InfoHub Logo

يتەلگى – قازاقستاندا كەزدەسەتىن 9 قىراننىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى جانە باسپادا ءجيى جاريالاناتىن بولعاندىقتان كوپكە تانىس. بۇل قۇستىڭ تاعدىرىن مىسالعا الىپ، وركەندەپ ءوسىپ تۇرعان ءتۇردىڭ تەز ارادا سيرەك كەزدەسۋى جانە قۇرىپ كەتۋىن تۇسىندىرۋگە بولادى. شامامەن 25-30 جىل بۇرىن قازاقستاندا يتەلگى تۋرالى تەك ورنيتولوگ ماماندار عانا بىلەتىن. ول تۋرالى باسىلىمداردا بىلاي جازىلعان: بۇل – سانى ءبىرشاما جانە كەڭ تارالعان قازاقستاننىڭ ءىرى قىرانى. ۇياسى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق جەرىندە كەزدەسەدى، دەگەنمەن ونىڭ سانى ەشقاشان كوپ بولعان ەمەس دەپ جازعان. الايدا حح عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعى بۇل قىراننىڭ تۇبىنە جەتتى: مىڭداعان قۇس ۇستالىپ، اراب ەردەرىنە جىبەرىلدى، ونداعان (مۇمكىن جۇزدەگەن) ۇيالار بۇزىلدى، قۇستار بۇل جەردە ۇيا سالۋدى توقتاتتى. قازىرگى كەزدە وڭتۇستىك قازاقستان جانە شىعىس قازاقستاندا يتەلگىنىڭ سانى وتە ازايىپ، ول تەك ورماندى دالالارداعى قورىقتى جەرلەردە ۇيالايتىن بولدى. يتەلگى – لاشىننان شامالى ءىرى (سالماعى 0،7-1،3 كگ). بۇيىعى، كوزگە كوپ تۇسە بەرمەيدى. شاقىرۋ ايقايى – «كەە-كەە-كەە» دەپ دىبىس شىعارىپ، باسقا سۇڭقارعا بەلگى بەرسە، «كيكيكيكي» دەگەن ۇرەيلى دىبىسى، تەك ۇيالاۋ كەزەڭىندە عانا، ونىڭ وزىندە سيرەك ەستىلەدى. ءشاۋلىسىنىڭ قاناتىنىڭ ۇىزندىعى 34 – 39 سم، سالماعى 730 – 800 گ، ۇياباسارىنىڭ قاناتى 37 – 41 سم، سالماعى 1000 – 1300 گ. قازاقستاندا يتەلگىنىڭ 5 ءتۇر تارماعى كەزدەسەدى. ولاردىڭ رەڭى تارالعان ايماعىنا قاراي ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. بارىنە ورتاق بەلگى – سىرت جونى قوڭىرقاي سۇرعىلت، باۋىرى – سارعىلت تەڭبىلدى بولادى. 

^{يتەلگى ارەالى. سارى = وسەتىن. كوك = قىستايتىن. جاسىل = جىل بويى.}

قۇستارمەن، مايدا سۇتقورەكتىلەرمەن قورەكتەنەدى. قۇستاردان ءشىل، ءىرى ۇيرەكتەردى، جاتىققان يتەلگى جەكدۋاداقتاردى دا الادى. وزدەرى ۇيا سالمايدى، قارعالاردىڭ نەمەسە جىرتقىش قۇستاردىڭ اعاشتارداعى، جارتاستارداعى ۇيالارىنا ورنالاسادى، 2-4، سيرەك 6 قىزعىلتتاۋ جۇمىرتقالارىن انالىعى 30 كۇندە باسىپ شىعارادى، مامىقتى بالاپاندارىن دا انالىعى جىلىتادى، اتالىعى ولارعا جەم تاسيدى. 2-3 بالاپان عانا ۇشادى. بۇل قىران قورعاۋدىڭ ەرەكشە شارالارىن كەرەك ەتەدى. قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا تىركەلگەن.

بۇل ءتۇردى اقسۋ-جاباعلى، ناۋرزىم جانە ءۇستىرت قورىقتارىندا عانا قورعاۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى بايقالىپ وتىر. جاڭا قورىقتار ۇيىمداستىرۋدان دا بۇرىن ولاردى اۋلاۋعا تولىق تىيىم سالۋ كەرەك.

---