ءۇشىنشى الەمنىڭ تۇرعىنى
ءبىز تۇپتىڭ-تۇبىندە شەشىمى ماڭگىلىك جۇمباق تىلسىم كۇشتىڭ قۇربانى بولاتىندىعىمىز ايدان انىق. مەنىڭ ويلاۋىمشا سول تىلسىم دۇنيەنى قۇتقارۋشى، مىناۋ ءپاني-جالعاننىڭ ىرىڭ-جىرىڭ تىرشىلىگىنەن اراشالۋشى رەتىندە ۇعىنعانىمىز ورىندى. سەبەبى، جۇمىر باستى پەندەنىڭ ويلاۋ كەڭىستىگى شەكسىز بولعانىمەن، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى، تىپتەن شاراسىزدىقتان سونىڭ دارگەيىنە باس ۇرۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق، تەككە تىراشتانۋ ادامداردىڭ و باستاعى سۇيىكتى ءىسى بولعاندىقتان، ماڭدايىڭا جازىلعان جازمىشتىڭ ار جاعىندا بۇعىپ جاتقان ءوز ەركىندىگىنە اسقان ىقىلاسپەن قارايتىنداردىڭ ءوزى شەشكەنى دۇرىس، مۇنداي ءجايتتاردى.
* * *
ويانىپ كەتتىم. كوزىمدى اشىپ، جان-جاعىما قارادىم. مۇلدە باسقا الەم. تۇماندانعان اپپاق الەم. بەينە ءبىر، اسپانمەن استاسقان الىپ تاۋدىڭ ۇشار باسىندا بۇلتتارمەن ارالاسىپ جۇرگەندەيمىن. ءبىراق، مەن ءۇشىن ەڭ تۇسىنىكسىزدىگى، مۇنىڭ قانداي جەر ەكەندىگىن بىلمەۋىمدە. ءوزىڭىز ويلانىپ كورىڭىز، تۇندە عانا شارشاپ-شالدىعىپ كەلىپ توسەگىنە قۇلاعان ادامنىڭ، ەرتەڭگىسىن وسىنداي جاعدايعا تاپ بولۋىن. قيسىنسىز ەمەس پە... بالكىم وسى كورىپ وتىرعاندارىمنىڭ بارلىعى ءتۇسىم بولار دەگەن نيەتپەن، كوزىمدى جۇمىپ، قايتادان اشتىم. اياعىمدى، قولىمدى قوزعالتتىم. ءوڭىم ەكەن. جانارىمنىڭ ۇشى، ءبارى-بارى اپپاق الەم. بويىمدى قۋالاي العاش جۇگىرىپ وتكەن قورقىنىش سەزىمى بىرتە-بىرتە ۇلعايىپ، ۇدەي ءتۇستى. اقىرىنداپ قوزعالىپ، توسەگىمنەن تۇردىم. جەرگە اياعىڭدى باسۋعا قورقاسىڭ، ءتۇپسىز تۇڭعيىققا قۇلاپ كەتەتىندەيسىڭ. جەر دەمەكشى، تابانىمنىڭ جەرگە تيگەنىن دە سەزبەدىم، اۋادا قالىقتاپ تۇرعان شاردايمىن. سوندا بۇل قاي جەر بولۋى مۇمكىن؟ اسپان با ەكەن؟ دەگەنمەن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، مەن كەشە تۇندە ءوز ۇيىمدە جاتقان ادام بولاتىنمىن. مىناۋ... وسى ساتتە دەنەم ءدىر ەتە ءتۇستى. ادام دەگەن قىزىق قوي، جالعىز بولسا دا، قارعىس اتسا دا، جاعاسىندا تولقىنى تۋلاپ جاتقان سۋى، نۋ ورمانى بار ارالعا تاپ بولعان روبينزون كرۋزو قانداي باقىتتى دەگەن وي كەلدى. جەر انانىڭ قۇشاعىندا وتىرىپ كورگەن جالعىزدىعىڭ ەشتەڭە ەمەس ەكەن، ويتكەنى ول — ۇيدە جالعىز قالعان بالانىڭ قورقىنىشى. ايتەۋىر ءبىر جىقسىلىقتىڭ بولاتىندىعىن جۇرەگىڭمەن سەزەسىڭ. مەنىڭ جاي-كۇيىم مۇلدەم كەرەعار. ماعان اعاش كەرەۋەت دۇنيەدەگى ەڭ ىستىق نارسە بولىپ كورىندى. اينالشىقتاپ سونىڭ قاسىنان كەتە المايمىن. مەن بىلەتىن الەمنەن قالعان جالعىز بەلگى، جالعىز سەرىگىم — اعاش كەرەۋەت، ياعني توسەگىم عانا. ەگەر ودان كوز جازىپ قالسام، قارايعان نوقات قالپىندا عايىپقا ءسىڭىپ كەتەتىندەيمىن. ءبىر كەزدە قارسى الدىمنان اپپاق الەم قاق جارىلىپ، ەكىگە ءبولىندى. ادامداردىڭ قاراسى كورىندى. سول ساتتەگى قۋانىشىمدى سەزسەڭىزدەر عوي، ەلسىز ارالدا جالعىز قالىپ ءۇمىتى سونە باستاعان پاقىردىڭ الىستان كەمە كورگەندەگى كوڭىل — كۇيىندەي. ادامدار ماعان جاقىندادى. مەن دە ولارعا قاراي اياڭدادىم. بەتپە-بەت تۇرمىز. ولاردىڭ قاراسى قانشا ەكەندىگىن بىلە المادىم. ءبىراق، قۋانىشىم ساپ باسىلىپ، نە ولاردان قاشا جونەلەرىمدى نەمەسە سول قالپىمدا تۇرا بەرەتىندىگىمدى بىلمەي قاتتى ساستىم. سەبەبى، مەن قۋانا قارسى العان جانداردى نە ادامعا، نە قۇبىجىققا ۇقساتۋ قيىن. بارلىعىنىڭ بويلارى ەكى جارىم مەتردەي، بيىك-بيىك. بىردەي كوك ءتۇستى كيىمدەر كيگەن. شاشتارى ۇزىن. كوزدەرى قىپ-قىزىل، ءارى دوڭگەلەك. مۇرىندارى وتە ۇلكەن جانە ەرسىلەۋ. قۇلاقتارى جوق. دەگەنمەن ايتقان سوزدەرىمنىڭ بارلىعىن ەستيدى، ءارى مەن دە ولاردىڭ سوزدەرىن ءتۇسىنىپ تۇرمىن. ىشىندەگى جول باستاپ كەلگەنى بولۋى كەرەك، جاعاسى ايرىقشا قىزىل ماتادان تىگىلگەن كيىم كيگەن بىرەۋى مەنىمەن جىلى امانداستى دا:
— ۇيقىڭىزدان تۇرساڭىز ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەرىڭىز، – دەدى. بۇيىرا سويلەدى. قاپەلىمدە اۋىزىما ءسوز تۇسپەدى. وسىنىمدى اڭعارعان بولۋى كەرەك ول تاعى دا:
— ءجۇرىڭىز، ەشتەڭەدەن قورىقپاڭىز. ءوز ۇيىڭىزدەگىدەي سەزىنىڭىز. ءسىزدى اسا مارتەبەلى پاتشامىز كۇتىپ وتىر، – دەدى. وسى جولى ءبارىبىر باسقا امالىڭىز جوق دەگەندى مەڭزەگەندەي. ولار قاق جارىلىپ، ماعان جول بەردى. مەن ولارعا ىلەستىم. اۋىق-اۋىق ارتىما بۇرىلىپ قارايمىن. ۇزاعان سايىن اعاش توسەگىم الىستان قاراۋىتىپ كورىنەدى. بىرتە — بىرتە كىشىرەيە بەردى، كىشىرەيە بەردى. مەن اپپاق الەمگە ءسىڭىپ بارا جاتتىم.
* * *
مەن باسقا ءبىر الەمگە تاپ بولعانىمدى ايقىن سەزىندىم. ەڭ ءبىرىنشى ارتىمدا قالىپ بارا جاتقان جەر جايىندا ويلادىم. قيماستىق سەزىم وياندى. جەردە قالىپ قويعان جوسپارلارىمنىڭ كۇل تالقانى شىعاتىندىعىن ويلاپ قاپالاندىم. نەگىزىندە بۇگىن جەر بەتىندە سايلاۋ ءوتۋى ءتيىس ەدى. مەن بىردەن-بىر ۇمىتكەر بولاتىنمىن. وعان قىزۋ دايىندىق جۇرگىزگەنبىز. تالاي قيىنشىلىقتاردى جەڭە وتىرىپ، ەندى ەرتەڭ سايلاۋ وتەدى جانە ءبىزدىڭ بارلىق قيىندىعىمىزدىڭ جەمىسىن كورەمىز دەگەن بايلامعا توقتاعانبىز. مەنىڭ اياق استىنان ۇشتى-كۇيلى جوق بولىپ كەتكەندىگىمە ءبارى تاڭ قالىپ، جاعاسىن ۇستاپ جاتقان شىعار. ماعان بۇل ارنايى ورىنداردىڭ تاپسىرماسى سياقتى كورىندى. سەبەبى ءبىزدىڭ قارسىلاستار ءوز ماقسات-مۇراتتارىنا جەتۋ ءۇشىن كەز كەلگەن زۇلىمدىقتان تايىنبايتىندىعىنا كوزىمىز جەتكەن. ءبىراق، مەنەن تۇبەگەيلى قۇتىلعىسى كەلسە كوزىمدى قۇرتىپ جىبەرمەي مە، بۇلايشا تۇتقىنعا العاننان گورى. ءبارىن قويشى، مەن جەردى ساعىنا باستادىم. دوس تۇگىلى ومىرلىك دۇشپاندارىم ءدال ءقازىر الدىمنان جولىقسا قۇشاقتاسىپ كورىسۋگە دايارمىن. جانارىما ىستىق جاس ءۇيىرىلدى. تىپتەن دوستارىمنىڭ الدىندا سەنىمنەن ايىرىلعانداي كۇي كەشتىم. ولار ماعان ءومىر بويى سەنىم ارتىپ كەلدى عوي. سول سەنىم ءۇشىن مەنى توبەلىرىنە كوتەرىپ ۇلكەن دوداعا سالدى، ەندى-ەندى بارلىعى قالپىنا كەلەدى دەپ وتىرعاندا مەن جوق بولىپ شىقتىم. ولار باسقاشا دا ويلاۋى مۇمكىن. بالكىم مەنى ساتقىن دەيتىن دە شىعار. ايتەۋىر قانداي دا ءبىر ويدىڭ ۇشىعىنا جەتە الماي قويدىم. مەن تاعى دا جەر جايىندا، سايلاۋ جايىندا ويلادىم. «جەرگە تابانىم ءبىر تيەتىنى انىق» دەگەن ءسوزدى ىشتەي كۇبىرلەپ ايتا بەردىم.
* * *
ءبىز ءبىر ۇلكەن قالاعا تاپ بولدىق. مەنى ەرتىپ كەلە جاتقاندار سول قالانىڭ كوشەلەرىندە وزدەرىن ەركىن ۇستايدى. ءبارى بىزگە جارىلىپ جول بەرەدى. كوشەدەگى ادامدار دا مەنى اكەلە جاتقان ادامدارعا ۇقسايدى. تەك كيگەن كيىمدەرى ءار ءتۇرلى. جان جاعىما تولىق قاراۋعا شامام جوق، قورقىپ كەلەمىن. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن الىپ سارايدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. اينالاسى بيىك دۋالدارمەن قورشالعان. الدەبىر بۇيرىقتاردان كەيىن ءون بويى سىقىرلاپ ۇلكەن قاقپا اشىلدى. ىشكە ەنگەننەن كەيىن بايقاعانىم، سارايدىڭ اۋلاسى وتە كەڭ ەكەن. وندا دا جۇرگەن ادامداردىڭ قاراسى بارشىلىق. كوبىسى كۇزەتشىلەرگە ۇقسايدى. ءجۇرىس-تۇرىستارى سونى اڭعارتادى. ەرەكشە سالتاناتقا قۇرىلعان سارايدىڭ قانداي سىرى بارلىعىن ەشكىم ايتپاسا دا ۇققاندايمىن. قاتەلەسپەسەم، جوعارىدا ايتقان پاتشانىڭ سارايى بولۋى كەرەك. تاعى ءبىر سىرتتاعى قاقپا سەكىلدى ۇلكەن ەسىك اشىلدى. سارايدىڭ ىشىنە كىردىك. سارايدىڭ ىشكى سالتاناتىنا كوز تويمايدى. جاساۋعا تۇنىپ تۇر. دالىزبەن جۇرە وتىرىپ تاعى ءبىر ەسىكتىڭ الدىنا كەلدىك. ەكى كۇزەتشى تۇر. بىزگە اسا قۇرمەتپەن ەسىكتى اشتى. بۇل پاتشا وتىراتىن بولمە ەكەن. بولمەگە ەنگەن كەزدە پاتشا تاعىنان تۇرىپ، بىزگە قاراي اياڭدادى. ول دا مەنى الىپ كەلە جاتقان ادامدارعا ۇقسايدى. تەك كيگەن كيىمى پاتشاعا ءتان سالتاناتپەن تىگىلگەن. مەنىمەن قولىن بەرىپ، سودان كەيىن قۇشاعىنا قىسىپ امانداستى. ونىڭ ىستەگەندەرىن مەن دە ەكى ەتپەي قايتالادىم. ول وزگەلەرگە ىمداپ ەدى، ءبارى شىعىپ كەتتى. ەكەۋمىز وڭاشا قالدىق. سوسىن ول:
— قوش كەلدىڭىز! – دەدى.
— مەن قايدامىن؟
— ءۇشىنشى الەم دەپ تە ايتساڭىز بولادى. ءبىراق، ەش نارسەدەن قورىقپاڭىز. ءوز ۇيىڭىزدە جۇرگەندەي سەزىنىڭىز.
— مەن مۇندا قالاي تاپ بولدىم.
— ول ۇزاق اڭگىمە. ازىرگە تىنىعا تۇر. ءبارىن كەيىن ايتىپ بەرەمىن.
مەن تاعى ءبىر نارسە سۇراماق نيەتپەن وقتالا بەرىپ ەدىم، ول قولىن كوتەرىپ تيىپ تاستادى دا، كومەكشى ءۋازىرىن شاقىردى.
— مىنا قۇرمەتتى قوناعىمىزعا ەرەكشە سىي-سياپات كورسەتىلسىن. وسىنى جەكە وزىڭە تاپسىرىمىن. ءبارىن ارالاپ كورۋگە رۇقسات ەتەمىن. قالانى، سارايدى، اناۋ الما باعىن ارالاسىن، مەنىڭ ايتارىم وسى، – دەدى.
— قۇپ تاقسىر، — دەگەن جاۋاپ قاتىلدى ءۋازىر تاراپىنان.
ءبىر ورىندا مەلشيىپ تۇرعان مەنى ءۋازىر قولىمنان سۇيرەگەندەي الىپ كەتتى. پاتشا قالىپ قويدى.
* * *
مەن تاعى دا جەر جايىندا ويلادىم. «نە بولىپ جاتىر ەكەن» دەگەن سۇراق سانامنان كەتەر ەمەس. شىندىعىندا جەر قاي جاقتا بولۋى مۇمكىن؟ مىنا جاقتىڭ كۇنى قاي جاقتان اتىپ، قاي جاقتان باتاتىندىعىن بىمەيمىن عوي. «ءۇشىنشى الەم دەۋىنە قاراعاندا، بالكىم جەر تابانىمنىڭ استىندا، تىم الىستا جاتقان شىعار» دەپ توپشىلادىم. ءبىراق قاشىپ كەتۋ اقىلعا سىيمايدى. سول كۇنى ۇيقىعا كەتەر كەزدە ەڭ بولماسا جەر جايىندا ءتۇس كورسەم ەكەن دەپ تىلەدىم. كوزىم ۇيقىعا ءىلىنىپ بارا جاتتى. ءتۇسىم شىم-شىتىرىق بولىپ كەتتى.
* * *
ەرتەڭىنە قالانى ارالاپ كوردىم. كوڭىلىم بولىنبەدى، الاڭداۋلى ەدى. كوشەدەگى حالىق ماعان وزگەشە كوزقاراسپەن قارايتىن سياقتى. مەنى پاتشانىڭ كومەكشى ءۋازىرى ەرتىپ ءجۇردى. سوڭىما ەكى كۇزەتشى بەكىتىلىپ بەرىلگەن. ودان كەيىن سارايعا قايتىپ كەلىپ، ءىشىن ارالادىق. بولمەلەرى وتە كوپ ەكەن. ءارقايسىسى بىرىنەن-بىرى وتەدى. ىشىندەگى نەبىر جاساۋلار جەردەگى دۇنيەلەرگە مۇلدەم ۇقسامايدى. كومەكشى ۋازىردەن، پاتشانىڭ قاشان قابىلدايتىندىعىن، مەنى نە ءۇشىن وسى الەمگە اكەلگەندىگىن سۇرادىم.
— ەرتەڭ قابىلدايتىن شىعار، – دەدى ءۋازىر.
بولمەلەردى ارالاپ بىتكەن كەزدە، كۇن دە ۇياسىنا قوندى. مەن سول سارايدىڭ ءبىر بۇرىشىنان وزىمە ارنايى بەرىلگەن بولمەمە كەلدىم. كۇنۇزاق بويعى ساياحاتتان شارشاعان ەكەنمىن، ەشتەڭەگە شامام كەلمەي توسەككە شەشىنبەستەن قۇلاي ءتۇستىم. ەسىك قاعىلعان تارس-تارس داۋىستان وياندىم. كومەكشى ءۋازىر ەكەن. تاڭ اتىپتى.
— سىزگە پاتشامىزدىڭ ارنايى سالەمىن جەتكىزەيىن دەپ ەدىم. بۇگىن اسا تىعىز جينالىس بولاتىندىقتان ءسىزدى قابىلداي المايتىندىعىن، ءبىراق سول ءۇشىن ۇلكەن كەشىرىم وتىنەتىندىگىن ايتتى. ءسىزدىڭ قانداي تىلەگىڭىز بولسا دا ورىنداۋعا ءامىر ەتتى.
— مەنىڭ جەرگە قايتقىم كەلەدى.
— مۇنداي وتىنىشىڭىزگە مەنىڭ قۇزىرەتىم جەتپەيدى. باسقا تىلەكتەرىڭىز قانداي؟
نە دەرىمدى بىلمەدىم.
— بالكىم الما باعىن ارالاپ كورەرسىز بۇگىن.
امالسىز «جارايدى» دەگەن كەلىسىم تانىتتىم.
ءبىز سارايدىڭ ارتقى ەسىگىنەن سىرتقا شىعىپ، ءبىر ادام عانا سيارلىق جىڭىشكە تاس جولمەن ەكىنشى ءبىر اۋلاعا وتتىك.
مەن كومەكشى ۋازىردەن الما باعىن جالعىز ارالاۋعا كەلىسىم بەرۋىن ءوتىندىم. قارسىلىق تانىتپاي، قاسىنا كۇزەتشىلەردى توقتاتىپ قالا بەردى. الما باعىنىڭ كەرەمەتتىگىنە تاڭ قالدىم. اڭقىعان جۇپار ءيىس تاناۋىڭدى جارىپ جىبەرەتىندەي. تولعان جەمىس-جيدەك اعاشتارى. نەبىر اسەم قىزىل، سارى، اق گۇلدەر سىلاڭ قاعىپ تۇر. قۇستاردىڭ نەبىر ءتۇرى ۇشىپ ءجۇر. اسىرەسە سايراعان بۇلبۇلداردىڭ داۋىسى، جانىڭا شۋاق سىيلايتىنداي. ارالاپ كەلەمىن. باقتىڭ ىشىندە ءمولدىر بۇلاق سىلدىر قاعىپ اعادى. بۇلاقتان ءارى وتسەڭ، اشىق الاڭقايعا كەز بولاسىڭ. سول الاڭقايدا كوبەلەك قۋىپ جۇرگەن اي دەسە اۋىزى، كۇن دەسە كوزى بار ءبىر سۇلۋ قىزدى كوردىم. مىنا الەمدەگىلەردىڭ ەشقايسىنا ۇقسامايدى، كادىمگى ادام. تاڭ — تاماشامىن. «مىنا ارۋ بۇل جەردە قايدان ءجۇر؟ الدە ونى مەن سەكىلدى ۇرلاپ اكەلدى مە ەكەن» دەگەن ويعا كەتتىم. تىلدەسكىم كەلدى. قاسىنا جۇگىرىپ بارىپ ەدىم، مەنى كورىسىمەن ءسال جىميىپ كۇلدى دە، لەزدە قوس قولىمەن بەتىن باسىپ قاشا جونەلدى. مەنەن ۇيالىپ قاشقان سياقتى. ايران-اسىرمىن. ونى سوڭىنان قۋعانمەن ەشتەڭە ونبەسىن سەزدىم دە، كەيىن بۇرىلىپ كومەكشى ۋازىرگە كەلدىم. ونىڭ ەسىمى كىم ەكەندىگىن، باقتىڭ ىشىندە قايدان پايدا بولعاندىعىن سۇرادىم.
— ونىڭ ەسىمى كۇنەكەي. وسى باقتىڭ يەسى. وسى الەمنىڭ حانشايىمى، پاتشانىڭ قىزى.
— ول سىزدەرگە ۇقسامايدى عوي. ول كادىمگى ادام سياقتى.
كومەكشى ءۋازىر نە دەرىن بىلمەي كىدىرىپ تۇردى دا:
— باقتى ارالاپ بولساڭىز ءجۇرىڭىز، سارايعا قايتايىق، – دەدى.
سارايعا كەلگەنشە ب ا ق ىشىندەگى قىز جايىندا ويلادىم: «ەسىمى كۇنەكەي دەي مە، ادەمى ەكەن، ەرتەگىدەگى ەسىم. ءوزى دە حاس سۇلۋ ەكەن. ول قالاي پاتشانىڭ قىزى بولماق؟» شىم-شىتىرىق ويلاردىڭ ۇشىعىنا جەتە الماي قويدىم. ۇيقىم قاشتى. تۇنىمەن دوڭبەكشىپ تاڭدى اتىردىم. ەندى بۇگىن پاتشا قابىلدايتىن شىعار، بار قۇپيانىڭ سىرى اشىلاتىن شىعار، مەنىڭ نە ءۇشىن وسى الەمگە تاپ بولعاندىعىمنىڭ سەبەبى ايتىلاتىن شىعار، بالكىم باقتاعى ارۋدىڭ كىم ەكەندىگىن بىلەتىن شىعارمىن دەپ كۇتتىم. توسەگىمنەن تۇرىپ كيىنىپ بولا بەرگەن كەزدە كومەكشى ءۋازىر كەلدى.
— سىزدەن كەشىرىم سۇرايمىز؟ پاتشامىز بۇگىن دە ءسىزدى قابىلداي المايدى. ەرتەڭگە قالدىردى.
— تۇسىنبەدىم، بۇلارىڭىز قالاي؟
— دەگەنمەن سىزگە ۇلكەن سالەمدەمە بەرىپ جىبەردى.
كومەكشى ءۋازىر دوربانىڭ ىشىنەن ءمولدىر اينەك شاردى الىپ شىقتى.
— مىناۋ سيقىرلى شار. ونى تەك پاتشانىڭ ءوزى، ونىڭ قىزى جانە مەن عانا ۇستاي الامىن. ءسىز ءتورتىنشى ادامسىز بۇل شاردى كورىپ وتىرعان. ءسىز زەرىكپەسىن دەپ بەرىپ جىبەردى. وسى شار ارقىلى جەر بەتىندەگى بارلىق وقيعالاردى كورە الاسىز.
مەن شاردى قولىما الدىم. ءۋازىر شىعىپ كەتتى. اينەك شارعا ءۇڭىلىپ ەدىم، كىشكەنتاي عانا جاپ-جاسىل جەر ماعان جاقىنداي ءتۇستى.
* * *
مەن جەر جايىندا ويلاي وتىرىپ، ءمولدىر شارعا قارادىم. جەر بەتىندەگى جاڭالىقتاردى تەزىرەك بىلۋگە تىرىستىم. سايلاۋ ءوتىپتى. ادىلەتسىزدىك-اي دەسەڭشى، ءىشىم ۋداي اشىدى، سەبەبى مەنىڭ جاقتاستارىم جەڭىلىس تاۋىپتى. جانە قارسى تاراپتان مۇنىڭ ءبارى ءادىل ءوتتى دەگەن شەشىم شىعارىپتى. بۇل دەگەنىڭىز، بارىپ تۇرعان ادامداردى الداۋ عوي. سوعان سەندىرۋدە. وعان قارسى شىققان ەكى دوسىم اجال قۇشىپتى. سول ءولىمدى جاسىرىپ باعىپتى قارسى كۇشتەر. ءبىراق ءمولدىر شاردان ءبارى كورىنىپ تۇردى. مەنىڭ ايتقىم كەلگەن بار سۇمدىقتى، ءبىراق وعان قۇدىرەتىم جەتپەدى. ەڭ قيىنى بار جاماندىقتى كوزىڭمەن كورە تۇرىپ، ايتا الماۋ ەكەن. جەر بەتىندە باسقا وزگەرىس جوق. كوز ۇيرەنگەن ءجايتتار. مەنى ىزدەپ جاتقان ادامداردى دا كورە قويمادىم. دەگەنمەن ءبىر بايقاعانىم، مەن العاش جوعالعان كۇنى دوستارىم الاڭداپ، شارق ۇرىپ ىزدەگەنگە ۇقسايدى، ءقازىر ءبارى ساباسىنا ءتۇسىپتى. جەر بەتىندە باسقا جاڭالىق جوق. ءمولدىر شاردى قۇشاقتاعان قالپى ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
* * *
بۇگىن مەنى كومەكشى ءۋازىر ەرتە وياتتى. ماعان وزدەرىنە ءتان كيىمدەر اكەلىپ، پاتشانىڭ ەرەكشە قابىلداۋىنا وسىنى كيىپ بارۋ كەرەكتىگىمدى ەسكەرتتى. قارسىلىق تانىتپادىم. ءبىز كەلگەندە پاتشا جالعىز وتىر ەكەن. كۇزەتشىلەر دە جوق. مەن ودان قابىلداۋدىڭ نەلىكتەن كەشىككەنىن سۇرادىم. سودان العاشقى كەزدەگىدەي «نە ءۇشىن وسى الەمگە تاپ بولعاندىعىمدى» ايتۋىن ءوتىندىم. «مەنى جەر بەتىنەن ۇرلاپ الىپ كەتەتىندەي جازىعىم نە؟» دەدىم. اسقان سىپايىلىقپەن ءوزىنىڭ قابىلداۋدى نە ءۇشىن كەشىكتىرگەنىنىڭ سەبەپتەرىن ايتىپ كەشىرىم سۇراعان پاتشا، ماعان بارلىق جايدى تۇسىندىرە باستادى.
— سەنىڭ وسى تاڭقالىسىڭدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن. سوندىقتاندا مەن ساعان ءبارىن باسىنان باستاپ ايتىپ بەرەيىن. سەن تەك تىڭداي بەر...
— ءوزىڭ كورگەندەي ءبىزدىڭ الەم جەر بەتىنە ەش ۇقسامايدى. مۇنداعىلاردىڭ ءتۇر-تۇسى، قارىم-قاتىناسى، تىپتەن تۇتىناتىن زاتتارى دا جەر بەتىندەگىلەردەن مۇلدە بولەك. سوندىقتاندا وزىڭە العاشىندا ايتقانداي، بۇل الەمدى ءۇشىنشى الەم دەپ قابىلداۋىڭا تولىقتاي نەگىز بار. دەگەنمەن ءبىزدىڭ ءوز زاڭدىلىقتارىمىز بار. ءبىزدىڭ الەمنىڭ تۇرعىندارى ەشقاشان قارتايمايدى، ەشكىم دە ولمەيدى. ءبىز سانداعان مىڭجىلدىقتاردىڭ قۇرداسىمىز. اسىلىندە ءبىزدىڭ جەر بەتىمەن جانىمىز قاس. ءار عاسىر سايىن ءبىز جەر بەتىنە شولۋ جاساپ بارىپ قايتىپ تۇرامىز. ءبىراق جانىمىز قاس بولعانىمەن، ءجونالدى ەشكىمگە تيىسپەيمىز. تەك الدىمىزدان كەزىگىپ، ءبىزدى كورىپ قالعانداردى وزىمىزبەن بىرگە الىپ كەتەمىز. ءبىراق ءبىزدىڭ الەمگە كەلگەسىن ولاردىڭ ەشقايسىسى ءتىرى قالمايدى. بۇل — باستى زاڭدىلىعىمىز. ءبىراق مەن سول زاڭدىلىقتى العاش تارك ەتۋشىمىن.
پاتشا اۋىر كۇرسىنگەندەي بولدى. ءسىرا الدەنەنى ايتا الماي قينالىپ تۇرعانداي.
— ءيا، – دەدى ول، سالدەن كەيىن تاعى دا ءسوزىن جالعاستىرىپ، — مەن سول زاڭدىلىقتى بۇزۋشىمىن. بىردە مەن ءوز حالقىما ايتپاستان، ەشكىمگە بىلدىرمەستەن جەردى بەتكە الىپ جولعا شىعىپ كەتكەنمىن. وسى ەدى مەنىڭ زاڭدىلىقتى بۇزۋىم. جەر بەتىنە تۇندە تۇسكەن بولاتىنمىن. ءبىر ارۋدى كوردىم. شىنىمدى ايتسام مەن سوعان سول مەزەتتە عاشىق بولىپ قالدىم. ۇرلاپ الىپ كەلدىم. ول دا ءوزىڭ سياقتى كادىمگى ادام بولاتىن. كەلگەننەن كەيىن مەن ونى ولىمگە قيمادىم. ءوز حالقىم قانشا قارسى بولسا دا، پاتشانىڭ ايتقانىنان شىعا المايدى عوي، مەن سوعان ۇيلەندىم. ۇزاق جىل بىرگە تۇردىق. سول جىلدارى مەن وتە باقىتتى ەدىم. ول دا ءبىزدىڭ الەمگە ۇيرەنىسكەن بولاتىن. ءبىراق اۋىر ناۋقاستان قايتىس بولدى. ءبىزدىڭ قۇتقارىپ قالۋىمىزعا شامامىز كەلمەدى. سەبەبى، ادامداردىڭ ماڭدايىنا جازىلعانى سول ەكەن. مەن قاتتى قايعىردىم. تەك بار جۇبانىشىم ەكەۋمىزدىڭ ورتامىزداعى قىزىم بولاتىن. ءيا، ەكەۋمىز شاڭىراق قۇرىپ تۇرعاندا قىزىمىز دۇنيەگە كەلگەن ەدى.
مەن اۋەلى كىمدى ايتىپ تۇر ەكەن دەپ ويلادىم، ارتىنشا الدىندا عانا ب ا ق ىشىنەن كورگەن قىز ەسىمە ءتۇستى. ونى كومەكشى ءۋازىر پاتشانىڭ قىزى، وسى الەمنىڭ حانشايىمى دەگەن جوق پا؟
— قىزىمنىڭ اتى كۇنەكەي.
مەنىڭ ەش كۇمانىم قالمادى.
— شەشەسىنەن اۋماي قالعان. ول دا كادىمگى ادامدارعا ۇقسايدى. ءبىراق شەشەسى اقتىق دەمى ءۇزىلىپ بارا جاتىپ ماعان «ەكەۋمىزدىڭ قىزىمىز ءوز باقىتىن ءوزى تاڭداسىن» دەگەن امانات ايتقان بولاتىن. مىنە، سەنىڭ ءۇشىنشى الەمگە تاپ بولۋىڭنىڭ سىرى وسىندا.
— مەنىڭ قاتىسىم قانشا؟
— سىزگە قالاي جەتكىزسەم ەكەن، سىزگە وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن كومەكشى ءۋازىر ءمولدىر شار بەرگەن بولار.
— ءيا.
— ودان جەر بەتى الاقانداعىداي كورىنەتىندىگىنە كوزىڭ جەتكەن شىعار.
— ءدال سولاي.
— قانىندا بولعاندىقتان شىعار، كۇنەكەي قىزىم ىلعي سول شاردان جەر بەتىنە قاراپ وتىراتىن. جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ قىلىقتارىن كورىپ ۇنەمى جادىراپ جۇرەتىن. سول قىزىمنىڭ تۇرمىسقا شىعۋى جايىندا ءسوز قوزعالعاندا، مەن شەشەسىنىڭ اماناتىنان اتتاپ وتە المادىم. ال كۇنەكەي قىزىم جەر بەتىندەگى ءبىر جىگىتكە عاشىق ەكەندىگىن جەتكىزدى ماعان. ول — سەن ەكەنسىڭ.
مەن بارلىق ءمان-جايدى ەندى ءتۇسىندىم. الما باعىنىڭ ىشىندە جۇرگەن قىز ماعان عاشىق بولعان ەكەن عوي. پاتشانىڭ قىزى.... ال كەرەك بولسا؟ سانامدا سان ءتۇرلى ويلار جۇگىرىپ ءوتتى. وسى كەزدە پاتشا تاعى دا ءسوزىن جالعاستىردى.
— مەن تەك قىزىمنىڭ ايتقاندارىن ورىندادىم. اسىلىندە بۇل ءبىزدىڭ زاڭدىلىقتارىمىزعا جات نارسە. ءبىراق قايتەمىن ەندى، شەشەسىنىڭ اماناتىن ورىنداۋىم كەرەك. سول ءۇشىن ءسىزدى ۇرلاتىپ الدىق جەر بەتىنەن. سەنى اكەلگەن كۇندەگى كۇنەكەيدىڭ جۇزىندەگى قۋانىشتى كورسەڭ عوي، مەنىڭ ەسىمە شەشەسى ءتۇسىپ، كوزىمە جاس تا كەلگەن.
— مەن ونى كورگەنمىن.
— كۇنەكەيدى مە؟
— ءيا، الما باعىنان كورگەنمىن.
پاتشا ۇندەمەدى. سالدەن كەيىن:
— ءبارى ءوز ەركىڭدە، ەگەر كەلىسىم بەرسەڭ وسى الەمنىڭ تۇرعىنى بولىپ قالاسىڭ، ءارى مەنىڭ مۇراگەرىم بولاسىڭ. ەگەر قارسىلىق تانىتساڭ ءسىزدى جەر بەتىنە قايتارۋىما قۇدىرەتىم جەتەدى. تاڭداۋ وزىڭدە.
وسىنى ايتقاننان سوڭ ءسوز وسىمەن ءبىتتى دەگەن سىڭاي تانىتقان پاتشا ماعان:
— ساعان جەتى كۇنى ۋاقىت بەرەمىن، — دەگەن ول، — ءبىراق وعان دەيىن كۇنەكەيمەن كەزدەسۋىڭە تىيىم سالامىن، – دەدى.
مەن ماڭگىرگەن قالپى ءوز بولمەمە قايتتىم. كومەكشى ۋازىردەن ەشكىمنىڭ مازالاماۋىن ءوتىندىم. ويىمنان پاتشانىڭ ايتقاندارى مەن كۇنەكەي قىزدىڭ اي بەينەسى كەتەر ەمەس. ءبىراق جەرگە دەگەن قۇشتارلىعىم، تاعى ءبىر نارسەنى اڭساتاتىنداي. مەن ءمولدىر شارعا ۇڭىلگەن قالىپپەن التى كۇن بويى تاپجىلماستان وتىردىم. جەر بەتىندە ورىن الىپ جاتقان وقيعالارمەن تانىستىم. دوستارىمنىڭ بارلىعى قۋعىندا ءجۇر ەكەن. بىر-ەكەۋى تۇرمەگە دە قامالىپتى. نە ءۇشىن وتىرعاندارىن وزدەرى دە بىلمەيدى. قۋلىق-سۇمدىق، الداۋ — ارباۋ دەگەنىڭ جەتىپ ارتىلادى. ءبارىنىڭ دە كۇندەلىكتى كاسىبى دەرسىڭ. ەشكىم ەشكىمدى ايايتىن ەمەس. وسىلاردىڭ بارلىعىن جەر بەتىندە جۇرگەندە قالاي بايقاماعانىما تاڭمىن. ءبىر الاياق بۇكىل حالىقتىڭ اقشاسىن الداپ الىپ، قاشىپ ءجۇر. ونىسىنا شەتەلدە ءزاۋلىم ءۇي سالىپ جاتىر ەكەن. ءبىر جەردە اكە-شەشەسى مەن ءبىر قارىننان شىققان اعايىندارىن قىرىپ سالعان بىرەۋدىڭ سوتى بولىپ جاتىر. جەردىڭ ءبىر بەتىندە اشتىق بولىپ جاتىر، باسشىلار ونى تۇك تە ەلەيتىن ەمەس، جىلى ورىندارىندا جىلى-جۇمساقتى اساپ، قارق-قارق كۇلىپ جاتىر. بىرەۋ بىرەۋدى توناپ ءجۇر. سان ءتۇرلى كورىنىستەردى قاراساڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. التى كۇن بويى ءمولدىر شاردان كوز الماعان مەن، جىندانۋعا از-اق قالدىم. جەتىنشى كۇنى تاڭ الدىندا شىداماعان مەن، اينەك شاردى لاقتىرىپ جىبەردىم. دومالاعان قالپى قابىرعاعا سوقتىقتى دا، توقتاپ قالدى. سىرتقا شىقتىم دا، الما باعىنا قاراي تارتتىم. تاڭعى اۋاعا سىڭگەن الما باعىنىڭ جۇپار ءيىسى ەرەكشە. باقتىڭ ىشىندە ۇستىنە اق كويلەك كيگەن كۇنەكەي ءجۇر ەكەن. تاڭعى ارايمەن ءجۇزى بال-بۇل جانادى. ماعان كۇللى الەمنىڭ قۋانىشىن جيىپ العان جىمىيىسپەن قاراپ تۇرعانداي. قاسىنا جاقىندادىم. قاشپادى. ءبىر ورىندا تۇرا بەردى. قوزعالمادى. ول قۇشاقتاي الدى. مەن دە قۇشاقتادىم. ول كوزىن جۇمعاندا جانارىنان ىرشىپ تۇسكەن ءبىر تامشى جاس القىزىل راۋشان گ ۇلىنىڭ جاپىراعىنداعى شىققا بارىپ سوعىلدى.
بۇلبۇلدار سايراپ، ءان سالا جونەلدى. مەن كۇنەكەيدىڭ قۇشاعىندا العاش رەت جەر بەتىن جەك كوردىم.
You Might Also Like
-
ونىڭ جازۋشىلىق عۇمىرىنا ەشكىم كۇمان كەلتىرگەن ەمەس. قاعازعا ءتۇسىپ جارىق كورگەن دۇنيەلەرى ۇنەمى ماقتالىپ جاتاتىن. تالاي مارتە سىيلىققا دا ۇسىنىلعان، بارلىعىنان باس تارتىپ كەلەدى. وزىنە-وزى سەنبەيتىن...
-
— بەس جىل بولدى، — دەدى ارمانبەك كۇرسىنە ءتىل قاتىپ. ءسال تىنىستاپ الدى دا، قۇلاققا جەتەر-جەتپەس باسەڭ ۇنمەن تاعى بىردەڭەنى كۇبىرلەدى.
