ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى انگليا
§ 15. ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى انگليا
ساباقتىڭ ماقساتى:
ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى انگليانىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋىنا سيپاتتاما بەرىپ، ونەركاسىپ توڭكەرىسىنىڭ اياقتالۋىنىڭ ناتيجەسىندە ەكونوميكانىڭ وركەندەۋىن جانە كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ قوعامنىڭ ساياسي دامۋىنداعى ءرولىن اشىپ كورسەتۋ. بىلىمدىلىگى: وقۋشىلاردىڭ نازارىن جۇمىسشى تابىنىڭ ءبىرىنشى باس بولعان چارتيستىك قوزعالىسقا اۋدارىپ، كاسىپوداق قوزعالىسى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: وي - ءورىسىن دامىتۋ، وزىندىك جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ
تاربيەلىگى: ادامگەرشىلىك، يماندىلىققا تاربيەلەۋ.ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، وزدىك جۇمىس، تىرەك - سىزبا، كەستەمەن جۇمىس.
كورنەكى قۇرالدار: سلايد، ساياسي كارتا، تىرەك - سىزبا، كەستە
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ: سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، بالا نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى:
§ 14. حVءىى - حVءىىى عاسىرلارداعى عىلىم مەن مادەنيەت.
ءىىى. ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ.
ءىV. جاڭا ساباق
جوسپار:
1. انگليانىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق دامۋى.
2. جەر يەلەنۋشى اقسۇيەكتەردىڭ ۇستەمدىگى.
3. پارلامەنتتىك رەفورما ءۇشىن كۇرەس.
4. ونەركاسىپ توڭكەرىسى.
5. جۇمىسشى قوزعالىسى. كاسىپوداقتاردى ۇيىمداستىرۋ.
ساباقتى باستاماس بۇرىن وقۋشىلاردىڭ ويىن دامىتۋ ءۇشىن تۇرتكى بولاتىن سۇراقتار قويامىن.
1. اعىلشىن بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە، ول ءوز ماقساتىنا جەتتى مە؟
2. حVءىىى عاسىردا انگليادا ونەركاسىپتىڭ قاي سالاسى جەدەل دامىعان ەدى؟
1. ءحىح عاسىردا انگليا
وزدەرىنىڭ باقىتسىزدىعىن ماشينادان كورگەن جۇمىسشىلار ماشينالاردى قيراتا باستايدى. بۇل 1811 - 1812 جىلدارداعى قوزعالىس ماشينانى ءبىرىنشى بولىپ قيراتقان لۋددانىڭ اتىمەن، لۋدداشىلدار قوزعالىسى دەپ اتالدى. 1813 جىلى ۇكىمەت ماشينانى قيراتقاندارعا ءولىم جازاسىن تاعايىندادى.
حVءىىى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ناپولەون سوعىستارىنان كەيىن انگليا بىرنەشە جىلدار بويى ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتاردى باسىنان كەشىردى. مەملەكەتتىك قارىز 450 ملن فۋنت ستەرلينگتەن اسىپ ءتۇستى. جارتى ميلليونعا تاياۋ ادام اسكەر قاتارىنان بوساتىلدى. ۇكىمەت تاپسىرىستارىن 10 ەسەگە كەمىتتى. بالتىق پەن سولتۇستىك تەڭىز پورتتارىنان ارزان استىق تۇسە باستادى.
باعا تومەندەپ كەتتى.
2. 1. جەر يەلەنۋشى اقسۇيەكتەردىڭ ۇستەمدىگى.
ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە انگليادا ساياسي جانە ءدىني بوستاندىق پرينسيپتەرىن بەكىتتى.
زاڭ شىعارۋشى بيلىك پارلامەنت دەپ اتالسا، اتقارۋشى بيلىك كورول مەن پارلامەنت تاعايىنداعان ۇكىمەت بولدى.
قاۋىمدار پالاتاسىنا - پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىن سايلاۋ كەزىندە جەڭگەن پارتيا ۇكىمەتتى قۇردى، جەتەكشىسى پرەمەر - مينيستر بولدى.
حVءىىى عاسىر. انگليا
2. 2. انگلياداعى سايلاۋ جۇيەسى.
انگلياداعى سايلاۋ جۇيەسى اقسۇيەكتەردىڭ ساياسي ۇستەمدىگىن قورعادى. انگليادا 16 ملن حالىقتىڭ 160 مىڭى سايلاۋعا قاتىسا الدى. پارلامەنتتىك سايلاۋدا داۋىس بەرۋ اشىق وتكىزىلگەندىكتەن جالدانۋشى يومەندەر ءوز جۇمىس بەرۋشىلەرى اقسۇيەك لەندلوردتاردى سايلاۋعا ءماجبۇر بولدى.
3. پارلامەنتتىك رەفورما ءۇشىن كۇرەس.
1815 جىلى پارلامەنت شەت ەلدىك استىققا «استىق باج سالىعى» سالىندى. ەگەر ىشكى نارىقتا استىق باعاسى ءبىر كۆارتەر ءۇشىن 80 شيلينگتەن تومەن ءتۇسىپ كەتكەن جاعدايدا ەلگە شەتتەن استىق اكەلۋگە تىيىم سالىندى. سونىمەن بىرگە بۇل لەندلوردتار مەن فەرمەرلەرگە جوعارى كىرىستى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. نان جۇمىسشىلار ءۇشىن قىمباتقا ءتۇستى.
ناتيجەسىندە
3. 1. ونەركاسىپ توڭكەرىسى.
XVIII عاسىردا ونەركاسىپتە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر بولدى. ۇساق تاۋار ءوندىرىسىن مانۋفاكتۋرا ىعىستىرىپ شىعاردى. ال XIX عاسىردا اعىلشىن ونەركاسىبىن وزگەرتكەن مەحانيكا سالاسىنداعى جاڭالىقتار بولدى.
*1733 جىلى دجون كەي شۇعا توقىعاندا وزدىگىنەن قوزعالاتىن قايىقشا (چەلنوك) ويلاپ تابىلدى.
1738 جىلى ادام قولىنىڭ كومەگىنسىز ءجىپ توقۋعا ارنالعان ماشينا جاسادى.
* 1765 جىلى دجەيمس حارگريۆس «دجەنني» اتتى مەحانيكالىىق ءجىپ يىرەتىن ماشينا ويلاپ تاپتى. ءبىر ۋاقىتتا 15 - 18 ۇرشىىق يىرەدى.
*1769 جىلى ريچارد اركرايت سۋدا دوڭگەلەكتى دوڭگەلەكتى قوزعالىسقا كەلتىرەتىن ماشينا، 1771 جىلى ءجىپ يىرەتىن تۇڭعىش فابريكا اشتى. 1780 جىلى فابريكانىڭ سانى 20 - عا جەتتى، ال 10 جىلدان كەيىن 150 - گە جەتتى.
* 1774 جىلى دجەييمس ۋاتت بۋ ماشيناسىن ويلاپ تاپتى، 1784 جىلى ونى جەتىلدىردى. بۋ ماشيناسىنىڭ جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن كومىر ونەركاسىبى، مەتاللۋرگيا جەتىلدىرىلدى.
شويىن قورىتۋ ءۇش ەسەگە كوبەيدى. انگليا «دۇنيەجۇزىلىك شەبەرحانا» اتاندى.
3. 2. ونەركاسىپتىڭ دامۋى انگليادا جاڭا قالالاردىڭ پايدا بولۋىنا جولدار مەن كولىكتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى، جاڭا تاپ - ونەركاسىپ پرولەتارياتى دۇنيەگە كەلدى.
وسىلايشا، XVIII عاسىردا انگليادا كاپيتاليزمنىڭ مانۋفاكتۋرالىق ساتىسىنان كاپيتاليستىك ونەركاسىپتىڭ ماشينالىق تەحنيكاعا سۇيەنگەن فابريكالىق جۇيەسىنە ءوتۋ كەزەڭى - ونەركاسىپ توڭكەرىسى كەزەڭى باستالادى. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا ونەركاسىپ توڭكەرىسى پاروۆوز دوڭگەلەكتەرىنىڭ تارسىلىمەن اياقتالدى. انگليا ءوز فابريكالارىن ماشينانىڭ ءار تۇرىمەن جابدىقتاپ قانا قويماي ونى شەتكە دە شىعارا باستادى. 1826 - 1850 جىلدارى ماشينانى ەكسپورتتاۋ 6 ەسەگە ءوستى. 1826 جىلعا دەيىن ۇكىمەت كوپتەگەن ماشينالاردى ەكسپورتاۋعا تىيىم سالعان بولاتىن. انگليادا تۇڭعىش تەمىرجول ارقىلى 1825 جىلى دج. ستەفەنسون ستوكتون مەن دارليگتون اراسىندا جولاۋشىلار پويىزىن جۇرگىزدى.
1830 جىلى مانچەستەردى ليۆەرپۋل 100 كم
1850 جىل 50 مىڭ كم
وقۋشىلارعا سۇراق؟
3. 3. ءوندىرىستىڭ جەدەل قارقىنمەن دامۋىنا قانداي جاعدايلار اسەر ەتتى؟
ونەركاسىپ توڭكەرىسى انگليانىڭ الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق ومىرىنە وزگەرىستەر ەنگىزدى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى:
1. ءوندىرىستى مەحانيكالاندىرۋ.
2. انگليا دامىعان يندۋستريالى ەلگە اينالدى (ساۋدا دەرجاۆاسى، «دۇنيەجۇزىلىك شەبەرحانا»).
3. ەڭبەك ءبولىنىسى (كاسىپتىڭ جاڭا ءتۇرىنىڭ پايدا بولۋى)
4.قالالاردىڭ، جاڭا ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ، كولىكتىڭ دامۋى.
4. 1. جۇمىسشى قوزعالىسى. كاسىپوداقتاردى ۇيىمداستىرۋ.
ءحىح عاسىردىڭ 30 جىلدارى انگليادا پرولەتاريات (جۇمىسشى) پايدا بولىپ، ءوز قاۋىمداستىقتارىن قۇرا باستادى.
لوندون قاۋىمداستىق وداعى
1836 جىلى
ۇلكەن سولتۇستىك وداعى (ليدس).
ساياسي كوسەمدەرى
اعاش ۇستاسى ۋيليام لوۆەت،
جۋرناليستەر فەرگيۋست و، كوننور،
دجەيمس و، برايەن جانە دجۋليان گارني
ءحىح عاسىردىڭ 30 - 50 جىلدارى انگلياداعى پرولەتارياتتىڭ العاشقى بۇقارالىق، ساياسي ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىسى «چارتيزم»دەگەن اتاۋعا يە بودى. چارتيزم (حارتيا، قۇجات) اعىلشىن سوزىنەن شىققان، وندا الەۋمەتتىك تاپتار مەن توپتاردىڭ ساياسي تالاپتارى كورىنىس تاپتى.
1839 جىلى لوندوندا حارتيانىڭ تابىسقا جەتۋى ءۇشىن كۇرەستىڭ تۇرلەرى مەن ادىستەرى تالقىلانعان ءبىرىنشى چارتيستىك (قۇجات) كونۆەنت جينالدى. ەكى جول تالقىلاندى، پەتيسيا نەمەسە كوتەرىلىس.
1839 جىلى 6 مامىر كۇنى 1 ملن 250 مىڭ ادام قول قويعان حارتيا پارلامەنتكە بەرىلدى. 1839 جىلى 2 تامىز كۇنى ەرەۋىل بولۋ كەرەك ەدى، ءبىراق ەشكىم كەلمەگەندىكتەن ۇكىمەت ءقاۋىپتى ادامداردى جازالادى.
چارتيستەر اراسىندا الاۋىزدىق بەلەڭ الىپ، راديكالدار تاستاپ كەتتى. 1840 جىل مانچەستەردە ۇلتتىق چارتيستىك اسسوساسيا قۇرىلدى. 1842 جىل مامىردى 3، 3 ملن ادام قول قويعان پەتيسيانى پارلامەنت قابىلدامادى. 1848 جىل 10 ساۋىردە 5 ملن ادام قول قويعان حارتيانى و، كوننور پارلامەنتكە ۇسىندى. سونىڭ 3 - ءۋى جارامسىز دەپ تابىلىپ، قابىلدانبادى. وسى كۇنى ۇلكەن شەرۋ بولدى. و، كوننور شەرۋگە قاتىسۋشىلاردى ۇكىمەتكە اشىق قارسى شىقپاۋعا شاقىردى. توپ تارادى. جۇمىسشىلاردىڭ ءبىرىنشى جەكە كوتەرىلۋى بولعان چارتيستىك قوزعالىس باسەڭدەي باستادى. انگليا كۇردەلى الەۋمەتتىك رەفورمالار كەزەڭىنە ءوتتى. چارتيستەر كۇرەسىنىڭ ساتسىزدىگىنە، جۇمىسشىلاردىڭ جالپى سايلاۋ قۇقىعىنا قول جەتكىزە الماۋىنا ولاردىڭ باسقا تاپتار تاراپىنان قولداۋ تاپپاعاندىعى سەبەپ بولدى.
4. 2. كاسىپوداقتاردى ۇيىمداستىرۋ.
ءحىح عاسىردىڭ 50 جىلدارى انگليادا كاسىپوداقتار ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. چارتيستىك قوزعالىستىڭ اسەرىنەن ترەد - يۋنيونداردى(كاسىپوداق) كۇشەيتتى. جۇمىس بەرۋشىلەر قانشاما رەت جويۋعا تىرىسسا دا ترەد - يۋنيونشىلار كۇشەيىپ. ءحىح عاسىردىڭ 60 جىلدارى پارلامەنتكە رەفورمالار جۇرگىزۋدى تالاپ ەتە الدى. وسىلايشا كاسىپوداقتار پرولەتارياتتىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي قۇقىعى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋ تۇرىنە اينالدى. جۇمىسشىلار قوزعالىسى قۋاتتى ساياسي كۇش بولىپ ەسەپتەلدى.
V. بەكىتۋ سۇراقتارى:
1. اعىلشىن بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە، ول ءوز ماقساتىنا جەتتى مە؟
2. حVءىىى عاسىردا انگليادا ونەركاسىپتىڭ قاي سالاسى جەدەل دامىعان ەدى؟
3. نەلىكتەن لۋدداشىلدار قوزعالىسى دەپ اتالدى؟
4. ونەركاسىپ سالالارىندا بولعان وزگەرىستەر.
5. ونەركاسىپ توڭكەرىسى قاشان اياقتالدى؟
6. چارتيستىك قوزعالىستىڭ جەڭىلۋ سەبەبى نە؟
7. ترەد - يۋنيوندوردىڭ ىقپالى قانداي بولدى؟
Vءى. باعالاۋ
Vءىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
§ 15. ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى انگليا.
تەست قۇرۋ (15).
زەرتتەۋ. ونەركاسىپ سالالارىنداعى جەتىستىكتەر.(انگليا)
چارتيستىك قوزعالىس. ترەد - يۋنيوندار. (ينتەرنەت)
كارتامەن جۇمىس.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى انگليانىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋىنا سيپاتتاما بەرىپ، ونەركاسىپ توڭكەرىسىنىڭ اياقتالۋىنىڭ ناتيجەسىندە ەكونوميكانىڭ وركەندەۋىن جانە كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ قوعامنىڭ ساياسي دامۋىنداعى ءرولىن اشىپ كورسەتۋ. بىلىمدىلىگى: وقۋشىلاردىڭ نازارىن جۇمىسشى تابىنىڭ ءبىرىنشى باس بولعان چارتيستىك قوزعالىسقا اۋدارىپ، كاسىپوداق قوزعالىسى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: وي - ءورىسىن دامىتۋ، وزىندىك جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ
تاربيەلىگى: ادامگەرشىلىك، يماندىلىققا تاربيەلەۋ.ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، وزدىك جۇمىس، تىرەك - سىزبا، كەستەمەن جۇمىس.
كورنەكى قۇرالدار: سلايد، ساياسي كارتا، تىرەك - سىزبا، كەستە
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ: سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، بالا نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى:
§ 14. حVءىى - حVءىىى عاسىرلارداعى عىلىم مەن مادەنيەت.
ءىىى. ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ.
ءىV. جاڭا ساباق
جوسپار:
1. انگليانىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق دامۋى.
2. جەر يەلەنۋشى اقسۇيەكتەردىڭ ۇستەمدىگى.
3. پارلامەنتتىك رەفورما ءۇشىن كۇرەس.
4. ونەركاسىپ توڭكەرىسى.
5. جۇمىسشى قوزعالىسى. كاسىپوداقتاردى ۇيىمداستىرۋ.
ساباقتى باستاماس بۇرىن وقۋشىلاردىڭ ويىن دامىتۋ ءۇشىن تۇرتكى بولاتىن سۇراقتار قويامىن.
1. اعىلشىن بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە، ول ءوز ماقساتىنا جەتتى مە؟
2. حVءىىى عاسىردا انگليادا ونەركاسىپتىڭ قاي سالاسى جەدەل دامىعان ەدى؟
1. ءحىح عاسىردا انگليا
وزدەرىنىڭ باقىتسىزدىعىن ماشينادان كورگەن جۇمىسشىلار ماشينالاردى قيراتا باستايدى. بۇل 1811 - 1812 جىلدارداعى قوزعالىس ماشينانى ءبىرىنشى بولىپ قيراتقان لۋددانىڭ اتىمەن، لۋدداشىلدار قوزعالىسى دەپ اتالدى. 1813 جىلى ۇكىمەت ماشينانى قيراتقاندارعا ءولىم جازاسىن تاعايىندادى.
حVءىىى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ناپولەون سوعىستارىنان كەيىن انگليا بىرنەشە جىلدار بويى ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتاردى باسىنان كەشىردى. مەملەكەتتىك قارىز 450 ملن فۋنت ستەرلينگتەن اسىپ ءتۇستى. جارتى ميلليونعا تاياۋ ادام اسكەر قاتارىنان بوساتىلدى. ۇكىمەت تاپسىرىستارىن 10 ەسەگە كەمىتتى. بالتىق پەن سولتۇستىك تەڭىز پورتتارىنان ارزان استىق تۇسە باستادى.
باعا تومەندەپ كەتتى.
2. 1. جەر يەلەنۋشى اقسۇيەكتەردىڭ ۇستەمدىگى.
ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە انگليادا ساياسي جانە ءدىني بوستاندىق پرينسيپتەرىن بەكىتتى.
زاڭ شىعارۋشى بيلىك پارلامەنت دەپ اتالسا، اتقارۋشى بيلىك كورول مەن پارلامەنت تاعايىنداعان ۇكىمەت بولدى.
قاۋىمدار پالاتاسىنا - پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىن سايلاۋ كەزىندە جەڭگەن پارتيا ۇكىمەتتى قۇردى، جەتەكشىسى پرەمەر - مينيستر بولدى.
حVءىىى عاسىر. انگليا
2. 2. انگلياداعى سايلاۋ جۇيەسى.
انگلياداعى سايلاۋ جۇيەسى اقسۇيەكتەردىڭ ساياسي ۇستەمدىگىن قورعادى. انگليادا 16 ملن حالىقتىڭ 160 مىڭى سايلاۋعا قاتىسا الدى. پارلامەنتتىك سايلاۋدا داۋىس بەرۋ اشىق وتكىزىلگەندىكتەن جالدانۋشى يومەندەر ءوز جۇمىس بەرۋشىلەرى اقسۇيەك لەندلوردتاردى سايلاۋعا ءماجبۇر بولدى.
3. پارلامەنتتىك رەفورما ءۇشىن كۇرەس.
1815 جىلى پارلامەنت شەت ەلدىك استىققا «استىق باج سالىعى» سالىندى. ەگەر ىشكى نارىقتا استىق باعاسى ءبىر كۆارتەر ءۇشىن 80 شيلينگتەن تومەن ءتۇسىپ كەتكەن جاعدايدا ەلگە شەتتەن استىق اكەلۋگە تىيىم سالىندى. سونىمەن بىرگە بۇل لەندلوردتار مەن فەرمەرلەرگە جوعارى كىرىستى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. نان جۇمىسشىلار ءۇشىن قىمباتقا ءتۇستى.
ناتيجەسىندە
3. 1. ونەركاسىپ توڭكەرىسى.
XVIII عاسىردا ونەركاسىپتە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر بولدى. ۇساق تاۋار ءوندىرىسىن مانۋفاكتۋرا ىعىستىرىپ شىعاردى. ال XIX عاسىردا اعىلشىن ونەركاسىبىن وزگەرتكەن مەحانيكا سالاسىنداعى جاڭالىقتار بولدى.
*1733 جىلى دجون كەي شۇعا توقىعاندا وزدىگىنەن قوزعالاتىن قايىقشا (چەلنوك) ويلاپ تابىلدى.
1738 جىلى ادام قولىنىڭ كومەگىنسىز ءجىپ توقۋعا ارنالعان ماشينا جاسادى.
* 1765 جىلى دجەيمس حارگريۆس «دجەنني» اتتى مەحانيكالىىق ءجىپ يىرەتىن ماشينا ويلاپ تاپتى. ءبىر ۋاقىتتا 15 - 18 ۇرشىىق يىرەدى.
*1769 جىلى ريچارد اركرايت سۋدا دوڭگەلەكتى دوڭگەلەكتى قوزعالىسقا كەلتىرەتىن ماشينا، 1771 جىلى ءجىپ يىرەتىن تۇڭعىش فابريكا اشتى. 1780 جىلى فابريكانىڭ سانى 20 - عا جەتتى، ال 10 جىلدان كەيىن 150 - گە جەتتى.
* 1774 جىلى دجەييمس ۋاتت بۋ ماشيناسىن ويلاپ تاپتى، 1784 جىلى ونى جەتىلدىردى. بۋ ماشيناسىنىڭ جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن كومىر ونەركاسىبى، مەتاللۋرگيا جەتىلدىرىلدى.
شويىن قورىتۋ ءۇش ەسەگە كوبەيدى. انگليا «دۇنيەجۇزىلىك شەبەرحانا» اتاندى.
3. 2. ونەركاسىپتىڭ دامۋى انگليادا جاڭا قالالاردىڭ پايدا بولۋىنا جولدار مەن كولىكتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى، جاڭا تاپ - ونەركاسىپ پرولەتارياتى دۇنيەگە كەلدى.
وسىلايشا، XVIII عاسىردا انگليادا كاپيتاليزمنىڭ مانۋفاكتۋرالىق ساتىسىنان كاپيتاليستىك ونەركاسىپتىڭ ماشينالىق تەحنيكاعا سۇيەنگەن فابريكالىق جۇيەسىنە ءوتۋ كەزەڭى - ونەركاسىپ توڭكەرىسى كەزەڭى باستالادى. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا ونەركاسىپ توڭكەرىسى پاروۆوز دوڭگەلەكتەرىنىڭ تارسىلىمەن اياقتالدى. انگليا ءوز فابريكالارىن ماشينانىڭ ءار تۇرىمەن جابدىقتاپ قانا قويماي ونى شەتكە دە شىعارا باستادى. 1826 - 1850 جىلدارى ماشينانى ەكسپورتتاۋ 6 ەسەگە ءوستى. 1826 جىلعا دەيىن ۇكىمەت كوپتەگەن ماشينالاردى ەكسپورتاۋعا تىيىم سالعان بولاتىن. انگليادا تۇڭعىش تەمىرجول ارقىلى 1825 جىلى دج. ستەفەنسون ستوكتون مەن دارليگتون اراسىندا جولاۋشىلار پويىزىن جۇرگىزدى.
1830 جىلى مانچەستەردى ليۆەرپۋل 100 كم
1850 جىل 50 مىڭ كم
وقۋشىلارعا سۇراق؟
3. 3. ءوندىرىستىڭ جەدەل قارقىنمەن دامۋىنا قانداي جاعدايلار اسەر ەتتى؟
ونەركاسىپ توڭكەرىسى انگليانىڭ الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق ومىرىنە وزگەرىستەر ەنگىزدى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى:
1. ءوندىرىستى مەحانيكالاندىرۋ.
2. انگليا دامىعان يندۋستريالى ەلگە اينالدى (ساۋدا دەرجاۆاسى، «دۇنيەجۇزىلىك شەبەرحانا»).
3. ەڭبەك ءبولىنىسى (كاسىپتىڭ جاڭا ءتۇرىنىڭ پايدا بولۋى)
4.قالالاردىڭ، جاڭا ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ، كولىكتىڭ دامۋى.
4. 1. جۇمىسشى قوزعالىسى. كاسىپوداقتاردى ۇيىمداستىرۋ.
ءحىح عاسىردىڭ 30 جىلدارى انگليادا پرولەتاريات (جۇمىسشى) پايدا بولىپ، ءوز قاۋىمداستىقتارىن قۇرا باستادى.
لوندون قاۋىمداستىق وداعى
1836 جىلى
ۇلكەن سولتۇستىك وداعى (ليدس).
ساياسي كوسەمدەرى
اعاش ۇستاسى ۋيليام لوۆەت،
جۋرناليستەر فەرگيۋست و، كوننور،
دجەيمس و، برايەن جانە دجۋليان گارني
ءحىح عاسىردىڭ 30 - 50 جىلدارى انگلياداعى پرولەتارياتتىڭ العاشقى بۇقارالىق، ساياسي ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىسى «چارتيزم»دەگەن اتاۋعا يە بودى. چارتيزم (حارتيا، قۇجات) اعىلشىن سوزىنەن شىققان، وندا الەۋمەتتىك تاپتار مەن توپتاردىڭ ساياسي تالاپتارى كورىنىس تاپتى.
1839 جىلى لوندوندا حارتيانىڭ تابىسقا جەتۋى ءۇشىن كۇرەستىڭ تۇرلەرى مەن ادىستەرى تالقىلانعان ءبىرىنشى چارتيستىك (قۇجات) كونۆەنت جينالدى. ەكى جول تالقىلاندى، پەتيسيا نەمەسە كوتەرىلىس.
1839 جىلى 6 مامىر كۇنى 1 ملن 250 مىڭ ادام قول قويعان حارتيا پارلامەنتكە بەرىلدى. 1839 جىلى 2 تامىز كۇنى ەرەۋىل بولۋ كەرەك ەدى، ءبىراق ەشكىم كەلمەگەندىكتەن ۇكىمەت ءقاۋىپتى ادامداردى جازالادى.
چارتيستەر اراسىندا الاۋىزدىق بەلەڭ الىپ، راديكالدار تاستاپ كەتتى. 1840 جىل مانچەستەردە ۇلتتىق چارتيستىك اسسوساسيا قۇرىلدى. 1842 جىل مامىردى 3، 3 ملن ادام قول قويعان پەتيسيانى پارلامەنت قابىلدامادى. 1848 جىل 10 ساۋىردە 5 ملن ادام قول قويعان حارتيانى و، كوننور پارلامەنتكە ۇسىندى. سونىڭ 3 - ءۋى جارامسىز دەپ تابىلىپ، قابىلدانبادى. وسى كۇنى ۇلكەن شەرۋ بولدى. و، كوننور شەرۋگە قاتىسۋشىلاردى ۇكىمەتكە اشىق قارسى شىقپاۋعا شاقىردى. توپ تارادى. جۇمىسشىلاردىڭ ءبىرىنشى جەكە كوتەرىلۋى بولعان چارتيستىك قوزعالىس باسەڭدەي باستادى. انگليا كۇردەلى الەۋمەتتىك رەفورمالار كەزەڭىنە ءوتتى. چارتيستەر كۇرەسىنىڭ ساتسىزدىگىنە، جۇمىسشىلاردىڭ جالپى سايلاۋ قۇقىعىنا قول جەتكىزە الماۋىنا ولاردىڭ باسقا تاپتار تاراپىنان قولداۋ تاپپاعاندىعى سەبەپ بولدى.
4. 2. كاسىپوداقتاردى ۇيىمداستىرۋ.
ءحىح عاسىردىڭ 50 جىلدارى انگليادا كاسىپوداقتار ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. چارتيستىك قوزعالىستىڭ اسەرىنەن ترەد - يۋنيونداردى(كاسىپوداق) كۇشەيتتى. جۇمىس بەرۋشىلەر قانشاما رەت جويۋعا تىرىسسا دا ترەد - يۋنيونشىلار كۇشەيىپ. ءحىح عاسىردىڭ 60 جىلدارى پارلامەنتكە رەفورمالار جۇرگىزۋدى تالاپ ەتە الدى. وسىلايشا كاسىپوداقتار پرولەتارياتتىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي قۇقىعى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋ تۇرىنە اينالدى. جۇمىسشىلار قوزعالىسى قۋاتتى ساياسي كۇش بولىپ ەسەپتەلدى.
V. بەكىتۋ سۇراقتارى:
1. اعىلشىن بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە، ول ءوز ماقساتىنا جەتتى مە؟
2. حVءىىى عاسىردا انگليادا ونەركاسىپتىڭ قاي سالاسى جەدەل دامىعان ەدى؟
3. نەلىكتەن لۋدداشىلدار قوزعالىسى دەپ اتالدى؟
4. ونەركاسىپ سالالارىندا بولعان وزگەرىستەر.
5. ونەركاسىپ توڭكەرىسى قاشان اياقتالدى؟
6. چارتيستىك قوزعالىستىڭ جەڭىلۋ سەبەبى نە؟
7. ترەد - يۋنيوندوردىڭ ىقپالى قانداي بولدى؟
Vءى. باعالاۋ
Vءىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
§ 15. ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى انگليا.
تەست قۇرۋ (15).
زەرتتەۋ. ونەركاسىپ سالالارىنداعى جەتىستىكتەر.(انگليا)
چارتيستىك قوزعالىس. ترەد - يۋنيوندار. (ينتەرنەت)
كارتامەن جۇمىس.
You Might Also Like
