InfoHub Logo

Qylmystyń bir túri bar — jalaqorlyq

Kamalǵa hat

Kamal dos! Sońǵy hatyńdy «Ótpeli kezen ókindirmesin» dep atapsyń («Egemen Qazaqstan», 24-qyrkúıek, 1997 j.).

Durys qoı. Oryndy. Biraq ótpeli kezeń bizdi ókindirgeli qasha-a-an. Sen qoıyndy aldyryp, qorańdy endi-endi jabatyn sıaqtysyń.

Kóne Qytaıdyń bir mátelin hatyńnyń sońynda keltiripsiń. Biraq máteldiń aıtyp turǵany ótpeli kezen emes, aýyspaly kezen. Qytaı qarǵysynyn en jamany: «Aýyspaly kezeńde tuǵyr!»

Iaǵnı ımperatorlar, áýletteri aýysyp, jańa dáýir bastalar alasapyran shaq.

Másele sózdiń aıyrmashylyǵynda emes, túbi, maǵynasy bir. Biraq bizdiń «Ótpeli kezen» dep júrgenimiz qandaı uǵym? Bul kezeńniń basy bar da, aıaǵy bar ma?

Osyndaıda sonaý Keńes dáýiriniń «kemeldengen sosıalızm» kezeńinde týǵan bir saıası anekdot eske túsedi. Kolhozǵa aýdannan bir lektor kelip, jurtty jınap alyp leksıa oqyǵan kórinedi. Sonda bir boıjetken qol kóterip:

— Aǵaı, osy biz qazir qaı dáýirdemiz: sosıalızmde me, álde komýnızmde me? — dep surapty.

— Shyraǵym, qazir biz bir aıaǵymyzben sosıalızmde, bir aıaǵymyzben komýnızmde turmyz, — degen eken lektor joldas.

— Apyr-aı, aǵaı-aı, qashanǵy taltaıyp tura beremiz? — dep burtıypty álgi boıjetken..

Jetistirgen ekensiń!

Jergilikti ókimderdiń qolyńda «davaı, davaıdan» basqa dáneńe de joq. Ony men ótken hatymda da aıtqanmyn. Qaıtalaýǵa májbúrmin.

Qudiret-kúsh jergilikti ákimderdiń qolynda bolsa, olar jany murnynyń ushyna kelip qınalǵan sharýaǵa nege traktor, kombaın taýyp bermeıdi? Nege janar-jaǵar maı, sapaly tuqymmen qamtamasyz etpeıdi? Ne bitirip otyr? Sharýanyń ózi tyrbanyp, oıǵa-qyrǵa shaýyp, áke-kóke dep árkimnen tilengen qaryzyn alqymnan alyp talap etkennen basqa ne tyndyryp otyr?

Jergilikti ákimıattyń mindeti eń aldymen osy muqtajdyqty óteý emes pe? Joq. Ol qolynan kelmeıdi. Joǵarydan kómek kútedi. Óziń jaqsy bilesiń, joǵary jaq ondaı kómek kórsetpeıdi.

Optımıs bolǵan jaqsy, realıs bolǵan odan da artyq.

Al endi Qazaqstannyń Kók Táńiri syılaǵan baı qazynasy qaıda? — degen suraq kókeıden ketpeıdi-aq. Sol qazyna halyqtyń muqtajyna ne berip jatyr? Nege halyq jaýtań kóz?

Bul endi qasiretti suraq. Bul suraqtyń jaýabyn joǵarydan tómenge deıin jaılaǵan, tasyrańdaǵan jemqorlyq pen paraqorlyqtan, urlyq-qarlyqtan izdegen jon.

Kamal! Muny ózińde jazyp júrsiń. Bálkim, menen de jaqsy bilesiń. Naqty sıfrlaryń, dálelderin bar. Men sıfrǵa shorqaq adammyn.

Sheteldik baılarǵa satylǵan óndiris, ónerkásip alyptarynyń sanyn bes saýsaǵyndaı bilesiń. Al sol alyptar mıllıardtaǵan dollarlyq baǵasy bola týra nege mıllıonǵa satylady? Meniń shamamen paıymdaýymsha, qasiret kózi osy suraqta jatyr.

Mıllıard pen mıllıonnyń arasynda ıttiń óligi jıdip jatyr. Jemqorlar men paraqorlardyń túpsiz jemsaýyna túsip ketken aram aqsha jatyr. Muny gazetter jazdy da. Jalǵyz mysal: Shymkenttiń munaı aıyratyn zaýyty bólenbeı mıllıard dollar týrady. Al ol birneshe mıllıonǵa ǵana satylǵan. Ara aıyrmashylyǵynda Premer-mınıstr Qajygeldınniń de úlesi bar dep jazyldy.

Al endi depýtat Zamanbek Nurqadilovtiń atyshýly málimdemesi álemge áıgili boldy. Onyń Qajygeldınge taqqan kinálaryn Respýblıkalyq prokýratýra tekserdi. Qajygeldınniń kinási joq, ony aıyptaǵan Nurqadilovtyń da kinási joq degen qorytyndy shyǵardy.

Kamal-aý, sonda logıka qaıda? Eger Qajygeldın sútten aq, sýda taza bolsa, onda Zamanbektiki jala! Al jala japqany úshin, Qajygeldınniń betine kúıe jaqqany úshin, onyń aryn qorlaǵany úshin Zań bar. Al sol Zańnyń buzylmaýyn qadaǵalaıtyn, Zańdylyqty qorǵaıtyn birden-bir oryn — Prokýratýra!

Zańdy baǵyp otyrǵan Prokýratýranyń jaýaby anaý. Qoı da aman, qasqyr da toq.

Joq, Kamal. Bir adamdy, júz adamdy, tipti myń adamdy aldaýǵa bolady. Al búkil halyqty aldaý múmkin emes. Ol halyqty túk túsinbeıtin máńgúrtke sanap, qorlaý! Al halyq bárin de bilip otyr. Tózip otyr. Tózimniń de shegi bar. Shekten shyqqan kezde Prokýratýrań kirerge jer tappaı qalady. Prokýratýraǵa da, úkimetke de halyq soty bolady. Áne, sonda qaltyra! Zaýal soqpaı qoımaıdy. Oqyǵan, toqyǵan, Zańnyń jiligin shaǵyp, maıyn sorǵan bilimdi degen maman zańgerlerdiń osynshama kóz jumbaıǵa baratyny tańqalarlyq. Zań — memlekettiń toǵyz qabat tor kózdi saýyty. Sol saýytty zańgerlerdiń ózi ydyratyp sógip jatsa — memleketimizge zor qaýip.

Jap-jas, balan memlekettiń táýelsizdigine syrttan zeńbirekpen tónip turǵan qaýip, qudaıǵa shúkir, dál qazir joq.

Memleketimizge, zaryǵyp jetken táýelsizdigimizge tónip turǵan orasan qaýip — JEMQORLYQ, PARAQORLYQ, URLYQ-QARLYQ!

Memleket qazynasyn, qalyń halyqtyń nesibesin solqyldata soryp jatqan osylar.

Kamal! Shekspırdiń danalyǵyn esińe al. Qylmysty altynmen kómkerip qoısań, Zańnyń naızasy maıysyp qalady.

Kók soqqanda, bizdiń naızalarymyz ásirese maıysqaq kele me dep seskenemin. Nelikten?

Zańnyń naızasy maıysqaq memlekettiń irgetasy bekem bola qoıar ma eken.

Órmekshiniń toryna tússe — shybyn-shirkeı ǵana túsedi. Al ara, sona degender ol tordy eleń qylmaı buzyp kete beredi.

Sor bolǵanda, bizdiń Zańnyń torynan shybyndar da shyǵyp kete beredi. Nege deısiń ǵoı. Elde mal urlaý asqynyp ketti. Bir aýylda qoradan on shaqty qoıdy jymqyrǵan ury álgi qoranyń qaqpasyna: «Rahmet, qoılaryń semiz eken», — dep badyraıtyp jazyp ketken. Taǵy bir aýylda kóripkel bar eken. Maly urlanǵandar soǵan baryp bal ashtyrady. Kóripkeldiń aıtqany dál keledi. Bir kúni sol áýlıeniń óz qoılaryn, sıyryn tonaǵan qaraqshylar qaqpaǵa: «Kóripkel bolsań — taýyp kór!» — degen tańba qaldyrǵan.

Jábirlenýshiler nege balgerge barady? Nege mılısıaǵa barmaıdy? Bara-bara zárezap bolǵan. «İzdestirip jatyrmyz», — dep aıǵa, jylǵa sozyp, áýre-sarsańǵa salady. Osydan keıin sol mılısıańyzdyń ezi urylarmen sybaılas emes pe eken degen kúdik týady.

Zańdy qarapaıym qatardaǵy adamdardyń buzǵany — sor. Al úkimet basshylarynyń buzǵany — tajal.

1994 jyldyń jeltoqsanynda Reseıdiń basynan baqaıyna deıin qarýlanǵan áskeri Groznyıǵa basyp kirdi. Astananyń astan-kesteni shyqty. Chechen qalalaryn, aýyldaryn avıabomba men raketalar jermen-jeksen etti. Júz-myńdaǵan adam qyryldy.

Mundaı sormańdaı soǵys tabanda toqtatylsyn dep depýtattar: Salman Geroev, Jasaral Qýanyshalın jáne men parlament májilisinde qaıta-qaıta daýys kóterdik. Parlament Reseı Dýmasyna Úndeý qabyldamaı, lám demeı únsiz qaldy. Sol soǵys Reseıdiń abyroıyn aırandaı tókti.

Al endi Chechen Respýblıkasy óziniń sharıǵat zańy boıynsha jazyqsyz jandardy óltirgen qanisher qaraqshylardy dúıim jurt aldynda jazalap edi. Reseı basshylary, teleradıosy, gazetteri: «bul jabaıylyq, ortaǵasyrlyq zańsyzdyq!» — dep shýlady-aı kelip.

Sol beıbaq shýlaǵan shıebóriler chechen qalalary men aýyldary otqa oranyp, tutas halyq shybyndaı qyrylyp jatqanda qaıda qaldy? Zańdy nege eske almady?

Ádiletti Zańdy arsyz buzǵandardyń báriniń aqyry árdaıym osylaı abyroısyz aıaqtalady.

Qajygeldın jáne onyń sybaılastary asyp-tógildi. Zań sol tógindiniń astynda qaldy. Asqynǵany emes pe — «Karavan» atty gazettiń betin bermeı taırańdady-aı deısiń. Al Qajygeldınniń basyna qara bult úıirile bastap edi, «Karavan» jym boldy.

Nege, Kamal? Arjaǵynda ne jatyr?

Apyr-aı, Kamal-aı, keńbiz ǵoı. Ólsheýsiz keńbiz, qazaqqa degende júregine muz qatyp qalǵan «Karavan» búkil álem Muhtar Áýezovtiń 100 jyldyǵy dep dúnıe dúbir qaǵyp jatqanda, búkil gazet-jýrnaldar, radıo, teledıdar qýanyshqa kenelip jatqanda, jalǵyz «Karavan» selt etpedi ǵoı, qasqa! Bir aýyz jyly lebiz aıtpady-aý.

Obaly ne kerek, Tankaeva degen tilshiniń 45 joldyq maqalasyn jarıalady (26. 09. 97 j.). Onyń ózinde álgi avtor sol Muhtar Áýezov kóshesinde turady eken, ekskavatorlar gúrildep, sary keýdeshe kıgen júmysshylar shýlap, «Karavan» jýrnalısiniń mazasyn alypty. Sóıtse, meıram bolady eken. «Karavanshy» qaryndas sony jazypty.

Qýanyshyńa ortaqtaspasa, qasiretińdi bólispese — Qazaqstanda turyp, sonyń sýyn iship, dámin tatyp otyryp, munsha mysyq tileý bolý shyn ata jaýdyń da dáti barmaıtyn sumdyq qoı.

Al Qajygeldın myrza osy gazettiń erketaıy bolyp alyp edi. Onyń halyqqa qandaı janashyr ekenin osydan-aq bile berińiz. «Dosyń kim? Sony aıt. Sonda men seniń kim ekenińdi aıtamyn».

Kamal! Osy aıtylǵan qubyjyq qubylystar jıileı bergen saıyn bizdiń azamattarymyzdyń bul qylyqtarǵa qulaq-kózi ábden úırenip, eti ólip, bálendeı mán bermeıtin sıaqty. Munyń aty — jeti qurt. Bildirmeı sorlatady. Adam úsh kúnnen keıin tozaqqa da úırenip, bir-birine ot shashyp oınaıdy deıdi. Ot shashyp oınaǵannyń aqyry ne bolady?

Áńgimeniń taqyryby, ary aıt, beri aıt Zańǵa baılanysty bolǵannan keıin ásker zańdylyǵyna qatysty birer sóz qozǵaıyn.

Jaqynda elte bardym. Jaımashýaq kún edi. Kenet kún kúrkirep, jaı túskendeı boldy. Meniń Qorǵanbaı degen nemere aǵamnyń kenje ýly Ahmetjan Mamytov kóktemde áskerge alyndy. Almaty mańynda boryshyn adal atqaryp júrgen sol bozym balany jabaıy jáshikke salyp, shegelep, súıegin súıretip, týǵan úıine alyp keldi. Almatydan ilesken shekara áskeriniń bir kishigirim ofıseri ǵana. Ol ne bolǵanyn, qalaı bolǵanyn túsindirip aıta da almady. Al Jýalynyń áskerı komısary kelmeı de qoıdy. Orynbasary keldi. Basy salbyrap ol da eshteńe aıta almady.

Oı, Qudaı basqa salmasyn, sonda Ana baıǵustyń zarlaǵany-aı, ásker basshylaryn qarǵaǵany-aı. Meniń jetpisten asqan aǵamnyń eńirep-eńirep jylaǵany-aı. Orha, Noha degen eki birdeı aǵasy Uly Otan soǵysynda sheıit bolyp, orys jerinde qalyp edi. Endi mynaý ne sumdyq?! Soǵys joq qoı!

Tym qurysa ekspertıza qaǵazy da joq. Áskerı prokýratýra degen bar. Ol ne bitiredi? Ásker bólimshesinen komandırinen bir aýyz kóńil aıtýy da joq.

Beıbit zamanda áskerde júrip, kenetten zorlyqpen ólip ketken jalǵyz Ahmetjan Qorǵanbaı uly Mamytov qana emes qoı.

Áskerden tártip ketken soń, basqa jurtqa ne joryq?! Túıeni jel shaıqasa, eshkini kókten izde! Áskerge myltyqtan buryn, tártip, ıman úıretý kerek qoı. Al tárbıeshi komandırlerdiń túri kóbinese maskúnemderge uqsap turady. Adal, bilimdi ofıserler bar toı. Biraq bári emes. Áskerde tártip ornatý úshin aldymen komandırler quramyn tárbıeleý kerek.

Áskerde paraqorlyq joq dep senimmen aıta alar kún qaıda. Tártipsizdiktiń bir ushy osy bálede jatqan joq pa eken...

Jemqorlyq pen paraqorlyqtyń batpan quıryǵy — shetelderden alynyp jatqan nesıe jáne úkimetten nesıeni mıllıondap alyp, bir teńge de qaıtarmaı otyrǵan alpaýyttar. Ekeýine de úkimettiń tikeleı qatysy bar. Úkimet álgi alpaýyttarǵa nesıeni ondy-soldy aıamaı bergende — Atymtaı jomart. Al qaryzdy qaıtar deýge kelgende dármensiz. Nege?

Kamal! Sen qalaı oılaısyń, nege? Qaryzdy qaıtar dep aıtýǵa kelgende Qajygeldınder nege kúmiljı beredi? Qaǵazǵa qol qoıǵan sol toı. Mine, batpan quıryqtyń jatqan jeri.

Altyn saýytqa oranǵan qylmysty Zań naızasy dál júrekten túıreıtin shaq osy. Bul jerde maıysqaq naızany laqtyryp tastaǵan jon.

Maıysqaq naıza bolmasa, Shýmov qaıda? Malahov qaıda? Pachın qaıda? Smaǵulov qaıda? Zań qorǵaýshylar dármensiz degenge kim senedi. Biraq pármendi kúres joq.

Kamal! Biz hat arqyly jazyp jatqan zárý máseleler izsiz-túzsiz ketpes degen úmit oty jyltyldaıdy. Buıyrsa, sheteldik araq-sharap topan sýy saıabyrlaıtyn bolar. Salyqty salmaqtyraq salyp, keden qyraty bolsa, bul dertten qulan-taza arylmasaq ta, azdap tynys alarmyz. Otandyq araq ta jetip-artylady. Búdjettiń bir búıiri sodan tompaıar. Biraq araq óndirisi qazir kimderdiń qolynda? Olar tabysyn jasyryp, salyqtan qashyp júrgen joq pa? Másele osynda.

Búdjet demekshi, jaqynda Parlamenttiń májilis palatasy qarjy komıtetiniń tóraǵasy Qarataı Turysov aıtqandaı, memleket qazynasynyń tesik túbi bitelmese, urlyq-qarlyq toqtamasa, zaman túzelmeıdi.

Qytaıǵa ıek arttyq. Ekonomıkalyq saıasat úshin kerek — Mańǵystaýdyń, Aqtóbeniń baı munaıy endi shyǵysqa qaraı jol tartpaq. Sonshalyqty alyp qurylysqa Qytaı óz jumysshylaryn qaptatyp jiberip, óz adamdarymyz jumyssyz júre berse — sol qaıǵy. Aqyry — azap. Bul jaǵdaı kelisimshartta kórsetilgen be, joq pa — bizge beımálim. Áıteýir, adalynan bolsyn.

Bizdiń elden qytaı azamaty op-ońaı úı-jaı alady. Al Qytaıdan kelgen qazaq ne azamattyq ala almaı, ne úı ala almaı sandalyp qalady.

Kamal! Osydan bir jyldan astam ýaqyt buryn aıqaılap: «Satylmaǵan ne qaldy?» — dep jazdyq. Sodan beri de talaı-talaı taýdaı-taýdaı óndiris, ónerkásip oryndary satylyp ketti. Sońǵy hatynda sen: «Prezıdent «endi basybaıly satýdy toqtatamyz», — dep aıtty deısiń.

Eshten kesh jaqsy. «Ótpeli kezeń ókindirmesin», — deısiń. Ókindirdi. Áli de ókindire berse, ókinish túbi órtke aınalady. Ókinish — ashý-yzanyń alǵysharty. Teńizde daýyl tursa, kemege otyrmas bolar. Ashýǵa basý bolsyn. Ol úshin jemqorlarǵa, paraqorlarǵa, urylarǵa qarsy qaharly kúresti Prezıdentten bastap, árbir adal nıetti azamat aıaýsyz júrgizýi kerek.

Qazaqstan táýelsizdigi sonda saqtalady. Qazaqstan sonda órken jaıady. Al qazirgideı jemqorlyq, paraqorlyq, urlyq-qarlyq jaılaǵan eldiń bolashaǵy bulyńǵyr. Ol eldiń, memlekettiń jarqyn betine túsken tanba. Ondaı elden basqalar seskene bastaıdy. Halyqta sharasyzdyq psıhologıasy paıda bolady. Munyń eń jamany — jas tolqyn osy dertpen ýlanady, ımansyz bolady. Al úlken úmit jas býynda emes pe?

Jastar, balaýsa urpaq ýlansa, onda myna biz aram qatyp qalamyz. Kári túıe botasynyń sońynda júredi. Al ekeýmiz kaıta jasaryp kele jatqan joqpyz toı.

Senińshe qalaı?

Saý bol, Kamal!

Sherhan MURTAZA

1-qazan, 1997 jyl

---