InfoHub Logo

Oryndaǵan:  №17orta mektebi   3 «v» synyp oqýshysy   Qonkabaeva Aısha

Muǵalimi: Balpanova Gýlmıra Orazalınovna

Abaı Qunanbaev - uly aqyn, kompozıtor, fılosof, saıasatker, aǵartýshy, qazaqtyń realısik jańa jazba ádebıetiniń negizin qalaýshy.

Abaıdyń ómirbaıany.

Abaı bala kezinde shırak, pysyq bolmaǵanymen, eldegi sheshen, aqyn, ertegishiler áńgimesin tez uǵyp alatyn zerektigimen, yntalylyǵymen erekshelengen, Shortanbaı, Dýlat, Buqar jyraý, Marabaı, Shójelerdi tyńdap ósken. Anasy Uljan da sheshen bolǵan, sóz qadirin biletin ortada ósken kisi. Onyń aǵasy (ákesi Turlannyń inisi) Tontaıdyń ólerinde koja-moldalarǵa karap: "Jazyla-jazyla qoja-moldadan da uıat boldy, endi ólmesek bolmas",—degeni halyq aýzynda mátel bolyp ketken. Qunanbaı kajynyńda keńinen tolǵap sóıler tereńdigi, óz tustastarynyń ǵana emes, sheteldik saıahatshylardyń da nazaryna ilikken; Qunanbaı qajy "Eskitam" degen qonystan medrese saldyryp, óziniń jáne týystarynyń balalaryn okytqan. Abaı segiz jasynda óýeli sol "Eskitam" medresesinde dáris alyp, aýyl moldasy Ǵabıt-hannan oqyǵan. Ákesi onyn zerektigin baıqaǵannan keıin, 10 jasqo tolǵan soń Semeıdegi Ahmet Rıza medresesine beredi. Onda 3 jyl okyǵan, Medreseniń úshinshi jylynda ol osy qaladaǵy "Prıhodskaıa shkolaǵa" da qosymsha túsip, onda 3 aı oryssha oqıdy. Bul tusta M.O. Áýezovtiń "Ózi tustas úlken-kishi balalardyń barlyǵynan sonaǵurlym zeıindi, uǵymtal jóne erekshe yqylasty bolǵan. Dáriste arabsha kitapty moldasynyń bir okyp, bir-aq ret túrikshege aýdaryp bergen sózderin ki-tapka qaramaı jatqa aıtyp shyǵa alatyndaı zerek bola-dy. Sonymen dáris ústinde oqylatyn sabaqtardy uǵyp bilý Abaıǵa ózge balalardan anaǵúrlym ońaı tıgen. Kóp ýaqytyn almaǵan. Sondyqtan barlyq artylǵan ýaqytyn Abaı óz betimen ózi súıgen kitaptaryn oqýǵa jumsap, kóp izdenýge salynady. ...Oqýǵa kirgen soń-ak, tez eseıip, ilim qýǵan kisiniń kalpyna ońaı túsip ketken. Oqyǵan kitaptyń kóbine synmen karaı biletin, sezimdi okýshy bola bastaǵan. Óziniń ábden súıip, tandap oqyǵan iri akyndary bolady. ... Sol bala kúninde jattaǵan keıbir óleńderi ulǵaıyp, kórilikke jetken ýaqytyna sheıin esinen shyqpaǵan, umy-tylmaǵan" degen tujyrymy bolashaq uly aqynnyń kalyp-tasý kezeńin aıǵaqtaıdy. Abaı bir jaǵynan shyǵys klasıkteri Nızamı, Saǵdı, Qoja Hafız, Naýaı, Fızýlı, Jámı, taǵy basqalardy oqysa, ekinshi jaganan A.S. Pýshkın, A.I. Gersen, M.E. Saltykov-SHedrın, N.A. Nekrasov, M.Iý. Lermontov, L.N. Tolstoı, I.A. Krylov, F.M. Dostoevskıı, I.S. Týrgenov, N.G.Chernyshevskıı muralaryn oqyp, tereń tanys bolǵan, Batys ádebıetinen Gete, Dj. Baıron sıaqty aqyndardy oqyp, túrli ǵylym salalary boıynsha zertgeýler júrgizildi. Eseıgen shaǵynda, osy ózi oqyǵan fılosof, aqyn, ǵalymdarmen teń dárejede pikir talastyryp, olardyń

ishinen iri aqyndardyń ózine áseri bolǵan kesek týyndylaryn qazaq tiline aýdarǵan. Aýdarǵan óleńderi kórkemdik jaǵynan negizgi nusqasymen teń túsip, keıde asyp ta jatady. Qunanbaı Abaıdyń ózge balalarynan erekshe zerektigin erte sezip, ony ári karaı oqytpaı kaıtaryp alyp, el isine aralasýǵa baýlıdy. Sóıtip 13 jastaǵy Abaı áke yqpalymen ákimshilik-bılik júmystaryna aralasady. Ol áke kasynda bolǵan jyldarda qazaq dalasyndaǵy áleýmettik ómir qaıshylyqtaryn jan-jaqty tanı túsedi. Patsha úkmetiniń otarshyldyq saıasaty men para-qor orys ákimderiniń, jergilikti jaramsaq bolystar áreketteriniń halyq taǵdyryna keseldi, zıandylyǵyn aıqyn túsinip, soǵan karsy batyl qımyldar jasaǵan. Alaıda onyń tamyry tereńde jatqanyn, otarlaý júıesiniń bel alyp, eldiń kursaýda qalǵanyn sezip kúızelgen. Patsha úkimetiniń otarshyldyq saıasaty men onyń aıarlyǵyn túsinbeı ózara qym-qıǵash aıtys-tartyska túsken, tanymy taıaz bolystar men el bıleýshilerine qarsy kúresýge bel býǵan Abaı bolys saılaýyna túsip, jeńip shyǵady. 1875 — 78 j. Qońyrkekshe eline bolys bolady. Bul jyldary ez qolyndaǵy bılikti paıdalanyp, ádildik tarazysyn teń ústaýǵa kush saldy. Abaı keıinnen, 1886 j. E.P. Mıhaelıstiń usynysymen, Semeı oblystyq statısıka komıtetiniń tolyq múshesi bolyp saılandy. Abaı 1880 j. I. Dolgopolov, A. A. Leontevpen tanysyp, olarmen tyǵyz qarym-qatynasta bolǵan. Abaı el isine aralasqan jyldaryńda ádilettilgimen, bilimdiligimen kórinip, halyq arasynda bedeli ósedi."

Saıasatker Abaı.

1885 j. mamyr aıynda Shar ózeniniń boıyndaǵy Karamola degen jerde Semeı gen.-gýb. Seklınskııdiń basqarýymen Semeı gýb-na qaraıtyn 5 ýeziń 100-den astam bı-bolystary bas qosqan tótenshe sezi ótkizildi. Osy sıeze tóbe bı bolyp saılanǵan Abaıǵa "Semeı kazaqtary úshin qylmystyq isterge karsy zań erejesin" ózirleý tapsyryldy. Abaı bastaǵan komısıa barlyǵy 93-baptan turatyn erejeni 3 kun, 3 túnde ázir etti. Búl kazaq kaýymyndaǵy ádet zańdaryna da, patsha ókimetiniń halyqgy kanaýshylyqqa, zorlyq-zombylyqka negizdelgen zańynada úqsamaıtyn, ezgeshe kujat edi. Onyń, ásirese, urlyq, qylmys pen óıel móseleler-ne arnalǵan baptary erekshe qundy. Biraq Abaıdyń bedelin ósirgen Qaramola sezinen keıin onyń qarsylastary kóbeıip ketedi. 1890j. Baıǵulaq, Kúntý degen kisiler bas taǵan 16 atqaminer Jırenshe qystaýynyń shetindegi Shı degen jerde Abaıǵa karsy dushpandyq áreketke sóz baılasady. 1891 j. Orazbaı bastaǵan daý 1897 jylǵa deıin sozylady. Bul shıelenistiń aıaǵy 1898 jylǵy Muqyr saılaýyndaǵy janjalǵa, Abaı ómirine qastandyq jasaýǵa ákep soqtyrady. Aqyn bul janjaldyń barsha jırenishti syryn, óziniń aq ekendigin Senatka

jazǵan hatynda aıǵaqty derektermen dáleldep beredi". (Abaı. En-sıklopedıa. A., 1995,49-bet). El baskarý qyzmetinde baryn-sha ádil bolyp, halyq kamyn oılaǵan, "týra bıde týǵan jok, prınsıpti ustanǵan. Ǵumyrynyń sońyna qaraı pendelik sharýalardan boıyn aýlaq salyp, ýaqytynyń kóbisin shyǵarmashylykka arnaǵan.

Abaı óleń jazýdy 10 jasynda ("Kim eken dep kelip em túıe qýǵan...") bastaǵan. Odan basqa erterekte jazylǵan óleńderi -"Iýzı-ráýshán", ekinshisi - "Fızýlı, Shómsı". Óleńderin kaǵaz betine 80-jyldardyń ortasynda túsire bastaıdy. "Sap, sap, kóńilim", "Sháripke", "Abyralyǵa", "Jaqsylyqka", "Keń jaılaý" óleńderi 1870 - 80 jyldar aralyǵynda jazylǵan. Aqyndyq qýatyn tanytqan úlken shyǵarmasy - "Qansonarda" 1882 j. jazylgan. Bastan-aıaq dınamıkalyq sýretterden turatyn bul óleń kazak ódebıetinde kalyptaskan dástúrli uǵymdardan ózgeshe, ishki oı ıirimderi tereń. Abaı lırıkasy janrlyq erekshelikteri jaǵynan alǵanda kóp salaly,kóp kyrly bolyp keledi. Ol kazaq poezıasynda til kestesine, sóz qoldanýyna da jańa sıpat darytkan aqyn. Abaı poezıasynyń tilinde adamnyń jan tebirenisin, kóńil tolǵanysyn, júrek lúpilin, sezimniń san qúbylyp oınaqshýyn kórsetetin sıpattamalar, epıtet, metafora jáne baska da beıneli sózderdiń jańa, ózi shyǵarǵan sony úlgi - órnekteri mol. Mys., "júrektiń kózi", "júrektiń oty", "kóńiliniń kózi ashyq", "kóńildiń jaılaýy", "oı ólkesi" degen aýyspaly maǵyna týǵyzatyn beıneli sózderdi -metaforalardy qoldanady. Birde aqyn júregi keıipteý beıne arqyly sıpattalady: "Júregim meniń - qyryq jamaý". Osyndaǵy julqylanyp, keskilengen, qyryqka bólingen, parsha-parsha bolyp bólektengen júrek beınesi akynnyń ókinishin, armanyn, qastandyq-óshpendilikten shekken azabyn, súıenerge tirek tappaı kúızelip nalýyn, t.b. kórkemdik sheberlikpen jetkizip tur. Abaıdyń ulylyǵyn tanytatyn óleńiniń biri - "Ólse elertabıǵat, adam ólmes". Osy óleńniń bastapqy tarmaǵyndaǵy sózderdiń mánisine úńilsek, tabıǵat sózin qalypty maǵynada alyp, aspan men jer, kún men aıdy aıtyp otyrǵan sıaqty. Olardyń ómiri adam ómirinen úzaq ekeni talassyz. Eski fılos. eńbekterde tabıǵat ólse de, adam ólmeıdi dep, osy ekeýin birine-birin qarama-qarsy qoıý kezdesedi. Mys., Sokrat adamdy tabıǵatqa qarsy qoıyp, ádildik, izgilik sekildi adamnyń jaqsy qasıetterin zertteý qajet te, al tabıǵatty zertteý degen kóńil bólýge túrmaıdy dep sanaǵan. Tabı ǵat ózgeredi, qurıdy, máńgi ózgermeıtin jaratýshy bir Alla ǵana degen úǵym bar. Jaqsy adamnyń ózi ólse de, jany ólmeıdi degen pikirdi fılosoftar da aıtkan. "Adam ólmes" dep birden kesip aıtqan oıyn Abaı tómendegideı jalǵastyrady:

..."Ol biraq kaıtyp kelip oınap-kúlmes,

"Meni" men "menikiniń" aırylǵanyn

"Óldi" dep at qoıypty óńkeıbilmes".

... Dál osy óleńinde "men" jáne "meniki" degen úǵymdardy Abaı ajyratyp, dálirek aıqyndamaıdy. Kelesi shýmaqta: ...

"Kóp adam dúnıege boı aldyrǵan,

Boı aldyryp aıaǵyn kóp shaldyrǵan," - deı kelip, alǵashqy oıyn endi tikeleı jalǵastyrǵandaı:

"Óldi deýge syıa ma, oılandarshy,

Abaı shyǵarmashylyǵy.

Ólmeıtuǵyn artyna sóz kaldyrǵan..." - deıdi. "Adam ólmes" degenniń maǵynasy ózi ólse de, keıingige sózi, aıtqan oıy kalady degen pikirge saıady. Abaı "Óleń sózdiń patsha sy" óleńinde "sóz túzeldi, tyńsaýshy sen de túzel!" -dep júrtshylyqgan aqyndyq sózge zor mańyz berip qaraý-yn, poezıanyń joǵary qo-ǵamdyq mindetin túsine bilýin talap etti. Jańa tanymnyń baýrap alarlyq kúshin, jańa aqyndyq sózdiń qunyn árbir adamnyń tanı alatynyna qa-zaq ómiriniń sol kezdegi jaǵ-daıynda tolyq senim artý qıyn da edi. Abaı ony jaqsy tú-sindi, múny onyń "Men jaz-baımyn óleńsi ermek úshin" degen óleńindegi myna shýmaq-tar tolyq dáleldeıdi: ..." Shý degende qúlagań tosań-sıdy, Ósken soń múndaı sózdi buryn kórmeı".

Budan biz aqyn óleń-jyrlaryndaǵy jańa, sony oı-pikirlerdi júrtshylyqtyń qalaı kabyldaıtynyna erekshe mán bergenin aıqyn ańǵaramyz. Óleń-jyrǵa kóńil qoıatyn kdýymnan mán-jaıyn túsinip baıybyna jetýdi talap etti. "Syrtyn tanyp is bitpes, sy-ryn kórmeı". Abaı aqyn halyqtyń taǵdyry men qasiretin tereń túsinip, onyń joǵyn joqgaýshy bolýǵa tıis dep sa-naǵan. A-dyń óleńderiniń ishinde mazmúny jaǵynan da, kórkemdik bitimi jaǵynan da erekshelenip túrǵan úzdik týyndylar mol. "Segiz aıaq", "Sen meni ne etesiń", "Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa", "Kdlyńelim, qazaǵym, kaıranjúrgym", "Jaz", (Jaz-dygún shidde bolǵanda) "Jel-siz túnde jaryq aı", "Bolys boldym, minekı", "Qyzaryp, súrlanyp", "Keldik talaı jerge endi", "Ólsem, ornym qara jer syz bolmaı ma?", "Kók túman - aldyndaǵy ke-ler zaman" sekildi ólenderiniń kaı-kaısysyn alsaq ta, múlde tyń dúnıe, shyǵarmashylyq jańalyq. Búlarǵa qosa "Em taba almaı", "Ata-anaǵa kóz kýanysh", "Saǵattyń shyqyl-daǵy emes ermek", "Núrly aspanǵa tyrysyp óskensiń sen", "Aýrý júrek aqyryn soǵady jaı", "Ólse óler ta bıǵat, adam ólmes", aýdarma óleńderden "Jalǵyz jalaý jaltyldap",

"Jolǵashyqgym birjym-jyrt túndejalǵyz", "Qanjar", "Men kórdim úzyn qaıyń qúlaǵanyn" sıaqty taǵy san alýan shyǵarmalar-dy ataýǵa bolar edi. Abaı óleńderiniń kóbi ne taqyryby, ne stıli, janrlyq sıpaty neme-se óleń órnegi jaǵynan múlde jańa bolyp keletindikten osy topka jatqyzýǵa bolady degen týyndylardy túgel qamtyp, bólip alýdyń ózi óte qıyn. Mine, osyndaı ondaǵan kemeline kelgen óleń úlgilerin týǵyzǵan Abaı solarǵa uqsas, birtektes óleńder jazýǵa úmtyla bermeıdi. Árıne, qaı aqynda bolsyn birneshe óleń-der taqyryby jaǵynan jalǵas kelip otyrady. Bul sol taqyrypqa terendep barý úppn kajet. Biraq ol taqyryp ár óleńde ár qyrynan ashylady. Abaıdyń sarqylmas shyǵarmashylyq tapqyrlyǵy, onyń qolynan shyqqan kemeline kelgen, korkemdik bitimi jaǵynan múltiksiz óleń úlgileriniń kóptigi jáne árqaısysynyń bir-birine úqsamaıtyn, jańasha sıpatty dúnıe bolyp keletini. Abaıdyń tipti dyldyń tórt mezgilin sýretteıtin "Qys", ("Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy"), "Kúz" (Sur bult túsi sýyq qaptaıdy aspan"), "Jaz" ("Jazdygýn shilde bolǵanda'')."Jazǵytury" ("Jazǵytury qalmaıdy qystyń syzy") sekildi bir topqa, sıklge jatatyn qlenderinińi de árqaqaısy mazmun-maǵynasy, sýretteý tásili, kurylysy jaǵynan ár túrli bolyp shykkan. Sondaı-aq óleń, án-kúIDİŃ mánin. aqyndyq ónerdiń qasıetin baǵalaıtyn,.taqyryby jaǵynan bir-birine jalǵas "Óleń-sózdiń patshasy, sóz s arasy", "Bireýdiń kisisi ólse, karaly-ol". "Men jazbaımyn.óleńdi ermek úshin". "Kónil kusy quıqyljyr shartarapqa". Ózgege kóńilim toıarsyń", "Adamnyn keıbir kezderi" degen shyǵarmalary da oıdy ár kyrynan órbitýi. pikir sonylǵy, beıneleý, aıtý ereksheligi boıynsha bir birinen ózgeshe sıpattalǵan. Osyndaı bir-birins uqsamaıtyn ár óleńinde akynnyń ónerpazdyq tulǵasy ár qyrynan kórinip, jańasha sıpat tabady. '"Ólse óler tabıǵat, adam ólmes". "Kók túman aldyndaǵy keler zaman". "Saǵattyń shyqyldaǵy emes ermsk" degen sıaqty óleńderin okysanda Abaıoıshyl akyn eken dep tanysak, "Júregim, neni sezesiń", "Ne izdeısin. kóńilim, ne izdeısiń", "Júregim, oıbaı, soqpa endi" sekildi óleńderdi oqyǵanda. Abaı askan syrshyl lırık akyn-aý dep tamsanamyz. Al "Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa". Jazdygún shilde bolǵanda". "Jelsiz túnde jaryk, aı".

"Jazǵytury qalmaıdy kystyń syzy" sıaqty óleńderge nazar salsaq.Abaıdyń ómir kubylystary sózben músindep, jandy beınege aınaldyryp sıpattaýda aldyna jan salmaıtyn sýretker aqyn ekenine den qoıamyz.. "Sabyrsyz, arsyz, erinshek", "Bóten elde bar bolsa", taǵy sondaı týyndylarǵa karap naǵyz sykaqshyl. ótkir mysqylǵa sheber aqyn osyndaı-aq bolar desek. "Máz bolady bolysyń" atty óleńdi eske túsirip, ájýalap

kelemejdeýdiń mundaı da óte názik, ótimdi túri bolatynyna tánti bolamyz. Ǵylym tappaı maqtanba", "Internatta oqyp júr" atty ólenderdiń qazaq poezıasynda qalyptasqan nasıhat, ósıet úlgisindegi nusqalardan mazmuny da, oıdy beınelep aıtý tásili de múldem ózgeshe ekeni kóńil aýdarady. Al "Sen meni ne etesiń, 'Em taba almaı", "Qor boldy janym" sekildi názik lırıkalyq týyndylar qazaq poezıasynda buryn oryn teppegen syrshyl lırıkanyń jańa úlgilerine ekeni aıqyn ańǵarylady.. Abaıdyń ár óleńinde onyń osyndaı aqyndyq tulǵasyna jańa bir qyrynan tanytatyn ózgeshiligi bolady desek, olar ishteı astasyp jatqan sıpat, qasıetter ekenin de aıtýymyz kerek. "Segiz aıaqty" okyǵanda munda tereń syrshyldyq. ǵıratty nasıhatshylydq, beınelep sýretteýge, tipti óleń órnegin ózgeshe órnekteýge sheberlik te bári ushtasyp keletini anyq kórinedi.Abaıdyń kórkemdik oılaú, beınelep aıtý, sýretteý tásili múlde jańa, daralyq stıli erkin. ıkemdi, poezıadaǵy qalyptasqan, daıyn úlgilerdi qaıtalamaıdy, Osynyń ózi-ak onyń poezıasyna jańashyldyk, sıpat darytady. Ol qazaq poezıasynyń mazmundyq aýqymyn, taqyrybyn keńeıtti, ádebıette jańa janrlyk túrler týǵyzdy. Halyqtyń sóıleý tilinińi. qazaqtyń aýyzeki aqyndyq jáne án óneriniń baılyǵyn keń paıdalana otyryp, ol óleń sózdiń sheberlik kuraldaryn jetillirdi, óleńdik ólsheminiń ıntonasıalyq -rıtmıkalyk, baılyǵyni tereń ashyp kórsetti, jańa yrǵakty, úılesimdi óleń úlgilerin engizdi, aqyndyq tildiń obrazdylyq-beıneleý, stılısıkalyk múmkindikterin molyqtyrdy. Qazaqtyń aqyndyq tilin ádebı tilin ustartyp jetildirdi, ádebı tildi bıik jańa sapaǵa kóterip, jańa úlgile kalyptastyrdy. A.S. Pýshkın. M.Iý. Lermontov. t.b. aqyndardyń shyǵarmalaryn sheberlikpen aýdaryp, qazaq ádebıetin jańa oı oramymen baıytty. Pýshkınniń "Evgenıı Onegıninen" birneshe úzindi-nusqalardy tańdap alyp, "Tatánanyń haty", "Lenskııdiń sózi" atty óleńderin shyǵardy. Lermontovtyń "Oı", "Jolǵa shyqtym bir jym-jyrt túnde jalǵyz", "Qanjar", "Terektiń syıy", "Asaý toı, tentek jıyn, opyr-topyr", "Jartas", "Ózińe senbe, jas oıshyl", "Álbomǵa" óleńderin kazaqtyń tól týyndysynsha sóıletti. Bul shyǵarmalar Abaıdyń oı kórignde kaıta qorytylyp jańadan dúnıege kelgen týyndylar edi. Mys., Abaıdyń Lermontov mátinin kazaqsha jetkizý ádisteri ár túrli.

Al qalǵan jartysy erkin aýdarmalar. Mys., "Oı", "Terektiń syıy" sıaqty eleńder. Abaı jeke sózderdi, sóılemderdi aýdarǵanda alshaq ketken tustary bar degeńde, kóbirek aıtylatyny óleńniń alǵashqy shýmaǵyndaǵy: "Arystannyń jalyndaı buıra tolqyn, Aıdahardaı búktelip, júz tolǵanyp", - dep keletin tarmaqtar. Biraq osyndaǵy "aıdahardaı búktelip" degenin erkindikke jatqyzsaq ta, "arystannyń jalyndaı" degeni Lermontovtyń

baska bir shyǵarmasyndaǵy: "I Terek, prygaıa kak lvısa, Abaıdyń zamandastary - Dútbaı Ýandykuly, Ysqaq. Soltabaıúly jáne inisi Ospan Qunanbaıuly aýdarmanyń túp nusqaǵa jaqyndyq. dárejesi ylǵı birdeı emes. Bara-bar, dálme-dál aýdarmalarynda Abaı Lermontov shyǵarmasynyń ishki álemin, onyń tolqyn lebizin, jańa salasyn kazaq tiliniń sýretteý múmkinshilikterin paıdalanyp, mol jetkizedi. Barlyq jarastyq sánimen kazaq tilinde qaıtadan týǵyzady. Solardyń kataryna "Álbomǵa", "Jolǵa shyqtym bir jym-jyrt túnde jalǵyz" sıaqgy óleńderin jatqyzýǵa bolady.

Abaı fılosofıalyq oılary.

Uly Abaıdy ómir, qorshaǵan dúnıe, tabıǵat, bolmys syry, olardyń zańdylyqtary kóp oılandyrǵan, ol dúnıe syryna boılap, ózin mazalaǵan saýaldarǵa jaýap tabýǵa tyrysqan. Men osy kimmin? Jan ıeleri ómiriniń túpki máni nede? Barlyq adam balasy, jan-janýarlar da tamaqtanady, uıyqtaıdy, qorǵanady, artyna urpaq qaldyrady. Sonda adam balasynyń basqa jan ıelerinen aıyrmashylyǵy nede? Mine, Abaı árkimdi de tolǵandyratyn tereń syrly suraqtarǵa jaýap izdeıdi. Ol óziniń iliminde, pálsapalyq shyǵarmalarynda adam balasynyń ómir súrý maqsatyn, sol muratyna jetý jolyn, álemdegi bolmystyń máni men ózindik ishki baılanysty, jalpy zańdylyqtaryn ashyp kórsetedi.

Kemeldený, jetilý – adam ómiriniń maqsaty ekenin aıtady Abaı. Jetilý degenimiz ne? Túrli jetilýler bar. Mysaly, sportpen shuǵyldanyp ózimizdiń denemizdi, kúsh-qýatymyzdy jetildirsek, al ǵylym-bilim, ónerge úırený arqyly oı-órisimizdi jetildiremiz. Abaı osylardy aıta otyryp, bulardan góri mańyzdyraq jetilý baryn, ol – rýhanı jetilý, ıaǵnı jandy jetildirý dep kórsetedi.

Abaıdyń aıtýy boıynsha jan júrekte oryn tepken. Jan adamnyń tynys-tirshiligin, is-áreketin júrek arqyly basqarady. Eger jan jetilmegen bolsa, onda adamnyń is-áreketinde de kemshilik bolady. İshki dúnıesi tazaryp, jetilgen adam ǵana qatelikke urynbaı, ómirde jańsaq baspaı, durys ómir súre alady. Adam balasynyń baqyty onyń júreginiń tazalyǵymen tyǵyz baılanysty dep úıretedi Abaı. Sonymen, jetilýdiń negizi – jendi, júrekti jetildirý eken. Bul – adamnyń ishki názik bolmysyn tazartý degen sóz.

Abaı óz shyǵarmalarynda jetilý joldaryn, olardyń túrli belesterin kórsetedi. Árbir adam osy jetilý joldarynan óte otyryp óziniń qaı deńgeıde turǵanyn jáne ómiriniń kelesi belesin anyqtaı alady. Máni tereń ashylyp, keleshegi aıqyndalǵanda ǵana adam ómiri mańyzdy bolmaq. Abaı

ilimi osylaı árkimniń ómiriniń mánin ashyp, onyń keleshektiń jarqyn jolyna shyǵýyna múmkindik beredi.

Aqyn shyǵarmalary 19 ǵasyrda da Qazaqstanda demokratıalyq qoǵamdyq oıdyń qalyptasyp, damýyna negiz bolǵan basty-basty ıdeıalyq úsh qaınardan nár aldy:

1) qazaqtyń aýyz ádebıeti men ótken zamandardaǵy jazba eskertkishterinen sýsyndaǵan aldyńǵy qatarly halyqtyq dástúr;

2) ejelgi jáne orta ǵasyrdaǵy Shyǵys oıshyldarynyń tańdaýly shyǵarmalary;

3) orystyń materıalısik fılosofıasy men demokratıalyq mádenıeti, sol arqyly dúnıejúzilik (eń aldymen Batys Evropanyń) fılosofıalyq oıdyń jetistikteri.

Áýezov bul ıdeıalyq baǵyttardy bir-birimen tabıǵı ushtasyp, jalǵasyp ketetindigin aıta kelip, Abaı dáýiri úshin osylardyń ishinde úshinshi qaınarmen, orys klasıkteriniń shyǵarmalarymen tanystyqtyń mańyzy asa zor bolǵanyn, Qazaqstandaǵy qoǵamdyq oıdyń bolashaqta jandana túsýine yqpal etkenin atap kórsetti.

Ǵalym Abaıdyń orys ádebıetimen jáne fılosofıalyq ozyq oıymen baılanysyn onyń aýdarǵan shyǵarmalarynyń sanymen nemese oǵan revolúsıoner demokrattar ıdeıasy yqpal etti degen qarapaıym túsinikterdi eske alýmen ǵana dáleldemek bolǵan «jeńil-jelpi, qara dúrsin pikirlerge» qarsy shyqty. Ol Abaı shyǵarmashylyǵynyń ótken zaman oıshyldarynyń teorıalyq muralarymen baılanysyn anyqtaıtyn máselelerdiń tym tapshy zerttelgenine ókinish bildirdi; Abaıdyń orys ádebıetine ǵana emes, sonymen qatar adamzattyń búkil rýhanı mádenıetine qatynasyn tutastaı damý ústinde «orys jáne qazaq halqynyń baılanystaryn sol kezeńniń mazmunyn anyqtaıtyn saıası oqıǵalarmen tyǵyz organıkalyq baılanysta karastyratynynyń» metodologıalyq mańyzy asa zor. (Áýezov M. Ár jyldardaǵy oılary.-Almaty, 1961, 148-149 6.)

Óz zamanynyń ǵulamasy bolǵan Abaı kóptegen orys jazýshylary men fılosoftarynyń, ásirese, A.S.Pýshkınniń, M.Iý.Lermontovtyń, I.A.Krylovtyń, V.G.Belınskııdiń, A.I.Gersenniń, N.G.Chernyshevskııdiń, N.A.Dobrolúbovtyń shyǵarmalaryn oqyp, zerttedi, orys revolúsıoner-demokrattarynyń ozyq oıy, onyń dúnıetanymynyń qalyptasýyna úlken yqpal etti.

QORYTYNDY

Uly Abaıdy ómir, qorshaǵan dúnıe, tabıǵat, bolmys syry, olardyń zańdylyqtary kóp oılandyrǵan, ol dúnıe syryna boılap, ózin mazalaǵan saýaldarǵa jaýap tabýǵa tyrysqan. Men osy kimmin? Jan ıeleri ómiriniń túpki máni nede? Barlyq adam balasy, jan-janýarlar da tamaqtanady, uıyqtaıdy, qorǵanady, artyna urpaq qaldyrady. Sonda adam balasynyń basqa jan ıelerinen aıyrmashylyǵy nede? Mine, Abaı árkimdi de tolǵandyratyn tereń syrly suraqtarǵa jaýap izdeıdi.