InfoHub Logo

سەكسياسى: تاريح
تاقىرىبى: «ي. تايمان ۇلى مەن م. وتەمىس ۇلىنىڭ ەركىندىك جولىنداعى كۇرەسى نەگىزىندە جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ»

مازمۇنى
كىرىسپە.
ءى. نەگىزگى ءبولىم
ءى. 1. ي. تايمان ۇلى مەن م. وتەمىس ۇلىنىڭ ەركىندىك
جولىنداعى كۇرەسكە كەلۋىنىڭ العىشارتتارى
ءى. 2. ۇلت تاۋەلسىزدىگىن قورعاعان قاھارماندار ەرلىگى
ءى. 3. يساتاي - ماحامبەت – ولشەۋسىز ەرلىكتىڭ سيمۆولى
قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.

اننوتاسيا
تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن 20 جىلدىقتا بۇگىنگى قوعامىمىزدىڭ قاي سالاسىن الساق تا تەرەڭ وزگەرىستەر بولىپ جاتقانى بەلگىلى. ول زاڭدى. سەبەبى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ءاربىر حالىق، الدىمەن ءوزىنىڭ وتكەن جولىن سارالاپ، ودان ءتالىم - تاربيە، ساباق الۋعا ۇمتىلىپ، بولاشاققا كوز تىگەدى. وسى مىندەتتەر «كەشە كىم ەدىك، بۇگىن كىمبىز، ەرتەڭ كىم بولامىز» دەگەن سۇراققا جاۋاپ كۇتكەندەي. ارينە بۇل سۇراقتار كىمدى بولسا دا تولعاندىرارى ءسوزسىز. سونداي تاقىرىپتىڭ ءبىرى – يساتاي - ماحامبەت باستاعان ەركىندىك جولىنداعى كۇرەستىڭ جاستارعا بەرەر تاربيەسى. ماحامبەت پەن يساتاي ەركىندىك، بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسكەر بولا ءبىلدى. يساتاي كوپتىڭ باسىن قوسىپ، ءبۇتىن ەلدى سوڭىنان ەرىتسە، ماحامبەت جاقسى ۇگىتشى، قوستاۋشى بولدى. بۇل كوتەرىلىس تۋرالى عالىمدار ءبىراز دەڭگەيدە زەرتتەگەنى بەلگىلى. ءبىراق، وقيعا نەعۇرلىم الىستاعان سايىن، تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن كوتەرىلىس ساباقتارى مەن ەرلىك ىستەرى ايقىن كورىنە باستادى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 20 جىلدىعى مەن يساتاي باتىردىڭ 220 جىلدىعىنا بايلانىستى بۇل كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزى مەن يساتاي باتىر تۋرالى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتكىزۋ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جەتكىنشەكتەرىنە ۇلگى ەتۋ – ۋاقىت تالابى. وسىعان وراي بۇل كوتەرىلىس تۋرالى عىلىمي جوبا وزەكتى ماسەلە بولىپ تۋىندايدى.

تاقىرىپ ماقساتى: ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن باتىرلاردىڭ ونەگەسىن ۇلگى ەتە وتىرىپ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ جانە تاۋەلسىز قازاقستانعا دەگەن پاتريوتتىق سەزىمىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى.
تاقىرىپ ماسەلەسىنىڭ ءمانىن جان - جاقتى اشۋدا مىنا مىندەتتەر الىندى
ي. تايمان ۇلى مەن م. وتەمىس ۇلىنىڭ ەركىندىك جولىنداعى كۇرەسكە كەلۋىنىڭ العىشارتتارىنىڭ ءمانىن، سەبەپتەرىن اشۋ.
يساتاي - ماحامبەت تاعدىرى
ەركىندىك جولىنداعى كۇرەسكەرلەر قاھارماندىعىن تانىتۋ ارقىلى پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋ.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەل قامىن ويلايتىن، جاۋاپكەرشىلىگى مول ازاماتىن تاربيەلەۋ
تاقىرىپتىڭ جاڭالىعى مەن ناتيجەسى: جورىققا شىققان باتىرلاردىڭ ەرلىك ءىسىن، اۋىر كۇندەردەگى توزىمدىلىگى مەن قايتپاس قايسارلىعىن ايقىنداۋ دەرەكتەرىنەن تۇجىرىم جاساي وتىرىپ،
وتان تاريحىنىڭ جارقىن ءبىر بەتى رەتىندە كورسەتىلدى
پاتريوتتىق تاربيەنىڭ بۇگىنگى كۇن تاربيە ماقساتتارى مەن ۇندەستىگى ايقىندالدى
ەلى ءۇشىن ءتۇن قاتقان باتىرلاردىڭ حالىق الدىنداعى ءقادىرىنىڭ قانداي ەكەنى جان - جاقتى تالداندى.
تاقىرىپتىڭ تەوريالىق ادىستەمەلىك نەگىزى:
تاقىرىپ قازىرگى قوعام دامۋىنىڭ وبەكتيۆتى ديالەكتيكالىق دامۋ زاڭدىلىقتارى نەگىزىندە، زەرتتەۋ تاقىرىبى مەن بايلانىستى دەرەكتەر مەن ادەبيەتتەرگە ناقتى تاريحي جانە تاريحنامالىق تالداۋعا نەگىزدەلىپ جاسالدى.
جۇمىستىڭ ورىندالۋ ادىستەرى:
تاريحي تۇپدەرەكتەرمەن تانىسۋ، جيناقتاۋ، قورىتۋ، جۇيەلەۋ جانە سالىستىرمالى تالداۋ جاساۋ.

كىرىسپە
«ءبىز – تاۋەلدى بولىپ، ەڭبەكتەپ، باسىمىزدى يگەن حالىقپىز. تىزەرلەپ وتىرعان دا حالىقپىز. ءبىز حالقىمىزعا مىنانى ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك: تىزەمىز ەندىگى جەردە ەشكىمگە بۇگىلمەيدى، بۇدان بىلاي ەشقانداي ەڭكەيمەيمىز دە، تىك تۇرعان قالپىمىز بويىنشا تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىز جانىمىزبەن، تانىمىزبەن قىزمەت ەتەمىز، ءتىپتى سول ءۇشىن جانىمىزدى پيدا قىلۋعا دايىنبىز دەپ ءوزىمىزدى دە، جاستاردى دا تاربيەلەۋىمىز كەرەك»،- دەپ ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ايتقانداي وتاندى، حالقىن، ۇلتىن قورعاۋعا تاربيەلەيتىن تاقىرىپتار قازىرگى جاس مەملەكەتىمىز مىزعىماستىعى ءۇشىن ماڭىزدى بولماق.

تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى بويىندا پاتريوتتىق سەزىم قالىپتاستىراتىن تاريحىمىز بەتتەرى ەرلىككە تولى. يساتاي - ماحامبەت كوتەرىلىسى تاقىرىبىنان ەركىندىك، ازاتتىق جولىندا جورىققا شىققان ەرلەردىڭ توزىمدىلىگى، قايتپاس قايسارلىعى، قاھارماندىعى جاستارعا ۇلگى، ۇرپاققا ماقتانىش ەكەندىگى تۇسىنىكتى.
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ءوز وتانىن سۇيەتىن، ەلىن - جەرىن قاستەرلەيتىن باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاقتىڭ ومىرگە دەگەن سەنىمدىلىگىن ارتتىرۋ، قولىنا قارۋ الىپ، جاۋعا اتىلعان قايسار بابالارىمىزدىڭ كوكسەگەن قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدا ازاماتتىق قابىلەتىن كۇشەيتۋ.

بۇل تاقىرىپتىڭ نەگىزگى بولىمىندەگى يساتاي - ماحامبەت كوتەرىلىسىنىڭ ۇلت - ازاتتىعى مەن مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جورىق تۋىن جوعارى كوتەرۋمەن وتكەن تاريحىنىڭ شىنايى شەجىرەسى جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرەرى ءسوزسىز. ەل بوستاندىعى مەن ەركىندىگى جولىندا كۇرەسكەرلەر ۇلتتىق رۋحتىڭ قۋاتىن، ەلدىك پەن ەرلىك مۇراتىن تانىتىپ، تاۋەلسىزدىكتى تۋ ەتىپ كوتەردى.
بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان بابالار اڭساعان تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتاتتى ءدامىن ەشكىمنىڭ كەدەرگىسىسىز دۇنيە جۇزىلىك قاۋىمداستىق الدىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولۋ ۇستىندە.

ءى. 1. يساتاي تايمان ۇلى مەن ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ ەركىندىك جولىنداعى كۇرەسكە كەلۋىنىڭ العىشارتتارى
«حالقىم كورگەن قورلىققا،
حاندار قۇرعان زورلىققا
اق جۇرەگىم تەبىرەندى،
ەر كوڭىلىم جەلدەنىپ،
اقسۇيەكتىڭ بالاسىن
قارا ۇلىنا تەڭگەرىپ،
قوڭىراۋلى نايزا وڭگەردىم»

يساتاي تايمان ۇلى.
1836 - 38 جىلدارداعى ىشكى ورداداعى ي. تايمان ۇلى مەن م. وتەمىس ۇلى باستاۋىمەن بولعان العاشقى قازاق شارۋالارىنىڭ قارۋلى كوتەرىلىسىنە قانداي تاريحي، ەكونوميكالىق جانە رۋحاني قىسىمشىلىقتار سەبەپ بولعانى جونىندە تاريحي دەرەكتەر، عىلىمي ەڭبەككەر جەتكىلىكتى تۇردە زەردەلەنىپ جازىلعانى بەلگىلى. ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا - اق باتىس قازاقستان جەرىندە، ونىڭ ىشىندە بوكەي ورداسىندا قالىپتاسقان ەكونوميكالىق، ساياسي - الەۋمەتتىك جاعداي قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىنان ەرەكشە بولاتىن.
قازاقستان تاريحىندا ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە «وتپەلى كەزەڭ» بولعانى بەلگىلى. «وتپەلى كەزەڭدەردىڭ» ەڭ العاشقىسىن ءحىح عاسىردىڭ 20 - 40 - شى جىلدارداعى بوكەيلىكتەر ومىرىندەگى ەڭ نەگىزگى وزگەرىستەرگە توقتالىپ وتسەك. ەڭ الدىمەن جەرگە جەكە مەنشىكتىڭ ەنگىزىلۋى جانە قوعام ومىرىنەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ىعىستىرىلىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا وتارلىق ۇستەمدىككە بەيىمدەلگەن باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ەنگىزىلۋى ەدى.

ءحىح عاسىردىڭ 20 - 30 - شى جىلدارىنا شەيىن بارلىق قازاقستان سياقتى كىشى ءجۇز جەرىندە دە جەر يگىلىگىن قوعامى قاۋىمدىق (باسىمدىق جاعدايدا رۋلىق) نەگىزدە يگەرىپ كەلدى. قازاق قوعامىندا ساندىق ۇلەس سالماعى ءارقاشاندا جوعارى بولماعان بايلار توبى دا قوعامدا قابىلدانعان بۇل ءتارتىپتى بەلگىلى دارەجەدە مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.
ءحىح عاسىردىڭ 30 - جىلدارى قازاقتار وتىرىقشىلىق پەن ەگىنشىلىك دەگەندى بىلمەگەن. نەگىزىنەن كوشپەلى حالىق بولدى دا، تەك مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ بۇل كەزەڭىندەگى قوعامدىق قۇرىلىستىڭ نەعۇرلىم ماقساتتى ءتۇرى – رۋلىق قاتىناس بولعانى ءمالىم جانە ول كوشپەلى حالىقتىڭ بارلىعىنا ءتان بولاتىن.