ىشەك-قارىننىڭ ەسەسى عوي... جوق، شىراقتار، ەسە، تەندىك وتاۋى بۇل شاڭىراقتان بولەك جەرگە تىگىلسە كەرەك. بىلدىڭدەر مە؟ بوساعا مەن ءتور اراسىنىڭ بايگەسىنەن كورى، الىسىراق بايگەگە شىقساق كەرەك! — دەپ ەندى عانا كۇلدى.

تالپاق پەن سارىاۋىز مويىندارىنا سۋ كەتكەندەي ۇيىسا دا:

— قاشانعىدان بۇرىن ەت جەگىزبەگەنىڭ نە؟ — دەستى.

— ءالى سيپالاۋمەن كەلەمىز. كوزدى جاڭا تىرناپ اشىپ كەلەمىز. ءبىر جارىق تاياۋ-اۋ، تاياۋ-اۋ، جىگىتتەر، — دەدى...

اتتارى الداعى بەلگە قاراي بورت-بورت جەلەدى...

III

بۇل بۇرىنعى ەمەس، بيىلعى. كەشەگى ەمەس بۇگىنگى. ءۇش بريگادا جارىسىنىڭ تارازىسى قۇرىلعان كەش. كوكتەمدە كولحوزدىڭ جالپى جيىلىسىندا شارتتاسقان ءۇش بريگادا، بۇگىن كومبەگە ۇزەنگى قاتىسا جەتىپ تۇر. بريگادىلەر باسى كولحوزدىڭ تالاي جىلعى جەلدى اياعى، ءۇش ەكپىندى: كولباي، تالپاق، سارىاۋىز.

كولحوز مەكتەبىنىڭ ءۇيى ءۇش بريگادانىڭ كولحوزشى ايەل-ەركەگىنە الدەقاشان لىق تولعان. جيىلىس باسقارماسى بۇگىن وزگەشە. كوپشىلىگى اۋداننان كەلگەن قوناقتار. باسقارىپ وتىرعان رايكوم حاتشىسى. توبەسى الاسا كىشىلەۋ زالداعى تىعىز جيىن، ءوز كۇشتەرىنە ەندى سەنگەن، اۋدان ورتاسىنداعى ماڭىزىن سەزگەن، سالماقتى نىعىز جيىن.

"بۇل كولحوز اۋدان الدى... اۋدان ەمەس، ءتىپتى وكرۋگ الدى!" — دەگەن جايلى داقپىرت بۇگىن تۇستەن بەرى، اۋدان كىسىلەرى كەلگەننەن بەرى، تەگىس تاراپ قالعان...

ءوز بريگادا اتىنان الدىمەن تالپاق سويلەپ كەتتى. بۇنىڭ ءسوزى بايانداما ەمەس، تۇتاس راپورت ەسەپتى بوپ ءوتتى.

— ۇكىمەت سالىعىن سەنتيابردە تولىق بىتىرتكەن، تۇقىمدىق كوردى تۇگەلدەتكەن، ەڭ الدىمەن — ءبىزدىڭ قىرمان، كولىگى ءجۇز پۇت، تۇگەل، ارقا باسى ءبۇتىن. ءبىر ماشينە، ءبىر ارباسى ءبۇلىنىپ رەتتەن شىقپاعان — ءبىزدىڭ بريگاد. ىشىندە لودىرى بولسا تۇزەلىپ، ەكپىندىسى ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن ءبىزدىڭ بريگات. الدى ءۇش ءجۇز، ەڭ ارتى ەكى ءجۇز ەڭبەك كۇنىنە، ماڭىزدى، ماعىنالى ەڭبەك كۇنىنە يە بولىپ وتىرعان تاعى ءبىزدىڭ بريگات... سالىقتان قالعان استىقتى تەگىس جيناۋدا كەشەۋىلدەپ ەدى، ءبىراق مىنە، بۇگىنگى كۇنگە ەڭ سوڭعى مايامىزدى باسىپ، تازالاپ، قاپتاپ بولىپ، جاڭا وسى جيىلىس الدىندا قامباعا ءۇيىپ كەپ وتىرمىز، — دەيدى. سارت-سۇرت ەتكەن دالدىكپەن، سەنىمدىلىكپەن ايتىلىپ وتكەن ماعلۇمات ەڭ اياق ءسوزدىڭ تۇسىندا بىتىرلاي سوعىلعان شاپالاقپەن، شىن سۇيسىنگەن قوشەمەتپەن اياقتادى...

ءدال وسىنداي اقپار، راپورتپەن سارىاۋىز دا مۇدىرمەستەن سىدىرتىپ، وركەشتەنە ءتۇسىپ جەلە جورتىپ ءوتتى. ونىڭ دا سوڭعى ات باسىن ىرىككەن جەرى: — سوڭعى مايانى جاڭا باسىپ ءبىتىرىپ شىقتىق! — دەۋ بولدى.

بۇل ءوز اقپارىنىڭ اراسىندا ەكى مالاتەلكەنى سۋمەن جۇرگىزگەندەرىن، سونىمەن كولىك قورۋىشتاپ، كۇش مولايتىپ، جۇمىس وندىرگەنىن ايتا كەلىپ ەدى. ءدال وسى تۇستا كولباي باياۋ عانا:

— شىركىن، ەڭ بولماسا مالاتەلكەنى سۋمەنەن جۇرگىزىپ بەرگەنىمدى ايتا كەتسەڭشى ەندى، قۇداي، كانەكي، — دەپ جۇرتتى تەگىس دۋ كۇلدىردى. سارىاۋىز ونىسىن راستاپ تۇرىپ، ءتارتىپتى جولمەن العىس ايتتى... بۇنىڭ تالپاقتان اسا ومىراۋلاي قويعان ماسەلەسى، قالتاسىنان وبكوم قاۋلىسىن الىپ تۇرىپ: — نويابر كۇنىندە ماسكەۋگە بار وداقتان، جاقسى كولحوز، وزعان كولحوز وكىلدەرى جينالادى ەكەن. وداق قانا ەمەس، شەت ەلدەر جۇمىسشىلارى دا كەلەدى ەكەن... وسىعان، مىنە، اۋداننان، وكىرىكتەن وزدى دەگەن شىن بولسا — ءدال، مىنە، ءبىزدىڭ كولحوز بارادى، — دەپ باسقارما باسىنداعىلاردىڭ باس يزەسكەن، قوشەمەت قىلعان كۇلكىسىمەن قاتار، ازىراق جەلىگە كەلىپ:

— ءتىپتى ءدالىن ايتايىن، تاق مىنا تۇرعان پاقىرىڭىز بارادى دەپ بىلەم! — دەپ جۇرتپەن بىرگە ءوزى دە كۇلە تۇرىپ كەۋدەسىن ءتۇرتتى... بۇنىڭ دا بريگاداسى نىق ءسۇيسىندى. ەكپىندى باسشىلارى، سىن جيىننىڭ الدىندا كومبەگە ويناقتاپ جەتىپ، باياعىشا ايتقاندا تۋ جىعا وتكەندەي بولدى...

باياۋ قوڭىر پىشىنمەن كولباي شىقتى...

— راس، ءبىزدىڭ ءالى ءۇش مايامىز باسىلىپ بولعان جوق! انالاردان ول جاعىندا كەشەڭ قالدىق، — دەگەندە، تالپاق ەكى بىلەگىن سىبانا بەرىپ:

— ەندەشە، نە ءباسىڭ بار؟ — دەپ قارق-قارق كۇلدى.

— بالەم، كولباي، ىلەسە الماي، ءبىر قالدىڭ با؟ باسە ءوزىڭ ايتشى؟ — دەپ سارىاۋىز دا ءازىل ەتتى. باسقارما دا، وزگە جيىن دا "كولباي ۇتىلدىعا" بەيىمدەي باستاعان ەدى. اسىرەسە كولبايدىڭ موماقان ءپىشىنى مەن زالعا تەگىس ەستىلمەيتىن باياۋ قوڭىر ءۇنى دە، سىرتتاي سول كۇيگە مويىنسۇنعان ءتارىزدى. ءبىراق ءوز كىسىلەرىنە كوزى تۇسكەندە كولباي ولار جۇزىنەن، ءولى بۇنىڭ بىردەمەسىنە سەنىپ، جابىرقاماي، قايتا دامەلەنىپ، كەڭ پىشىنمەن كۇلە قاراسىپ وتىرعانىن كوردى. ايتكەنمەن باسقارمالار بولسىن، وزگەلەر بولسىن، بۇلاردى، قاباق شىرايلارىمەن ىقتاتىپ بارا جاتقان سياقتى. ونان سوڭ كولباي، ەڭبەكتەرىنىڭ جالپى، انالار ايتقان سياقتى تۇرعى-تۇرعىلارىن ايتىپ بولىپ، ەندى داۋىسىن قاتايتىڭقىراپ كەپ ءبىر ءسوز باستادى. ونىسى — ءبىز ەڭبەك ىستەي جۇرە ساۋاتسىزدىقتى جويدىق! — دەگەن اقپار ەدى.

تالپاق پەن سارىاۋىز قاتار دۇرسە قويا بەرىپ:

— ە، ساۋاتسىزىڭ ءبىز بە ەكەمىز؟

— كازەت، جورنالىڭنىڭ بىزدەن قۇر كەتكەنى بار ما ەكەن؟! — دەپ ءوز باستارىنىڭ ازىرلىگىن ايتىسا جونەلىپ ەدى...

كولباي مىزعىماستان بۇلارعا بۇرىلا بەرىپ، باياعى ىشەك-قارىن تاباعىن تارتقانداي پىشىنمەن، تاعى دا ەكى تاناۋى جەلبىر ەتىپ، ىشتەن كۇلىپ، ءولى دە سىر بەرمەيتىن سالقىن جۇزبەن:

— ءوز باسىمىزدىڭ ساۋاتىن بىلاي قويايىق، جولداستار. مەن بريگادىمىزدىڭ ساۋاتىن ايتامىن، ول تەگى كەرەككە جاراي ما ەكەن ءوزى؟ — دەپ باسقارماعا قاراي ءبىر رەت قانا كوز تاستادى.

— ە، بريگادىنى ايتاسىڭ با؟

— ە، كوپتى ايتادى ەكەنسىڭ عوي! — دەسىپ تالپاق، سارىاۋىز باياۋلاپ قالدى.

— ە، يا، سونى ايتتىم، — دەپ كولباي ەندى داۋىسىن قاتايتىڭقىراپ الدى. جۇرت بۇل كەزدە بۇعان تەگىس اڭىرا باستاپ ەدى.

— ۋا، ءبىزدىڭ بريگادىمىزدە ساۋاتسىز ءبىر جان جوق! جانە كوپشىلىكتە شالا ساۋات قانا ەمەس، ءتوس تابانداپ ءبىلىم، مادەنيەت ىزدەپ كەلە جاتقان ساۋات... راس پا وسىنىم، ءبىزدىڭ جولداستار! — دەگەندە، بۇنىڭ بريگادىسى ءار جەردەن قوستاي جونەلدى...

وزگەدەن ەرەكشە بوپ بۇعان قاراپ اڭىرىپ، تەسىلە قاراپ وتىرعان باستىققا كوز قىرىن ءبىر تاستاپ، رۇقسات تىلەپ العانداي بوپ، كولباي:

— ەندەشە، بەرى شىعىڭدارشى، ءبىزدىڭ بريگات! كىتاپتارىڭدى الا شىق، — دەپ كوماندانى ءوزى الا بەردى. ون شاقتى ايەل مەن جيىرما، وتىزداي ەركەك قالتا، قويىندارىنان كىتاپتارىن سۋىرا العا شىقتى...

— ە، ءتايىرى، ءبىز قۇمادان تۋىپپىز با؟ — دەپ كولباي ەندى وركەشتەنە باستاپ:

— كانى، كىمىڭ نەنى وقىپ جۇرسىڭدەر؟ ايتىڭدار تەگىس! — دەگەندە، قاتارىنان كوپ ۇندەر جاۋاپ قاتتى.

— مەن جەتىنشى كانپەرەنسەنى... — دەي بەرگەندە كومسومول جاقىپ ءۇنىن:

— مەن ۇلت مادەنيەتى جايىنداعى باياندامانى...

— ۋا، مەن "دالانى"... "كەلەسى كەڭەس كەڭ دالام"، "كەڭەسىم — انام، مەن — بالاڭ!" — دەپ ءبىر جاس جىگىت اندەتە باستادى.

— مەنىكى "قىزىل ات"...

— مەندە، مىنە، "تالتاڭباي!" راقىم ەتىڭىز، مالادايا كادر! — دەپ باياعى ءوزىڭىز كورگەن جامال، كولبايدىڭ جامالى ەندى ءبىراز اجىم ءتۇسىپ قالعان جۇزىمەن ساق-ساق كۇلدى.

كولباي ەندى بارىنشا قاتتى داۋىسپەن جۇرتتىڭ كۇلكى دابىرىن باسا:

— ۋا، مىنە، ءبارىن وقىتىپ كورىڭدەر! جارىق بەر! جارىق بەرشى، جولداس رايكوم! كۇشتى جارىق. كوممۋنيزم جارىعىن!.. — دەگەندە جۇرت ءبىرى قالماي قولدى سوقتى، ورنىنان قالاي تۇرعانىن بىلمەي قالعان باسقارما دا تەگىس كەلىپ كولبايدى كوتەرىپ الدى.

---