حيميالىق ەلەمەنتتەر، ولاردىڭ تاڭبالارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: حيميالىق ەلەمەنتتەر، ولاردىڭ تاڭبالارى
ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ تاڭبالارى، اتالۋى، كوەففيسيەنت، يندەكس ۇعىمدارىمەن تانىستىرۋ، جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ بارىسىندا بىلىمدەرىن ناقتىلاۋ، تەرەڭدەتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن، تانىمدىق بەلسەندىلىگىن، وزىندىك پىكىرىن حيميالىق ەكسپەريمەنت ارقىلى قالىپتاستىرۋ، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن، تۇلعالىق قاسيەتتەرىن دامىتۋ؛
ب) تاربيەلىك: ولاردى ىزدەنىمپازدىققا، ءوز بەتىنشە ەڭبەكتەنۋگە تاربيەلەۋ؛
كورنەكىلىگى: د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق كەستەسى، سىزبانۇسقا،
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ،
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ءى. سالەمدەسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ.
ءىى. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى:
1. اتوم، مولەكۋلا ۇعىمدارىنىڭ انىقتاماسىن ايتىڭدار.
2. قۇرامىنا سۋتەك پەن وتتەك كىرەتىن كۇردەلى زاتتاردى اتاڭدار.
3. جاي جانە كۇردەلى زاتتاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
4. سۋ مولەكۋلاسىنىڭ ءتۇزىلۋ سىزبانۇسقاسىن كورسەتىڭدەر.
ءىىى. جاڭا ساباق.
حيميالىق ەلەمەنت تۋرالى ۇعىمدى عىلىمعا ەڭ العاش رەت اعىلشىن عالىمى ر. بويل ەنگىزدى. ال د. دالتون حيميالىق ەلەمەنتتى اتومداردىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرى رەتىندە قاراستىرادى. قازىرگى حيميا عىلىمىنىڭ جەتىستىگى - حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ سيپاتتامالارى مەن قاسيەتتەرىنىڭ ايقىندالۋى.
تابيعاتتا ءتۇرلى ەلەمەنتتەر كەزدەسەدى. ولاردى ەرتە زاماننان ادامدار ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە پايدالانعان. وسى ەلەمەنتتەرگە جاساندى جولمەن الىناتىن راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەردى قوسساق ولاردىڭ سانى 110 - نان اسىپ جىعىلادى. ءبىزدى قورشاعان الەم تۇگەلدەي وسى حيميالىق ەلەمەنتتەردەن تۇرادى. حالىقارالىق تەوريالىق جانە قولدانبالى حيميا وداعى رەتتىك ءنومىرى 110، 111، 112 ەلەمەنتتەردىڭ حيميالىق تاڭباسىن رەسمي تۇردە بەكىتتى. جاڭا ەلەمەنتتەردىڭ اتتارى - دارمشتادتيي، رەنتگەنيي، كوپەرنيسيي (كوپەرنيكي) بولىپ، 2010 جىلى شىلدە ايىندا بەرىلدى. جاڭا ەلەمەنتتەردىڭ تاڭبالارى - Ds، Rg، Cn. قازىرگى ۋاقىتتا 114، 116 ەلەمەنتتەرگە ات قويۋ ءجۇرىپ جاتىر. 114 - ءشى ەلەمەنتكە فلەروۆيي دەپ - بىرىككەن يادرولىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنداعى يادرولىق رەاكسيالار زەرتحاناسى اتىن العان ايگىلى ورىس فيزيگى گەورگيي فلەروۆتىڭ قۇرمەتىنە بەرىلۋى مۇمكىن. 116 ەلەمەنتكە اقش - تاعى لوۋرەنس اتىنداعى ۇلتتىق زەرتحانا ورنالاسقان ليۆەرمور قالاسىنىڭ قۇرمەتىنە - ليۆەرموريي دەگەن اتاۋ بەرىلۋى مۇمكىن. ولاردىڭ قىزمەتكەرلەرى دۋبناداعى عالىمدارعا اسا اۋىر ەلەمەنتتى سينتەزدەۋگە كومەكتەستى. بۇگىندە 113 - 118 ەلەمەنتتەر سينتەزدەلدى.
حيميالىق ەلەمەنتتەر مەن ولاردىڭ قوسىلىستارىنىڭ اراسىنداعى رەاكسيالاردى بەينەلەۋ مەن ءتۇسىنۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن حالىقارالىق تاڭبالار قولدانىلادى. بارلىق ەلەمەنتتەردىڭ وزىندىك تاڭباسى بار. ەلەمەنتتەردى تاڭبالاۋدى شۆەد حيميگى ي. بەرسەليۋس ۇسىندى. تاڭبادا سول ەلەمەنتتىڭ لاتىنشا اتاۋىنىڭ باس ءارپى مەن كەلەسى ارىپتەردىڭ ءبىرى بەينەلەنەدى. مىسالى، كرەمنيي ەلەمەنتىنىڭ تاڭباسى - Si، لاتىنشا سيليسيۋم دەپ وقىلادى. حيميالىق تاڭبا - ەلەمەنتتىڭ ءبىر اتومىن بەينەلەيدى. ەگەر اتوم سانى بىردەن كوپ بولسا، ونى تاڭبانىڭ الدىنا جازىپ، كوەففيسيەنت دەپ اتايدى. مىسالى، وتتەكتىڭ 5 اتومى بولسا - 5 و، ازوتتىڭ 3 اتومى - 3N بولادى. بارلىق حيميالىق ەلەمەنتتىڭ تاڭبالارى مەن سيپاتتامالارى ورىس عالىمى د. ي. مەندەلەيەۆ ۇسىنعان كەستەدە بەينەلەنگەن.
حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ سانىنان ولار تۇزەتىن قوسىلىستاردىڭ سانى الدەقايدا كوپ. كەيبىر حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ - سۋتەك، وتتەك، تەمىر، كۇكىرت ت. ب. اتاۋى ولارعا سايكەس كەلەتىن جاي زاتتاردىڭ اتاۋىمەن بىردەي بولىپ كەلەدى. ولاردى ءبىر - بىرىمەن شاتاستىرىپ الماۋ قاجەت. ول ءۇشىن مىنا جاعدايدى ايتىپ وتەيىن: "ادام وتتەكپەن تىنىس الادى"، "سۋدىڭ قۇرامىنا وتتەك كىرەدى" دەسەك، ءبىرىنشى سويلەمدە وتتەك جاي زات رەتىندە، ەكىنشى سويلەمدە حيميالىق ەلەمەنت رەتىندە ايتىلىپ وتىر.
IV. بەكىتۋ سۇراقتارى:
• "حيميالىق ەلەمەنت" ۇعىمىن كىم ەنگىزدى؟
• "حيميالىق ەلەمەنت" جانە "جاي زات" ۇعىمدارىنىڭ ايىرماشىلىعى بار ما؟
• پەريودتىق جۇيەدەن ەلدەردىڭ اتاۋىنا بايلانىستى قويىلعان حيميالىق ەلەمەنتتەردى اتاڭدار.
V. ۇيگە تاپسىرما. حيميالىق ەلەمەنتتەر، ولاردىڭ تاڭبالارى.
ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ تاڭبالارى، اتالۋى، كوەففيسيەنت، يندەكس ۇعىمدارىمەن تانىستىرۋ، جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ بارىسىندا بىلىمدەرىن ناقتىلاۋ، تەرەڭدەتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن، تانىمدىق بەلسەندىلىگىن، وزىندىك پىكىرىن حيميالىق ەكسپەريمەنت ارقىلى قالىپتاستىرۋ، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن، تۇلعالىق قاسيەتتەرىن دامىتۋ؛
ب) تاربيەلىك: ولاردى ىزدەنىمپازدىققا، ءوز بەتىنشە ەڭبەكتەنۋگە تاربيەلەۋ؛
كورنەكىلىگى: د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق كەستەسى، سىزبانۇسقا،
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ،
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ءى. سالەمدەسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ.
ءىى. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى:
1. اتوم، مولەكۋلا ۇعىمدارىنىڭ انىقتاماسىن ايتىڭدار.
2. قۇرامىنا سۋتەك پەن وتتەك كىرەتىن كۇردەلى زاتتاردى اتاڭدار.
3. جاي جانە كۇردەلى زاتتاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
4. سۋ مولەكۋلاسىنىڭ ءتۇزىلۋ سىزبانۇسقاسىن كورسەتىڭدەر.
ءىىى. جاڭا ساباق.
حيميالىق ەلەمەنت تۋرالى ۇعىمدى عىلىمعا ەڭ العاش رەت اعىلشىن عالىمى ر. بويل ەنگىزدى. ال د. دالتون حيميالىق ەلەمەنتتى اتومداردىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرى رەتىندە قاراستىرادى. قازىرگى حيميا عىلىمىنىڭ جەتىستىگى - حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ سيپاتتامالارى مەن قاسيەتتەرىنىڭ ايقىندالۋى.
تابيعاتتا ءتۇرلى ەلەمەنتتەر كەزدەسەدى. ولاردى ەرتە زاماننان ادامدار ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە پايدالانعان. وسى ەلەمەنتتەرگە جاساندى جولمەن الىناتىن راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەردى قوسساق ولاردىڭ سانى 110 - نان اسىپ جىعىلادى. ءبىزدى قورشاعان الەم تۇگەلدەي وسى حيميالىق ەلەمەنتتەردەن تۇرادى. حالىقارالىق تەوريالىق جانە قولدانبالى حيميا وداعى رەتتىك ءنومىرى 110، 111، 112 ەلەمەنتتەردىڭ حيميالىق تاڭباسىن رەسمي تۇردە بەكىتتى. جاڭا ەلەمەنتتەردىڭ اتتارى - دارمشتادتيي، رەنتگەنيي، كوپەرنيسيي (كوپەرنيكي) بولىپ، 2010 جىلى شىلدە ايىندا بەرىلدى. جاڭا ەلەمەنتتەردىڭ تاڭبالارى - Ds، Rg، Cn. قازىرگى ۋاقىتتا 114، 116 ەلەمەنتتەرگە ات قويۋ ءجۇرىپ جاتىر. 114 - ءشى ەلەمەنتكە فلەروۆيي دەپ - بىرىككەن يادرولىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنداعى يادرولىق رەاكسيالار زەرتحاناسى اتىن العان ايگىلى ورىس فيزيگى گەورگيي فلەروۆتىڭ قۇرمەتىنە بەرىلۋى مۇمكىن. 116 ەلەمەنتكە اقش - تاعى لوۋرەنس اتىنداعى ۇلتتىق زەرتحانا ورنالاسقان ليۆەرمور قالاسىنىڭ قۇرمەتىنە - ليۆەرموريي دەگەن اتاۋ بەرىلۋى مۇمكىن. ولاردىڭ قىزمەتكەرلەرى دۋبناداعى عالىمدارعا اسا اۋىر ەلەمەنتتى سينتەزدەۋگە كومەكتەستى. بۇگىندە 113 - 118 ەلەمەنتتەر سينتەزدەلدى.
حيميالىق ەلەمەنتتەر مەن ولاردىڭ قوسىلىستارىنىڭ اراسىنداعى رەاكسيالاردى بەينەلەۋ مەن ءتۇسىنۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن حالىقارالىق تاڭبالار قولدانىلادى. بارلىق ەلەمەنتتەردىڭ وزىندىك تاڭباسى بار. ەلەمەنتتەردى تاڭبالاۋدى شۆەد حيميگى ي. بەرسەليۋس ۇسىندى. تاڭبادا سول ەلەمەنتتىڭ لاتىنشا اتاۋىنىڭ باس ءارپى مەن كەلەسى ارىپتەردىڭ ءبىرى بەينەلەنەدى. مىسالى، كرەمنيي ەلەمەنتىنىڭ تاڭباسى - Si، لاتىنشا سيليسيۋم دەپ وقىلادى. حيميالىق تاڭبا - ەلەمەنتتىڭ ءبىر اتومىن بەينەلەيدى. ەگەر اتوم سانى بىردەن كوپ بولسا، ونى تاڭبانىڭ الدىنا جازىپ، كوەففيسيەنت دەپ اتايدى. مىسالى، وتتەكتىڭ 5 اتومى بولسا - 5 و، ازوتتىڭ 3 اتومى - 3N بولادى. بارلىق حيميالىق ەلەمەنتتىڭ تاڭبالارى مەن سيپاتتامالارى ورىس عالىمى د. ي. مەندەلەيەۆ ۇسىنعان كەستەدە بەينەلەنگەن.
حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ سانىنان ولار تۇزەتىن قوسىلىستاردىڭ سانى الدەقايدا كوپ. كەيبىر حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ - سۋتەك، وتتەك، تەمىر، كۇكىرت ت. ب. اتاۋى ولارعا سايكەس كەلەتىن جاي زاتتاردىڭ اتاۋىمەن بىردەي بولىپ كەلەدى. ولاردى ءبىر - بىرىمەن شاتاستىرىپ الماۋ قاجەت. ول ءۇشىن مىنا جاعدايدى ايتىپ وتەيىن: "ادام وتتەكپەن تىنىس الادى"، "سۋدىڭ قۇرامىنا وتتەك كىرەدى" دەسەك، ءبىرىنشى سويلەمدە وتتەك جاي زات رەتىندە، ەكىنشى سويلەمدە حيميالىق ەلەمەنت رەتىندە ايتىلىپ وتىر.
IV. بەكىتۋ سۇراقتارى:
• "حيميالىق ەلەمەنت" ۇعىمىن كىم ەنگىزدى؟
• "حيميالىق ەلەمەنت" جانە "جاي زات" ۇعىمدارىنىڭ ايىرماشىلىعى بار ما؟
• پەريودتىق جۇيەدەن ەلدەردىڭ اتاۋىنا بايلانىستى قويىلعان حيميالىق ەلەمەنتتەردى اتاڭدار.
V. ۇيگە تاپسىرما. حيميالىق ەلەمەنتتەر، ولاردىڭ تاڭبالارى.
You Might Also Like
