Ótpeli kezeń ókindirmesin
Sherhanǵa hat
Qadirli Sherhan! Seniń ádettegideı nárli oımen sýarylyp, árli sózben órnektelgen kezekti hatyńdy úlken yqylaspen oqyp shyqtym. Burynǵy hattaryndaǵydaı bul joly da eldiń búgingi Qordaı asýy sekildi qıyn asýdaǵy kúrdeli jaǵdaıy, halyqtyń ótkenge ókinishpen, bolashaqqa úmitpen qarap otyrǵan hali áńgime bolǵan. Sen hatty týra ákimderge qaraı burǵanyń dóp túsken. Qazir biz makroekonomıkadaǵy reformany negizinen aıaqtap, ınflásıany qandaı amalmen bolsa da tunshyqtyrý, óndiristiń órleýine jetpesek te, quldılaýyn toqtatý, teńgeniń qunyn bir deńgeıde ustap turý qamymen boldyq. Qazirgideı qıyndyqtary mol, qınalar kezeń áli de 3-5 jylǵa sozylady. 2005 jyldan ári qaraı jaǵdaı túzetilip, jeńildik bolýǵa tıis.
Biz endi mıkroekonomıkalyq reformaǵa bet buramyz, bar kúshti soǵan salamyz. Buryn bar salmaq ortalyqqa, respýblıkalyq mekemelerge túsken bolsa, endigi salmaq tikeleı jergilikti oryndarǵa, ákimderge aýysady. Olar buryn reforma júrgizgende aıtqandy oryndap kelgen. Endigi jerde bárine tikeleı ózderi jaýap beredi, usynatyn da, oryndaıtyn da ózderi, joǵary oryndarǵa siltep sala almaıdy.
Demek, endigi istiń taǵdyry da, halyqtyń hali de sol jergilikti ákimderdiń qolynda.
Men jaqynda Qyzylorda oblysynyń Jańaqorǵan aýdanynda bolyp qaıttym. Munda da sol sen jazǵandaı maldyń bárin aıyrbastap, jumsap bitirgen. Endigi úmit artatyndary — jerdiń ónimi, kúrish. Bıyl ónim jaman emes. Bar kúshti biriktirip jınap alý kerek. Qolynda bar tehnıkany jumyldyrady, egindi birigip jınaıdy. Qaryzdaryn ótegen soń birdeńe qalsa, jerine, eńbegine qaraı ónim, tólem alady. Eń bastysy adamdardyń psıhologıasy ózgergen. Burynǵydaı bireýdi kinálap, basqadan járdem kútkennen eshteńe shyqpaıtynyn túsingen. Endi ózderine ǵana senýi kerek ekeni ketpenniń sabyndaı mańdaıǵa tıgen. Jumys istese birdeńe bolady, istemese — joq. Biraq sonyń jolynda qıyndyq kóp: balyq júzý úshin sý kerek, qus ushý úshin áýe kerek. Sharýaǵa áli sondaı jaǵdaı jetpeı jatyr.
Sherhan, meni jaqynda Prezıdent Nursultan Ábishuly qabyldap, jýrnalıser jaǵdaıy, shyǵarmashylyq odaqtyń hali, bolashaǵy jóninde, eldegi ekonomıkalyq, áleýmettik ahýal jaıynda áńgime boldy. Reforma jaıly áńgime qozǵalǵanda Nurekeń: «Bul máseleni sizder, Sherhan ekeýlerińiz jazyp jatyrsyzdar ǵoı», — dep bizdiń hat alysyp jatqanymyzdy biletinin baıqatty. Bizdiń oı-pikirlerimizge aıta qalarlyq qarsylyqtary joq ekenin baıqadym.
Men aýylda bolǵanymda jurt bizdiń hattarymyzdy zer salyp, zeıin qoıyp oqıtyndyqtaryn bildim. Bul hattar jeke bastyń qamy emes, eldiń oıynda, halyqtyń kókeıinde júrgen máselelerdi qozǵap otyr, — deıdi olar.
Osyǵan oraı bir aıtatyn jaıt — ony sen de Jambylda júrgende estidim dediń: «Osy sizderdiń hattaryńyzda talaı máseleler qozǵalyp jatady, solardan shyǵyp jatqan qorytyndy, naqtyly nátıjeler bar ma?» — dep suraq qoıyp jatady. Otan jaýap berý ońaı emes. Baspasózdiń, jýrnalısiń maqsaty — qoǵamdyq mańyzy bar máselelerdi qozǵaý, kóterý, el nazaryn soǵan aýdarý, al sodan naqtyly qandaı ister, nátıjeler shyǵatyny sol is basynda otyrǵan adamdardyń oı-órisine, qabilet-qımylyna baılanysty.
Biz sońǵy tort jylda sheteldik qaltalylardan 4 mıllıard dollar qarjy aldyq dep qýanamyz. Jáı aqylǵa salǵanda ózimiz óndirip, kózin taýyp satsaq (álemdik rynokqa basqany yǵystyryp kirý de ońaı emes), sol satylǵan munaıdan mıllıard, mystan mıllıard, altyn men ýrannan hrom men rýdadan, prokat pen bolattan mıllıardtaǵan — barlyǵy sol 4 mıllıard dollardy ózimiz alyp, óz qaltamyzǵa salmas pa edik dep oılaısyń. Qazir sol baǵaly qazynany bóten adamdar kimge, qanshaǵa satady, ony biz bilmeımiz. Osyny jaqynda Prezıdent ashynyp aıtty toı. Endi basybaıly satýdy toqtatamyz dedi. Biz de osyny jazǵan edik qoı.
Biz, Sherhan, hattarymyzda aýyldaǵy jekeshelendirýdiń qatelikteri men qıyndyqtaryn, aýyl hal-ahýalynyń aýyrlaǵanyn jazǵan edik. Kórgenimizdi aıtyp qoımaı, bolaryn da aıtqanbyz. Qazir taraǵan sharýashylyqtar tirshilik etý úshin kooperatıv, birlestikterge uıymdasyp, kúsh jınaý qajettigin túsinip, soǵan kirisip jatyr. Endi ómir óz yrqymen solaı jóndep, jolyn taýyp jatyr. Shynynda da, myńdaǵan gektar bop tutasyp jatqan bıdaı dalasyn qalaı quraq kórpe sekildi bólesin?
Sondaı-aq asa iri de paıdaly kásiporyndardy sheteldikterge basybaıly berip qoıýdyń almaǵaıyp ekenin de, olardyń qazir qosyp otyrǵan qarjysynan erteń túsiretin tabysy áldeneshe ret kóp bolyp shyǵatynyn da jazǵanbyz. Eń jamany — bizdiń olarǵa baqylaý jasap, yqpal kórsetýge de haqymyz joq eken. Sóıtip, biz kezinde Almaty áýejaıyn nemistiń «Lúftganza» fırmasyna basqarýǵa bergende sol áýejaı jumyskerlerinen bastap búkil qoǵamdyq pikir kúdik-kúmán shyǵaryp qarsy turǵan. Sonda shetel fırmasy áýejaıdy kaıta jasaqtap, jańa tehnıkamen qaıta jabdyqtaýǵa 46 mıllıon dollar jáne mıllıon nemis markasyn jumsaımyz degen. Ýáde bergen. Bárin sendirgen. Ol qujat -shartty Premer-mınıstr ózi qoldap shyqqan.
Sheteldik ıeler jumysshylardyń aılyǵyn ýaqtyly berip týramyz, jolaýshylarǵa jaqsy jaı jasaımyz degen. Onyń birin de istemegen. Osy ýaqytqa deıingi shyǵyndardy áýejaı buryn ózi jınaǵan, ózi tapqan aqshamen ótep kelgen. Sóıtip, shetel fırmasy 400 myń dollar qaryz bop shyqqan.
Shetel fırmasynyń jurt aldynda uıatqa qalyp otyrǵany bul birinshi emes eken.
Endi másele shegine jetip, sotqa deıin barǵan. İshinde sheteldikterge berilgen Qarmetkombınat, Sokolov-Sarybaı kenishi, Qumkól munaı orny, barlyǵy —17 kásiporyn 1,5 mıllıard teńgeniń salyǵy men keden aqysyn tólemegen. Sol sheteldik qojaıyndar Almatyda turǵyn úı shyǵyndaryn taǵy da kóteremiz dep otyr. Jylý men ystyq sý 2,2 ese, elektr jaryǵy keminde 16 paıyzǵa kóbeımek, al 1998 jyly ol taǵy da 34 paıyz espekshi. Sonda onyń quny shyǵyndap ketpeı me? Bıyldyń ózinde ǵana jyly sý, jaryq baǵasy 22,6 paıyzǵa ósip shyqty. Al osy jarty jylda aılyq mólsheri 2 paıyz tana ósken. Aıyrma — 10 ese. Býtan úkimet kónip otyr.
Óıtkeni memlekettiń qaýqary azaıyp barady. Qolynda quraly — qarýy qalmaǵan soń kúshten aıyryldy. Rynok degen memlekettiń basqarýyn ǵana emes, aralasýyn da qajet etpeıdi. Jekemenshik qoǵamdyq menshikke qarama-qarsy, olardyń bireýi kúsheıgen saıyn, ekinshisi álsireı berýge tıisti deıdi.
Qazir memleket qaraýynda ónerkásip kúshiniń 25 paıyzy ǵana qalypty. Soǵan qaraı alatyn ónimniń de kólemi kúrt azaıyp bara jatyr. Tym asyǵyp ketken joqpyz ba? Memleketti naqty isten erte yǵystyryp jatyrsyńdar deıdi sheteldik biletinder.
Halyqtyń hal-ahýalyn nyǵaıtyp almaı, áleýmettik salanyń bárin memleket moınynan alyp, halyqtyń óz ıyǵyna arta salý asa almaǵaıyp qubylys. Ekonomıserdiń esebi boıynsha, qazir bizde turǵyn úı-kommýnaldyq shyǵyndardyń bárin adamdardyń ózderi túgeldeı tóleýi úshin olardyń ortasha tabysy (aılyq qana emes) qazirgiden keminde tórt ese kóp bolýy kerek.
Biz, Sherhan dos, burynǵy hattarymyzda da sonaý 1992—1994 jyldary úkimettiń ruqsatymen, úkimettiń kepildigimen myńdaǵan, mıllıondaǵan sheteldik altyn aqshamen nesıe alǵandar týraly jazǵanbyz. Olar myńdaǵan dollar turatyn ınomarkalar minip, myńdaǵan dollarǵa túsetin saraı-úıler salyp alǵan. Betteri shimirikpesten, ákesinen qalǵandaı ondy-soldy jumsaǵan. Endi úkimet kepildik bergen soń nesıelerdi úkimet qaıtarýǵa keler jylǵy búdjetten 42 mıllıard teńge (450 mıllıon dollar) qarjy berilmekshi. Al baıǵus zeınetkerlerdiń qazir ala almaı júrgen aqshasy da týra osynsha eken. Sol joǵalǵan qaryz áli de birneshe jylǵa sozylady. Olardy túgel qaıtarý tipti múmkin emes deıdi úkimet.
Demek myna «jańa kózqarastyń» saırandap, taırańdap turmys qurýyna seni men biz óz qaltamyzdan aqsha berip otyrmyz. Ol ne úshin, Sherhan-aý? Sol erketotaılar qandaı qyzmet-qylyǵymen sonshama baı turmysqa ne bolyp otyr? Alyp bara jatqan bilimderi, atqaryp tastaǵan isteri bolsaıshy!
«Kerýen keri burylǵanda aqsaq túıe alǵa túsedi» degen naqyl bar. Qazirgi saýda jasap, birin-birine túıistirip, soǵystyryp júrgen pysyqtardyń birazy kezinde jumysta kózge túspesten, oqýdy shala úlgergender. Múmkin, olardyń yntamen oqyǵysy, berilip jumys istegisi kelmegen de shytar. Sol ýaqytsha kún keship, osy óziniń sátin kútip júrgen bolar. Ondaı da bolady. Biraq bireýdi aldap, bireýden urlap (buryn memleketti aldap, urlaıtyn) tapqan oljanyń qaıyry bolmaıdy. Sen jazǵandaı bul dúnıede aldasa da, o dúnıede qulyq júrmeıdi.
Jekemenshik bárin jóndeıdi, jarylqaıdy dep óńeshimizdi jyrtqanda, olar ózara básekege túsedi, sosyn bir-birimen talasyp ónimdi kóbeıtedi, sóıtip baryp batasyn tómendetýmen bolady. Sodan halyq jarylqanady deıtin. Al bizdiń básekemiz bir-birimen talasyp emes, ózara aýyz jalasyp, baǵany birigip ósirip, birge ustap turatyn erekshe qubylys bop shyqty.
Qazir qant shyǵaratyn tort kompanıa Qazaqstandaǵy qant óndirisin jaýlap, ózara bólip alyp, batasyn kóterip áketti. Qanttyń kılási 71-75, demek tonnasy 71-75 myń teńge, ıaǵnı álemdik batadan úsh ese artyq. Benzın de bizde eki ese qymbat.
Táýelsiz Qazaqstannyń qabyrǵasy myqty bolýy úshin qazaq memlekettiliginiń sonaý ǵasyrlarǵa ketetin tamyr-tarıhyn, irge-tasyn qasterleýimiz, nyǵaıtýymyz qajet deı kelip, Prezıdent áńgimesinde qazaq tarıhynyń biraz betterin aqtaryp shyqty. Ábilqaıyr hannyń tarıhtaǵy ornyn ádil aıqyndaý, Ańyraqaı shaıqasynyn qazaq taǵdyryndaǵy orny, úsh júz bıleri Ordabasyda bas qosyp jońǵarlarǵa qarsy joryqqa shytý týraly sóz baılaýy, Ulytaýda Táýke handy saılarda úsh júzdiń bas qosýy jóninde aıtty. Men 1993 jyly Ulytaý baýraıynda qazaq halqynyń tutastyǵyn pash etetin eskertkish ornatylar jerge belgi tas qoıylǵanyn, sol jerde ózi de bolǵanyn esine saldym. Ondaı qasıetti jerlerdi esten shyǵarmaımyz (Ulytaý aýdanynyń aty saqtalǵany mereı boldy), qazir Joshy hannyń kesenesin jańartyp-jańǵyrtyp jatyrmyz dedi Elbasy. Ulytaý tóńireginde tarıhı oryndar kóp. Osydan bes jyl buryn, ekeýmiz, Sherhan, jubaılarymyzben birge baryp, Edige taýyna taǵzym etken edik qoı. Aqsaq Temir Toqtamysqa qarsy qaıysqan qolmen bara jatqanda aıaldaǵan Aqshoqy basyna ósıet jazyp qaldyrǵan qara-qońyr tasty da kórgenbiz.
Joshy mazary degennen shyǵady, Mońǵol jerinde jaqynda sizder bizge Kúltegin men Tonykók jazý eskertkishteriniń kóshirmesin berińizder, al biz Joshynyń kesenesin jańartamyz degen ýádelestik boldy.
El bolyp es jıǵanymyzdyń belgisi sol — syrt jerde jatqan rýhanı eskertkish-muralarymyzdy jınaı bastaǵanymyz.
Sen hatynda ana tilinde jańasha basylǵan «Álippe», «Ana tili» jáne basqa da oqýlyqtardyń tusaýkeserin qýanyshpen jazdyń. Rızalyqpen aıtar is bolǵan. Olardy álemdik deńgeıde sonshama súıkimdi etip basyp shyǵarǵan «Atamura» korporasıasy men onyń ıesi, qazaqqa jany ashıtyn, jany aýyratyn Muhtar Qul-Muhammed jóninde aıtqanyń óte oryndy.
Men de solaı oılaımyn. Rasynda qazirgi en súbeli, eń qasterli kitaptardyń kóbi osy baspadan shytyp jatyr.
Qazir jappaı satylyp, keıde tegin berilip jatqan meken-jaılar men qaryz-qarjy osyndaı azamattyń qolyna tıse toı, qanshama ıgi ister jasalar edi!
Sóz sońynda bıylǵy iri oqıǵa — Muhtar Áýezovtiń 100 jyldyǵy týrasynda bir aýyz sóz aıtaıyn. Burynǵy toılarǵa qaraǵanda, bul joly syrt dańǵaza báseńsip, ishki mazmun-maǵynaǵa kóp zer salyndy. Muhańnyń Parıjdegi kúnderi Eýropanyń ortasynda, eýropalyq deńgeıde ótti. Jalpylama maqtaý-masattaný emes, ýly jazýshynyń belgisiz qyrlaryn, aıtylmaı kelgen syrlaryn biraz bildik. Zeınolla Qabdolovtyń «Meniń Áýezovimi» erekshe kitap bolyp shyqty. Faızolla Orazaevtyń «Zaman-Qazaqstandaǵy» maqalasy, Muhannyń óziniń 1948 jylǵy bir jıynda tebirene, ashyna sóılegen sózi («Juldyz» № 7, 1997) tipten kútpegen jańasha dúnıeler.
Ómir óziniń dıalektıkalyq tabıǵatyn kórsetip otyr. Bir jaǵyna qarasań, mereke-qýanysh, álemdik keńistikti aralap ketken ǵalamat oqıǵalar. Kógildir týymyzdyń Everest basynda jelbireýi, qazaq ǵaryshkerleriniń ǵylymı tájirıbe júrgizýi, Qazaqstannyń, Prezıdent esiminiń shetelderde keninen tarala, tanyla bastaýy.
Endi bir jaǵynan qarasań, qara nan men qara shaıdy qaýjap otyrǵan kóp balaly otbasylardy, kıer kıimi bolmaı mektepke bara almaı júrgen aýyl balalaryn, 4 myń, teńge zeınetaqysynyń 2,5 myń teńgesin jylý men jaryqqa, sý men gazǵa tólep otyrǵan qarıalardy kóresiń...
Ótpeli kezeń degen osy, qytaılyqtardyń ótpeli zamanda ómir súrshi dep aıtatyn ýaqyty osy, Sherhan! Tek ótpeli kezen ókindirmese eken erteń!..
Sálemmen, dosyń Kanal SMAIYLOV
You Might Also Like
