InfoHub Logo

Sherhanǵa hat

Sherhan, hatyńa jaýapty keshiktirýime bir ınstıtýttyń qabyldaý emtıhanyna qatysýym sebep boldy. Sonda ózi kıno men televızıa mamandyǵyna túskisi keletin bir baladan:

Saǵan qazaq tele arnalarynyń qandaı baǵdarlamalary unaıdy dep suraǵanymda: «Men eshteńe aıta almaımyn, bir jyl boldy,aýylymyzda jaryq joq, teledıdar kórmeımiz», — dedi.

Qandaı jańa fılmderdi kórdiń? — degen suraqqa: «Bizde kıno kórsetilmegeli úsh jyl boldy, kınoteatr satylyp ketken, jańa ıesi qoımaǵa aınaldyrdy», — dedi.

— Eń sońǵy oqyǵan kitabyń qandaı? — degen suraqqa: «Bizde kóp boldy kitap satylmaıdy, jalǵyz dúken joǵalǵan, kitaphana jabylǵan», — dep jaýap qatty.

— Gazet-jýrnaldardan qandaı mazmundy maqalalar esińde qaldy? — degende: «Bizdiń aýylǵa jyldan asty gazet-jýrnal kelmeıdi, olardy kórmeımiz, bilmeımiz», — degendi taǵy aıtty.

Endi esh sańylaý qalmaǵasyn: «Eń bolmasa radıo bar shyǵar?» — dep edim, «Onyńda úni óshkeli biraz boldy», — degen jaýap estidim. Mine, Sherhan, aýyldyń rýhanı jaǵdaıy osylaı. Ulttyq memleket bolyp, ulttyq rýhanı-mádenı baılyqqa kenelemiz degen kezde bárinen aıyrylyp, jutap jatyrmyz. «Nege kitap oqymaısyń, nege fılm kórmeısiń?» — dep bul balany kinálaýǵa eshqandaı qaqymyz joq. Olar oǵan kináli emes...

Sen, Sherhan, meni «Internet» (álemdik birtutas aqparat júıesi), «Intelsat» (jer betin túgel qamtıtyn televızıalyq spýtnık) degen qaıdaǵy joqty jazasyń dep jazǵyrasyń. Olar týraly qazaq basylymynda alǵash ret aıtylyp otyrǵany osy bolar. Biz jazaıyq-jazbaıyq, maqtaıyq-maqtamaıyq, olar bizsiz de kún kóredi, biraq biz endigi jerde olarsyz kún kóre almaıtyn bolamyz. Árıne, seniń aıtqaly otyrǵanyń — olar qajetsiz degen sóz emes. Ana aýyldaǵy oqýdyń hali mynadaı nashar bop turǵanda, aspandaǵy Aıǵa umtylyp nemiz bar degeniń ǵoı. Rasynda, sońǵy bir derekterge qaraǵanda mundaıda naqty dereksiz bolmaıdy bizde 6-dan 16-ǵa deıingi balalardyń 20 paıyzy, ıaǵnı besten biri mektepke barmaıdy, oqymaıdy eken. Demek, 250-300 myńǵa jýyq qazaq balasy mektepten syrt qalyp otyr. Osyndaı kúıge qaramastan bizdiń úkimet qazir mektepterge kompúter ornatamyz, kompútermen oqytamyz dep jatyr. Onyń da orny bar shyǵar. Shetelderde kompúter bilmegen balalar saýatsyz bolyp tanylady. Ol — ol ma, ataqty fantas jazýshy Artýr Klark bolashaq bir kórinisten eles beredi. Ol kezde adam qazirgideı jyldar boıy sarylyp-sarǵaıyp oqymaıdy. Basyna bir erekshe qasqa-shlem kıgizip, soǵan bar qajet bilim jazylǵan aýdıo-kassetany qossa, adam birneshe mınýt ishinde bes jyl jınaıtyn bilimin birden «qotaryp», «mıyna jazyp» alady eken... Ertegi!..

Meniń, ótken hatymda ýran týraly jazǵanyma bir adamdar qarsylyq aıtty. Ýrandy qozǵamaý kerek, álemdik qordyń tórtten biri bizde bolsa, maqtanatyn eshteńe joq, sol qalpynda jata bersin deıdi. Másele mıllıard dollarda emes (sol rýdany baıytyp satsa, odan da kóp qarjy tabýǵa bolady, onyń tıimdi, arzan otyn ekeninde. Endi bir 20 — 30 jylda kómir men munaıdy odan qalatyn mazýtty otqa jaǵýǵa taza tyıym salynady. Olardyń shıpy da kóp, qory da shekteýli. Qazirdiń ózinde Japonıa bar qýattyń 80 paıyzyn, Fransıa 70 paıyzyn AES-ten alady. Bizde de Balqash kóliniń batys jaǵalaýyna atom elektr stansasy salynady. Ol Almaty úshin qajet.

Talaı jyl talasqan Til týraly zań jaqynda qabyldandy. Esińde ǵoı, Sher han, osydan segiz jyl buryn ekeýmiz respýblıkanyń halyq depýtattary bolyp júrgende Joǵarǵy Keńes til týraly zań qabyldap, biraz qıǵylyqtardan keıin qazaq tiline memlekettik mártebe berilgen edi ǵoı. Sodan beri qansha keńirdek jyrtyp, qalam tozdyrdyq. Búgingi nátıje qandaı? Bizde dańǵaza aıǵaı-shý kóp te, naqtyly is joq. Búginde Almatyda memleket qarjysymen bar bolǵany qazaqsha jeti gazet, alty jýrnal ǵana shyǵady. Olardyń bar taralymy keshegi kezdegi bir gazettiń, ıa bolmasa bir jýrnaldyń taralymyna da jetpeıdi.

Orys basylymdarynan qazaqshalarynyń sany eki-úsh ese az, televızıa kompanıalary ýaqytynyń 20 paıyzyn ǵana qazaqsha habarǵa beredi. Satylatyn kitaptardyń 5-7 paıyzy ǵana qazaq tilinde.

Búdjetten qaıyr bolmaǵan soń, ózimiz kóp aıta beretin damyǵan elderdegi sekildi demeýshiler men mesenattarǵa úmit artamyz. Olardyń ult mádenıetine moıyn buryp, qol ushyn sozar shamasy taǵy joq. Birinshiden, osy qazir bıznesmen atalyp, «mersedeske» minip shaýyp júrgen, qalany qorshap úı-saraılar salyp jatqan erketotaılardyń qolyna ol baılyq qarǵanyń aýzynan túsken irimshik sekildi, kezdeısoq kelip qalǵan. Olardyń keshendi óndiris júrgizip, turaqty tabys túsirer qaýqary joq. Búgin bolmasa erteń qoldaǵy olja baılyqtan aıyrylyp, tyr-jalańash shyǵa kelýi ábden múmkin. Aqshaǵa, dúnıege basy aınalatyn dúnıe qor áıelder men kórse qyzar Jastar olardy máńgilik baılar dep uǵady. Ekinshiden, olardyń oı-órisi, bilim bulaǵy «Karavan» gazetinen aspaıdy, kitap oqymaıdy, teatrǵa barmaıdy. Ony qoly bostardyń ermegi dep sanaıdy, muryndaryn shúıire qaraıdy. Olar ulttyq mádenıetke jany ashymaq túgil, ony taza túsinbeıdi, bilmeıdi. Demek, olardan qaıyr joq.

Qazaqtardyń sany osy 8 jylda mıllıon adamǵa ósse de, kazak kitaptary men gazet-jýrnaldary birneshe ese azaıyp ketti. 1989 jyly qazaq tilinde 10 mıllıon dana kitap basylsa, 1996 jyly 600 myń dana ǵana kitap shyqty. Onyń da 70 paıyzy — oqýlyqtar. Ulttyq kitaphanada 5 mıllıonǵa jýyq kitap bar. Sonyń 4 paıyzy ǵana qazaq kitaptary. Kitaphanalarǵa jana kitaptar, gazet-jýrnaldar aldyrý qurt azaıdy. Jastar qumartyp kóp baratyn dıskotekalarda halyq ánderi, qazaq kompozıtorlarynyń shyǵarmalary joq, jurt topyrlap jınalatyn vıdeosalondarda qazaqsha, qazaq fılmderi neken-saıaq.

Bizde ıdeologıa joq, josparlaý, basqarý-baǵyttaý bolmaýǵa tıis dep, sondaı mádenı ortalyqtarǵa zer salýdy qoıdyq. Al olar oıyna ne kelse, sony isteıdi. Bulardyń ónerin jastar kóredi, senedi ǵoı.

Jaqynda Prezıdent N. Nazarbaev zeınetaqydan bereshekti osy jyldyń 1-shildesinen bastap tóleı bastaımyz dedi, jappaı tólene de bastady. Sosyn óziniń zeınetkerlerge arnaǵan sózinde: «Sizder bizge senińizder, basqa jaqqa alańdamańyzdar, basqalarǵa aldanyp qalmańyzdar, bar boryshty úkimet tóleıdi, úkimetten basqa sizderge eshkim járdem jasaı almaıdy», — dedi. Ol durys qoı.

Biraq sonshama bereshekti kezinde tólemeı, irkip alyp otyrǵan sol úkimettiń ózi emes pe? Kezinde búdjetten bólingen qarjyny retimen, qulyqsyz, aldaýsyz berip otyrǵanda, sonsha qaryz jınalmas ta edi ǵoı. Zeınetaqyǵa, eńbek aqyǵa berilgen aqshany joldan ustap qalyp, «aınaldyryp», tabys túsiretin sheneýnikterdiń eshqaısysy jazalanbaıdy. Áıgili kompozıtorymyz Nurǵısa Tilendıev joǵary mekemedegilerdiń adamdardy da qabyldamaıtynyn, durys qabyldaı almaıtynyn, qalaı qabyldaýdy da bilmeıtinin aıtyp, bir sharýaǵa kómek surasań, «bul — sizdiń problemańyz», — dep bir-aq kesedi, aparǵan qaǵazyńdy oqymaı qaıtaryp tastaıdy dep jazdy. Sondaı sheneýnikterdiń kesirinen úkimet pen halyqtyń aralary alshaqtap bara jatqan sekildi.

Qadirli Sherhan, sen taǵy aýyldyń aýyr jaǵdaıyn aýyzǵa alypsyń. Burynǵy hattarymyzda ony aıtqanbyz. Jer men mal bólinip berildi, ol qalaı bólindi, kimge jambasy, kimge qabyrǵasy tıdi, ol bólek áńgime. Aýyl ómirin jaqsy biletin, zerttep júretin jýrnalıs M. Jylqaıdarov «myń jylaýdan bir buraý artyq» dep jazdy. Sen de bıyl shóp shúıgin, egin bitik dep qýanyp jatyrsyń. Bárimizge keregi osy ǵoı. Bul maýsym, bir maýsym óter, al sodan arǵy jaǵdaı ne bolady? Men osydan buryn «Túrkistan» gazetinde jarıalanǵan «Aýyl qaıtse aman qalady?» degen maqalamda mynandaı usynys aıtqam: «Erteń birlesken eńbekke úırenip qalǵan adamdar mynaý shetsiz, sheksiz en dalada jeke-jeke ómir súrýge kóndige almaıdy. Ol úshin osy ydyrap ketip, jeke-jeke beınet shegip jatqan fermerlerge qysta jemshóp, jazda sý jetkizip beretin, qoıdyń júnin qyrqyp, astyqty oryp, bastyryp berýge qajet traktor men kombaındy, avtokólikti jalǵa beretin, jóndeıtin, qosalqy bólshek, janar, jaǵarmaımen jabdyqtaıtyn burynǵy MTS-ter sekildi tehnıkalyq stansalar uıymdastyrý qajet-aq».

Sol maqalany oqı salysymen áıgili aýyl kaıratkeri Boshaı Kitapbaev telefon soǵyp, maqala durys eken, soǵan basshylar kóz salsa, qulaq assa durys bolar edi degen. Endi fermerler asosıasıalarǵa, iri kooperatıvterge (jekemenshik jer men mal ózderinde qalady) birlesip, kúsh jumyldyryp áreket jasap jatyr.Joq, bul — burynǵy kolhoz-sovhoz emes, biraq solardyń ádis-úlgilerin paıdalanady. Osylaı aýyl qaıta qurylsa,aýyl adamdary eńsesin kóterer edi. Shynyn aıtsaq, damyǵan kapıtalısik elderdiń ózinde kóp jer memleket qaramaǵynda, memleket fermerlerge járdem beredi, kómek kórsetedi. Aýylǵa bilimger basshylyq, naqtyly is qajet.

Bir oı meni tynyshsyzdandyrady. Ata urpaqtyń esimderi men isteri erteń eshkimge kerek bolmaı qala ma?Keler urpaqqa keshegi tarıh qanshalyq qajet bolar eken? Qazirdiń ózinde arada úzilis bastalady deıdi.

Qazaqstannyń shetelderge satyp, qarajat taýyp otyrǵany qazba baılyqtardyń arqasy. Eksporttyń 70 — 80paıyzy — munaı, mys, rýda, kómir. Basqa elderge eshqandaı ózimiz jasaǵan máshıne jabdyq satyp jatqan joqpyz. Eger sol satatyn, jan saqtaıtyn qazyna, baılyq bolmasa, Qazaqstan qalaı kún kóredi dep te oılaısyń,záreń ushady. Al solardy saqtap, qorǵap, keıingi » urpaqtarǵa qaldyrǵan babalarymyz ben atalarymyz emes pe? Osy úshin da olarǵa bas ıý kerek emes pe?

Biz qazir reforma júrgizýdiń keıbir joldary men túrlerinen shapshań júrip, basqa elderdiń aldyna shyqtyq deımiz. Onyń jany bar.Jan basyna shaqqanda keletin shetel ınvestısıasynan ortasha aılyq mólsherinen biraz aldamyz. Al reformanyń ózegi, maqsaty — adam turmysy, halyqtyń hal-jaıy emes pe?

Osy jaǵynan alǵanda Qazaqstan jaqynda jarıalanǵan Halyqaralyq banktiń (qazir bar dúnıeniń kiltin de,tizginin de ustaıtyn bankter boldy ǵoı) maǵlumaty boıynsha, álem elderi arasynda 93-orynda tur eken. Ana joly men 100-orynda, sen 74-orynda dep ediń toı. Endi qarasaq, 93-orynda eken. Bul da sheke qyzdyratyn deńgeı emes.

Jyl saıyn Birikken Ulttar Uıymy ár eldiń koǵam-adam damýyn kórsetetin esep-jınaq shyǵarady. Jaqynda Qazaqstanǵa arnalǵan 1997 jylty jınaq jaryq kórdi. Alty sózin Á.Qajygeldın jazǵan. Osyndaǵy oılar men derekter janǵa jaısyz tıedi. Ol boıynsha Qazaqstan qazir ózinin ekonomıkalyq damýy jaǵynan 1974 — 1975-jyldardyń deńgeıinde eken. Demek 20 — 25 jylǵa deıin sheginip ketkenbiz. Bul toqyraý daǵdarys jaǵdaı 1998 jylǵa da, odan ári eki-úsh jylǵa sozylatyn kórinedi.

Sodan keıin ekonomıka jandana bastaıdy. Ol kezeń 2005 jylǵa deıin barady. Odan ári 2010 jylǵa qaraı shynaıy órkendeý dáýiri bastalady. Bul boljamnyń qanshalyq shyndyq bolaryn bolashaq kórsetedi. Ázirge osylaı deıdi.

«Biz jasqanshaq-jaltaqpyz. Bul qazaqtyń qanyna tán qasıet», — deıdi bilgishter. Orys tildi basylymdar men telekompanıalarda isteıtin kazak qyzdary men jigitteri nege batyl da erkin jazady? Osynda bir syr bar. Másele — ortada.

Ótkir tilmen shatyp, shymshyp jazamyz, biraq tereń zerttelgen, qomaqty máseleni qopara qozǵaǵan maqalalar kórinbeıdi.

Qazir bizdiń jýrnalıser men jazýshylarymyz myna shapshań ózgerip jatqan ómirdi túsine almaı daǵdaryp, eseńgirep qalǵan sıaqty. Bári únsiz otyryp qaldy toı. Demek, Sherhan, bizdiń qalamgerlerdiń boılary tip-tik, búkiri joq bolatyny osydan-aý!

Sálemmen, dosyń Kamal SMAIYLOV

---