Ákimder oılanar ma eken?

Sońǵy jańartý

(Ózgertilgen ýaqyty 22 saǵat buryn)

05 sáý. 2022 00:00
178

Ákimder oılanar ma eken?

Kamalǵa hat

Qadirli Kamal!

Osy tamyz aıynyn ishinde men bir «oqys oqıǵanyń» kýási boldym. Jambyl oblysynyń ákimi Amalbek Tshanov aýdan, qala ákimderimen selektorlyq jınalys ótkizdi. «Oqys oqıǵa» dep otyrǵanym: jınalys bastan-aıaq kazak tilinde júrgizildi! Orysshalap oıqastaı bastaǵan bireýlerge oblys ákimi:

Múmkindiginshe qazaqsha sóıle, — dep eskertip qoıdy.

Muny nege jazyp otyrmyn?

Maǵan jazǵan sońǵy hatynda («Rýhanı ózek úzilmese...» «Egemen Qazaqstan», 1-tamyz, 1997 j.) sen taǵy da til máselesin kóteripsiń. Til týraly jańa Zań qabyldandy. Taǵy da qaǵaz júzinde qala ma degendeı qobaljý bar hatynda. «Bizde dańǵaza aıqaı-shý kóp te, naqtyly is joq», — dep renish bildiresiń.

Naqty is dep joǵaryda men keltirgen mysaldy aıtady, Kamal. Eger el taǵdyrynyń tizginin qolyna ustap otyrǵan árbir ákim álgindeı batyl áreket jasaı alsa, qazaq tiline qasqa jol ashylady. qazaq tili — memlekettik til — shyn máninde memleket qaıratkerleriniń tikeleı úlgisinsiz, qoldaýynsyz qansha aıqaılasań da dármensiz bop qala beredi.

Sondyqtan Táńir barlyq ákimderimizge bıik rýh, aıqyn sana, taza peıil bersin deı ber. Odan basqa ulttar utylyp jatqan joq.

Ana tilimizdiń mártebesin kóterý — basqa tilderdiń jolyn kesip, bagyn baılaý emes. Óziń ólme, ózgeni de óltirme degen sóz. Zoraqylyqpen tunshyqtyrylǵan qazaq tilin tiriltý áreketi. Osy da ultshyldyq pa?! Joq, áldekimderdiń kóńiline qarap óle berý kerek pe?

Taǵy bir «oqys oqıǵa».

Taıaýda Bilim mınıstrligi úıinde birinshi synypqa arnalǵan jana oqýlyqtardyń túsaýkeseri boldy. «Álippe», «Ana tili», «Qazaq tili», «Dúnıetaný», «Beıneleý óneri», «Enbekke baýlý», taǵy basqa oqýlyqtar burynǵy jyldardaǵydan múlde jańasha, jas balanyń janyna, uǵymyna, ulttyq rýhyna jaqyn jaqsy eńbekter eken.

Bul ıgi iske muryndyq bolǵan vıse-premer — Bilim jáne mádenıet mınıstri Imanǵalı Tasmaǵambetov, al tikeleı iske asyrýshy «Atamura» korporasıasynyń prezıdenti Muhtar Qul-Mýhammed.

Muhtar Qul-Muhammed — myna naryq zamanyndaǵy sharýashylyq basqarýdyń, uıymdastyrýdyń, iskerliktiń jańa ulttyq úlgisi. Jastar arasynda mundaı saýatty iskerler bar, árıne. Biraq olar kóbinese óz qaraqan basynyń jeke múddesinen asa almaıtyndar. «Daıyn asqa — tik qasyq» bola qalǵandar. Pármendi, laýazymdy qoldaýshylar arqasynda bankterden mol nesıe alyp baıyǵandar. Ol, árıne, halyq qarjysy, qarapaıym kópshiliktiń taban aqy, mańdaı terimen tabylǵan aqshalar.

Al Muhtar Qul-Muhammed o basynda shaǵyn ǵana kásipten bastady. «Atamura» atty baspa ashty. İstiń kózin, tetigin taba alady eken, endi iri korporasıaǵa aınaldy. Kitap basyp shyǵarýda qazir memlekettik baspalar «batpaqtap» qalǵanda, bul qanat jaıyp esip keledi.

Basqa «nývorıshter» baılyǵyn baýyryna basyp, kóp bolǵanda Máskeýden ártister shaqyrtyp, dollardy solarǵa shashyp jatqanda, Muhtar Qul-Muhammed óz tapqan-taıanǵanyn ulttyń ıgiligine, onyń bilimi men mádenıetine jumsap otyr. Mysaly, álgi aıtylǵan oqýlyqtardy mıllıondap shyǵaryp, mektepterge taratýy. Munyń atyn órkenıetti elderde Mesenat deıdi.

Eger el ıgiligi arqasynda tez baıyǵan bizdiń barlyq. dáýlettiler, baılar respýblıka mádenıetine osylaı qol ushyp berip, mesenattyq jasar bolsa, onda biz asa parasatty, ımandy elge aınalar edik.

Taıaýda sonaý Qarataýdaǵy Qos Týra baýyrynda, Bala Bógen, Úlken Bógen sýlarynyń aralyǵynda búkil halyq anasy — Domalaq Anaǵa asa bir kelisti kesene ashylmaqshy. Ony alystaǵy Mańǵystaýdan áıgili sáýletshi aldyryp, sulý kúmbez saldyrǵan orta qoldy kásipkerler Altynbek jáne Atymtaı deıtin jigitter.

Bul endi tek uly ananyń molasy tana emes, ulttyq mádenıettiń, sáýlet óneriniń bir saltanaty. «Bizderde mynadaı bar, mynadaı bar» dep uıalmaı kórsetetin bir jádiger ǵımarat.

Ol Túrkistanǵa baratyn joldyn boıynda tur. Al Túrkistan bolsa 1998 jyldyń kúzinde óziniń 1500 jyldyq mereıtoıyn ótkizbekshi. Respýblıka Prezıdentiniń usynysy boıynsha IýNESKO osyndaı sheshim qabyldaǵan. Bul tek Qazaqstan ǵana emes, búkil túrki tildester álemi úshin, kúlli musylman qaýymy úshin mán-maǵynasy zor oqıǵa bolmaq.

Túrkistan — Er Túriktiń besigi ǵoı.

Túrkistan — eki dúnıe esigi ǵoı, —

dep uly Maǵjan jyrlaǵan kıeli shahar — bizdiń rýhanı astanamyz. Resmı astana Almaty bolar, Aqmola bolar, meıli. Al máńgilik ózgermeıtin Rýh astanasy — Túrkistan.

Al ıýbıleılik merekege deıin bir-aq jyl qaldy. Úkimet sheshimimen bólingen qarjydan áli bir tıyn túspegen. Sonda daıyndyq qaıda?

Prezıdent qoldady. IýNESKO sheshim qabyldady. Úkimet qaýly shyǵardy. Endigisi ne joryq. Áldekimder bul toıdy qalamaıdy Kedergi jasaǵysy keledi. Keıinge qaldyraıyq deıdi. Toıdyń negizgi maqsaty — iship-jeý emes qoı, negizgi maqsat — halyqtyń rýhyn kóterý. Kolonızator general-gýbernator ı Perovskıı Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesin kezinde zeńbirekpen atqylaǵan. Bul halyqtyń rýhyn kúıretý edi. Rýhy synǵan halyq el bolyp jarytpaıdy.

Kúıregen rýhty qaıta kóterý — mine, qazirgi tandaǵy basty maqsat.Ras,kezeń kıyn. Ekonomıka kúızelip tur. Al biraq dúnıejúzi ań-tań: osynshama baı Qazaqstannyń negizgi halqy nege kedeı dep jaǵalaryn ustaıdy.

Bápi de uqsata almaýdan, Kamal.

Toımaıtynǵa berme, tolmaıtynǵa quıma» degen ejelgi sóz bar.Bizdiń jemqor sheneýnikter osyny umytqan. Baılyq jetedi, biraq qazannyń qaqpaǵy joq, kóringen kóldeneń kók atty qolyn salyp jatyr, alyp jatyr...

Qazir eci bar árbir otbasy, árıne, aýqattylar, úıin temir bolat esikpen myqtap bekitetin boldy. Otbasy — kishigirim memleket. Al Úlken Memleket nege sondaı temir bolat esik saldyrmaıdy?Qoıymyzdy aldyryp, qoramyzdy sońynan bekitetin ejelgi ádet pe?

Sózdiń toqeteri: Túrkistannyń 1500 jyldyǵy jarıalanǵan merzimde ótkizilgeni abzal. Álem qulaqtanyp qaldy. Merziminde ótkizsek — memlekettigimizge, eldigimizge syn.

Al endi, Kamal, men turatyn úıdiń irgesinde Respýblıkalyq Kitap palatasy bar edi. Eki-úsh kún boldy, Palata basqa jaqqa kóship ketti. Jańa qonys, jaqsy úı shyǵar dep qalarsyń. Olaı emes kúnkóristiń qasiretine ushyrap, qalanyń belgisizdeý bir

túkpirine ketti.Ejelden beri jınalǵan barlyq gazetter men jýrnaldardyń tigindilerin júk máshınesimen úsh-tórt kún boıy tasydy. Palatanyń bastyǵy, belgili jazýshy Sofy Smataev:

Esil dúnıe qor boldy. Qolaıly jaıdyń joqtyǵynan irip-shirip barady. Jany ashıtyn jan tabylmaıdy, — dep qapalandy.

Al esh jerde tabylmaıtyn ejelgi basylymdardyń bir-bir danasy tek osy Palatada ǵana bolar edi. Odan ajyrasań — tarıhyń sonymen qosa joǵalady.

Kitaphana, Kitap palatasy — mádenıettiń qaımaǵy ǵoı. Qaımaq ketse-kók shalap qalady. Qaıda barma — jappaı jabylyp jatqan kitaphanalar.

Kitap basyp shyǵarý qıametke aınaldy. Ras, demeýshi-sponsor tapqandar, ıakı qaltalylar shópti de, shópshekti de, kódı-sódıdi de bastyryp jatyr.

Jaqynda «Jalyn» baspasy meniń «Aı men Aısha» atty romanymnyń birinshi kitabyn basyp shyǵardy. Raqmet. Biraq qalam-aqy tóleıtin syńaıy joq. Óıtkeni qaryzǵa batyp, qarjysyz otyr. Taralymnyń biraz bóligin ózim satyp aqsha tabýym kerek kórinedi. Bar shyǵarǵany 2000-aq dana.

Kamal! Endi eger Kók bazarda «samopal» araq satyp, bótelkesin ótkenge de, ketkenge de usynyp, zarlap turǵan kempirlerdiń qatarynan meni kórseń — tań qalma. Árıne, kúlersiń. Kúle ber. Kitabymdy satyp turamyn, atasyna nálet! Biraq meniki «samopal» emes. Arym taza. Tek bir qaýpim bar: satyp alýshylar meniń kitabymnyń muqabasyn sıpalap kórip turyp, qasymdaǵy «samopal» satqan kórshime burylyp kete me dep qorqamyn.

Solaı, baýyrym. Kitap dúkenderi tolǵan Máskeý baspalarynyń neshe alýan «ónimderi». İshinde biren-saran qundylary da bar. Al negizinen seks týraly beıádep kitaptar.

Qazir Qazaqstan ımansyz ıdeologıa quraldarynyń erkin aımaǵyna aınaldy. Keıbir buzyq gazetter, «KTK», «TAŃ», «31 kanal» sıaqty telearnalar adamdy máńgúrtke aınaldyratyn aıla-amaldyń nesheme túrin týyndatyp jatyr. Adamdy óltirýdiń, azdyrýdyń, qatygez qanisherliktiń, jáleptiktiń alýan túrin karta boratyp tur.

Til týraly jańa Zańnyń ıisi bulardyń murnyna barmaǵan syńaıly. Senbeseń, teledıdaryńnyń tilin basyp kór. Gazetterdiń bári jabyla basatyn telebaǵdarlamalarǵa kóz sal. Bularda qazaq tilinde baısaldy, parasatty áńgime atymen joq. Kóz aldaý qylyp qazaqsha bir elteń-selteń bı, tatymsyz án symaqtar berip qoıady. Balany aldaǵandaı. Halyqty qalaı aldarsyń...

Zańnyń is júzinde jumys isteýin qadaǵalaıtyn belgili bir top, baqylaý toby bar ma, joq pa, bilmeımin. Bar bolsa, qol qýsyryp otyr, joq bolsa, sondaı bir pármendi organ kerek-aq. Árıne, senzýra emes. Tek Zańdy iske asyrýshy.

Kamal! Respýblıkamyzdaǵy kazak gazetteriniń biri: XXI ǵasyr — Qazaqstan ǵasyry dep jazdy. Aýzyna maı, árıne. Biraq meniń kúmánim bar. Ótkende bir hatymda jazyp edim, amal joq, qaıtalaımyn: halqymyzdyń negizi áli de bolsa aýylda. XXI ǵasyrda ómir súretin bolashaq azamattardyń kóbi sol aýylda.

Al aýyl mektebi óte sapasyz. Basshylar mektepterdi kompúterge kóshiremiz deıdi. Al men sóılesken mekteptiń dırektory memlekettik tý satyp alýǵa aqshamyz joq dep jylady.Onyń memlekettik tý satyp altysy kelgenin men quptaımyn. Memlekettik tý tek úkimet, ákimıat úılerinde tana emes, árbir mektepte ilýli turǵany — úlken tárbıelik máni bar is. Týdy, eldiń, memlekettiń rámizin ár azamat kishkentaı bala kúninen qurmettep, súıip óssin. Otansúıer qasıet osyndaıdan qalyptasady.

Aýyl mektepterinde kazak tili, orys tili oqytylady. Keı jerlerde nemis tili de bar. Al qazir dúnıe júzinde aǵylshyn tili ústem. Qalasań da, qalamasań da solaı. Ony bilseń — úlken baılyq.

Joǵaryda aıtylǵandaı, XXI tasyr — Qazaqstan ǵasyry bolýy úshin sol ǵasyrǵa laıyqty ozyq oıly, asa bilimdi azamattar tárbıelenýi — ómirlik paryz. Qazirgi mektep ony oryndaýǵa qabiletsiz. Ol úshin muǵalimderdiń óresi, bilimi bıik bolýy kerek. Qazirgi muǵalimderdiń deni shala saýatty (joǵary oqý oryndarynyń «jemisi»). Ári dese áleýmettik turǵydan eń kedeı topqa »jatady. Ashqursaq muǵalimniń qadiri joq, bedelsiz beıshara.

Bolashaqty oılaıtyn memleket — muǵalim biliminiń sapasyn artyryp, bedelin kótergeni abzal.

Álemdegi áleýmettik, saıası, ekonomıkalyq, demografıalyq jaǵdaılarǵa baıyppen kóz salǵan adam — XXI ǵasyr Qytaıdiki ekenine kóp daýlasa qoımaıdy.

Al sol Qytaı bizben kórshi. Qýdaı solaı jaratqan. Endeshe, aldymen túrli qarym-qatynas obektıvti shyndyq. Olaı bolsa aǵylshynmen katar qytaı tilin bilgen utady. Mektepterge osy qajet. Ondaı múmkindik dál qazir joq. Joq, joq dep qol qýsyryp otyra bermeı áreketke kóshken jón. Joǵary bilim, orta bilim n departamentterinde aqyldy adamdar bar dep senemin. Meniki tek ıske salý.

Kamal! Bizdiń kórshimiz tek Qytaı tana emes qoı. Reseımen ne, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrikmenstan, Tájikstanmen de qudaıy kórshimiz. Aýylymyz aralas, qoıymyz qoralas degendeı. Demek, olarmen saıası, ekonomıkalyq, mádenı qatynas aýadaı qajet. Qýanyshty da, qapalyqty da bólise bilsek kúsheıemiz. Taıaýda orystyń iri ártisi qaıtys bolyp edi, búkil gazet, radıo, teledıdar shýlady. Al osy zamannyń asa iri ártisi, Shalápıni — dúnıe júzi qol soǵyp qurmettegen qyrǵyz Bolot Myńjylqıev dúnıeden ótti — bizdiń gazet, radıo, teledıdar lám dep aýzyn ashpady, irgemizde turǵan baýyr qyrǵyzdyń bir asqary qulaǵanda, qulaǵymyzdy maqtamen tyǵyndap alǵandaı tas kereń bolǵanymyz uıat-aq. Bul bizdiń jýrnalısıkanyń orasholaq, ıkemsiz, jaıbasarlyǵy.

Kesh te bolsa qyrǵyz baýyrlarǵa álemdik mádenıet báıtereginiń myqty bir butaǵy synǵanyna qaıtaryp, kóńil aıtaıyq. Rýhanı álem — barshaǵa ortaq.

Al endi, Kamal, at basyn amalsyz taty da aýylǵa qaraı buramyn. Sanaly ómirimniń kóbin qalanyń asfáltinde ótkizip kele jatsam da, meniń janymnyń uıasy aýylda jatyr. Sondyqtan jıi baramyn. Kóremin. Kórtenderimdi aıtaıyn.

«Bul maýsym, bir maýsym óter, al sodan arǵy jaǵdaı ne bolady?» — depsiń sońǵy hatynda. Men aıtaıyn: jaǵdaı qıyndaı túsedi. Nege?

Óziń bilesiń, kolhoz, sovhoz jekeshege ketti. Al jekeshe degenimiz «óz kúnińdi óziń kór» degen sóz. Adam balasy sonaý bozala tańnan bastap, jabaıy shaqtan bastap uıymdasýǵa umtylǵan. Jeke-dara jan saqtaı almasyn túısiktegen. Al biz jeke-jeke ket deımiz. Olaı bolmaıdy. Bizdiń aýylda bes-alty otbasy jer alyp, kópshilikten bólinip shyǵyp edi, solardyń bireýi-aq týǵan-týystyń súıemeldeýimen qalqaıyp aman qaldy. Basqasynyń bári «qulady».

Burynǵy kolhoz tórtke bólinip, árqaısysy «óndiristik kooperatıv» atandy. Bir kooperatıvte toqsan úı. Bálkim, irileý shyǵar. Qaryzdanyp, qaýǵalanyp, malyn satyp, egin saldy. Obaly ne kerek, egin jaqsy shyqty.

Oraq keldi. Maı joq, tehnıka joq. Al egin yrǵalyp tur. Taǵy da qaryzdandy. Sasyq solárka asyl bıdaıdan eki-úsh ese qymbat. Ne kerek, túsken ónim túgel qaryzdy óteýge ketti.

Endi ne bolady? Egindi jınap ala salysymen par jyrtý kerek. Kúzdik úshin. Jazdyq bıdaı almaǵaıyptyń isi. Kúzdikke senim mol. Jer jyrtaıyn dese taǵy da maı joq. Taǵy da nesıe ala ma? Tuqym salý úshin taǵy da nesıe... Pardan soń záb-súdiger jyrtý qajet. Jazdyq bıdaı úshin. Taǵy da maı, taǵy da qaryz... Sharýa oılanyp otyr. «Tapqan-taıanǵanym, jyl boıy tókken terim qaryzǵa ketti. Taǵy da qaryzǵa batsam, keler jyly jıǵan-tergenimdi taǵy da sypyryp alady. Eki ortada tekke aram ter bolamyn. Osynyn bári nege kerek?!»

«Arǵy jaǵdaı ne bolady?» — deısiń. Arǵy jaǵdaı osylaı. «Baıǵus-aı, qınaldyń-aý. Azyraq áldenip al. Men alqymynnan almaı, qaryzdy dál qazir talap etpeı, shydaı turaıyn» degen bir kredıtor joq. Al jergilikti úkimetten, ákimıattan qaıran bolmaıdy. Olardyń nege keregi bar ekenin de túsiný kıyn.

Jergilikti úkimet, ıaǵnı ákimıat sonaý Chıkago nemese Tehas shtatyndaǵy sıaqty fermerler, Seriktes sharýa qojalyqtary Keńsesine aınalsa, úkimettigimen qosa sol keńes sharýaǵa tehnıka, maı, tuqym, rynok taýyp berýmen aınalyssa... áne onda jón basqa. Áıtpese qur «davaı, davaı» kurtyp barady.

Jaqynda Prezıdenttiń aýzynan: «Maldy kóbeıtińder. Soıa bermeńder», — degen sóz shyǵyp qaldy. Bul endi premer-mınıstrdiń bir kezde bizge mal ósirý tıimsiz, mal ónimderin shetelden satyp alǵan tıimdi degen sózinen góri áldeqaıda ımandy. Maldy kóbeıtip qana koımaı, onyń tuqymyn jaqsartyp, ónimin óndeı bilýdi myqtap oılaý kerek. Al ázir mal sol baıaǵy barterge, jan baǵýǵa ketip jatyr. Jekeshede eptep birdeńe bolmasa, qoǵamdyq maldan tamtyq qana qaldy.

Mal urlaýshylardyń arany ashylyp tur. Mılısıa dármensiz, ıa bálkim, álgi eki aıaqty qasqyrlarmen ámpeı-jámpeı.

Urlyq-qarlyq adam balasyn azdyrady. Arty jaqsy bolmaıdy. Laǵneti bala-shaǵasyna, úrim-butaǵyna jetedi.

Urlyq-qarlyq jaılaǵan el rýhynan, adamgershilik qasıetten aırylady. Ondaı eldi basqalar syılamaıdy. Qasıetsiz dep qarǵaıdy.

Kamal! Kóne Egıpet papırýsyna jazylyp bizge jetken asyldarǵa kóz sal. Ne jazylǵan? Bul dúnıeden ótken adam o dúnıede Qudiret aldynda jaýap berip tur:

— Men adamdarǵa aramdyq, qıanat jasamadym.

— Men maldy qyra bergen joqpyn.

— Men qarip-qaterdi qorlaǵan joqpyn.

— Men eshkimdi óltirgen joqpyn.

— Men zınaqorlyq jasaǵan joqpyn.

— Men tarazydan jegen joqpyn.

— Men sábılerdiń tamaǵyn tartyp alǵan joqpyn.

— Men aǵyn sýǵa bóget salǵan joqpyn.