InfoHub Logo

Sizge, bálkim, beımálim bolǵan álem muhıty men ony mekendeıtinder jaıly 8 derekti nazarlaryńyzǵa usynamyz:

1. Ǵalymdar keıde “álem muhıty aıdyń arǵy betinen de kem zerttelgen” dep qaljyńdaıdy. Bul tujyrym shyndyqqa saıady dese de bolady: búginge deıin, keı málimetter boıynsha, álem teńizi 2−5%-ǵa ǵana zerttelgen.

 

2. Teńizder túbinde naǵyz sý asty ózender bar, naqtyraq aıtqanda, «salqyn sarqylý» degenge keletin jaǵdaılar. Kúkirtti sýtek, metan jáne basqa da kómirsýtekter teńiz túbindegi jaryqshaqtar arqyly sarqylyp, teńiz sýymen aralasatyn aımaqty dál osylaı ataıdy, al keıin sý ózen sıaqty baıaý qozǵalady. Jáne de bul fenomen ataýyndaǵy «salqyn» sózi sý túbindegi suıyqtyq aınalasyndaǵy teńiz sýynyń temperatýrasynan tómen degendi bildirmeıdi. Kóbinese temperatýra tipti áldeqaıda joǵary bolady. Ǵalymdar salqyn sarqylýdy muhıttardyń tektonıkalyq belsendi aımaqtarymen  ushtastyrǵan. Mysaly, bul qubylys muhıttyq jer qabaty materıktikke batyp ketetin Japon naýasynda aıqyndalǵan. 

 

3. Sý asty ózenderinen ózge, muhıtta sý asty sarqyramalar da bar. Jáne de olardyń keıbiri jer betindegi keıbir sarqyramalardan áldeqaıda úlgen. Búgingi kúnge deıin 7 sý asty sarqyramasy belgili. Temperatýranyń ártúrliligi men muhıttyń ár aýmaǵyndaǵy ártúrli tuzdylyq, sonymen qatar teńiz túbiniń bederi bulardyń túzilýine sebep bola alady. Túrli jaǵdaıdaǵy aıdyndardyń shekarasynda jáne sý asty bókteri bar kezde tyǵyz sý túbine qaraı – odan da tyǵyzyraq sýdy basý úshin aǵady.

Qazirgi tańdaǵy tanymal sarqyramalardyń ishinde eń úlkeni Grenladnıa men Islandıany bólip turǵan Dat buǵazynyń túbinde ornalasqan. Onyń bıiktigi shamamen 4000 metr, jáne ol 175 mıllıon kýb fýttan kem emes sýdy aralastyrady. 

 

4. Keıde muhıtta «sút teńizderi» paıda bolady. Mundaı «teńiz» dep muhıttyń aýqymdy aımaǵynyń jarqyraýyn aıtady. Jáne mundaı qubylystyń kóptegen sýretteri bar bolsa da, onyń qalaı paıda bolatynyn ǵalymdar áli naqty dáleldemegen. Bir nusqa boıynsha, «sút teńizi» muhıttyń iri aımaqtarynda uzaqqa sozylatyn jarqyraý týdyratyn Vibrio harveyi lúmınesenttik bakterıalarynan paıda bolady. 

 

5. 2011 jyly PLOS Biology jýrnalynda jaryq kórgen zertteýge sáıkes, muhıtta aǵzalardyń shamamen 2,2 mıllıon túri mekendeıdi, olardyń ishinde shamamen 194 400 túri ǵana belgili. 

 

6. Álem muhıtynda mekendeıtin eń iri balyq – kıt akýlasy. Bul túrdiń keıbir ókilderiniń uzyndyǵy 12,65 metrge jetedi jáne salmaǵy 21,5 tonnadan asady. Búginde kıt akýlalary barlyq tropıkalyq jáne birkelki-jyly teńizderde mekendeıdi. Biraq Álem muhıtynyń eń iri mekendeýshisi, bul – árıne, kók kıt. Onyń uzyndyǵy 33 metrge deıin jetedi, al salmaǵy 150 tonnadan asýy múmkin.

Sonymen qatar álem muhıtyndaǵy eń kishkentaı balyq bolyp, Kedergili rıftiń marjan lagýnalarynda mekendeıtin Schindleria brevipinguis sanalady. Bul túr balyqtardyń uzyndyǵy 8,4 mm-ge deıin jetýi múmkin. 

 

7. Muhıt betinen 1000 metr tereńdikte, kún sáýlesi túspeıtin jáne taǵam az aımaqta, tańǵajaıyp balyqtar, onyń ishinde túrleri qorqynyshty balyqtar mekendeıdi. Kún sáýlesi túspeıtindikten olardyń kózderi kishkentaı (nemese tipti kózderi joq) bolady, olar baıaý júzedi jáne taǵam az bolǵandyqtan energıalaryn qurta bermeý úshin eshqashan oljasynyń artynan júgirmeıdi. Bul balyqtar jaı ǵana oljasyn kútedi nemese arnaıy «qarmaqtary» arqyly aldap túsiredi. Tereńdegi balyqtardyń kóbi shaǵyn pishindi bolady – iri balyqtarǵa jan saqtaý qıyn, alaıda kóbiniń ishteri qampaıyp ketedi. Bul olardyń óz salmaqtarynan da úlken tamaqty jutyp ala alatyndyqtarymen túsindiriledi. Tereńdegi balyqtardyń eń tanymaldary – Gonostomatidae jáne teńiz shaıtandary. Al eń tereńde mekendeıtin balyq bolyp abıssobrotýla sanalady. Ol Pýerto-Rıko naýasynda 8370 metr tereńdikte tabylǵan. 

 

8. Muhıtta «jalǵan túp» paıda bolǵan jaǵdaılar da belgili. Eń alǵash ol týraly 1942 jyly belgili boldy. Birneshe akýstıkalyq tekserý mamany muhıt betinen 300-450 metr tereńdikte dybys tolqynyn toıtaratyn qabatty baıqap qalady. Jáne de keıin bul beımálim qabat túnde teńiz betine shyǵyp, al kúndiz – túbine qaraı túsetini baıqalady. Sol kezde «jalǵan túpti» bálkim kúndizgi jaryqtan qashatyn tiri aǵzalar túzedi dep boljanady.

«Jalǵan túpti» dál qaı aǵza túzýi múmkin degen boljamdar jasalady. Biraq nátıjesinde muny kálmarlar jasaıtyny anyqtaldy. Óıtkeni top bolǵan kezde olar birkelki bólinip, tyǵyz salmaq qura alady, al bul óz kezeginde dybysty toıtara alatyndaı múmkindikti týyndatady. 

---