Kóńilde júrgen oılar kóp
Sherhanǵa hat
Dos Sherhan! Senin «Egemen Qazaqstanda» jarıalanǵan «Qazaqstan. XXI ǵasyr» atty maqalama baılanysty hatyńdy muqıat oqyp shyqtym. Osyndaı bir kúdik-suraqtyń senin tarapyńnan bolatynyn sezip júr edim. Sen budan burynyraqta bir jerde «Qazaqstan jeri mıllıard adamdy asyraı alady», — dep aıtqanymda, «O ne degenin, ony bilse, andyzdap otyrǵan kórshiler lap berip, bas salatyn bolady», — dep qorqynysh aıtqansyń. Shynynda bul — Birikken Ulttar Uıymy mamandarynyń ǵalymdar bergen derekter negizinde jasaǵan qorytyndysy. Osyǵan oraı taǵy bir derek bar. Bizdiń kazirgi Jer-Anamyz (sen óte aıanyshty jazǵansyń onyń jáıin) keminde 20-30 mıllıard adamdy asyraı alady jáne de tamaǵyn tok, kóılegin kók etip, jarasymdy tirshilik jasaýǵa múmkindik beredi eken. Adamdardyń aqyly jetse, saıasatkerlerdiń rahymy bolsa, jerdiń jomarttyǵynda shek joq. Bul ańqyldaǵan aqkóńil optımızm emes, kádimgi naqty esep, derek. Iá, bul — múmkindik, al ony júzege asyrý basqa másele.
Adam 70 jyl ómirinde mıynyń bar múmkindiginiń 4-aq paıyzy paıdalanady eken. Adamnyń tarıhy — jer taǵdyry — sol múmkindik pen bolmys shyndyq arasyndaǵy aıyrmashylyqty azaıtý jolyndaǵy kúres, umtylys qoı. Ekinshiden, Qazaqstan jerine osy zamanda eshkim kóz alarta almas. Reseıdiń, Qytaıdyń, AKSH-tyń bizge qamqor-qorǵan bolamyz dep resmı bergen (Biz 104 raketany joıǵannan keıin) ýádeleri bar ǵoı. Olarǵa senbesek, kimge senemiz?!
Seniń oıynda jatqan bir qyjyldy da baıqadym. Bir mıllıard adamǵa qoregi jetetin jerde búgin 16 mıllıon adam nege toıymdy taǵam ishe almaı otyr deısiń ǵoı? Ol ras, ol — suraq. Tamaq-taǵam jónine kelsek, jaǵdaı mynadaı: osydan bes jyl burynǵy mólshermen salystyrǵanda, búgin bir adamǵa 57 kg et (buryn 75 kg bolatyn), 260 lıtr sút (buryn 320 lıtr bolatyn) mólsherinde keledi. Úkimet halyqty ashyqtyrmaımyz, qajet taǵamdy shetelderden alyp kelemiz: ári sapaly, ári arzanǵa (ózimizdegimen salystyrǵanda) túsedi deıdi. Jurt malyn kóbeıte almaı jatsa (Monǵolıada qoı eki mıllıonǵa kóbeıgen), biz sonsha qoı kerek ne dep azaıtyp jatyrmyz. Biz qazir óz sharýalarymyzǵa jumys taýyp (jumys isteıtin jaǵdaı jasap) bere almaı otyryp, Golandıanyń, Fransıanyń, Amerıkanyn sharýalaryn asyrap jatyrmyz. Olarda ónimdi shyǵarý emes, ótkizý-satý problema toı. Ótken jyly shetelderden et, sút, jumyrtqa satyp alýǵa jumsalǵan mıllıondaǵan dollardy nege óz sharýalarymyzǵa — fermerlerimizge bermeımiz? Osy bir óte túsiniksiz jaıt!
Jer týraly áńgimede san jyldar boıy jyrtylyp, shany shyqqan tyndy qaıtadan qalpyna keltirýge júz jyl ketedi deısiń. Ras, biraz ýaqyt ol jerdi tynysh qaldyrsa, soqa salmasa, eki-úsh jylda týsyrap, egin salýǵa emes, tabıǵı shóptiń ósýine jarap qalady. Al azdap sý berse degen alys bolashaqtyq qıaly ǵoı. Fosfor tyńaıtqyshyn biraz mólsherde berýge bolar edi. Muny sen jaqsy bilesiń. Óziniń «Qara marjan» romanynda Qarataý qazynasyn jazǵansyń. Biz fosfor qory jaǵynan dúnıe kúzinde 2-3 oryn alamyz. Qor mol, biraq sony durystap ala .almaı jatyrmyz toı. Sońǵy úsh jylda ıe-qojasy tort ret ıgerdi. Osyǵan oraı seniń de dertińdi bilem. Sol sen týǵan óńir — Qarataýdyń qazynasyn da, men týǵan jer — Jezqazǵannyń qyrýar baılyǵyn da, eziń hatta jazyp otyrǵan Qaraǵandynyń kómirin de qazir sheteldikterge berip, ıelendirip jatyrmyz. Sen Qaraǵandyny aıtyp, talantty Sattardyń tamasha romanyn durys eske saldyń. Al bul jaǵdaı Ǵabeńniń «Oıanǵan ólke», ásirese «Jat qolynda» romandarynda ǵajap jazylǵan edi ǵoı.
Jaqynda «Habar» baǵdarlamasy sol sen aıtqan Qaraǵandy shahterleriniń kazirgi halin kórsetti. Janyń ýdaı ashıdy. Anaý Temirtaýdyń alyp zaýytyn satyp alǵan Ispat-Qarmet shoıyn balqytý úshin koks kerek dep Qaraǵandynyń bir top shahtalaryn da qosyp aldy. Ondaǵylar endi kún kóremiz dep qýanyp jatyr deıdi. Al sheteldikter almaǵan tort shahtanyń 6 myń kenshisi qaıda barady, qalaı kún kóredi?
Al qazba baılyqtardyń jalpy quny 10 trıllıon dollar degen derekti men elimizdiń geologıa jáne ken qorǵaý mınıstri, óte bilimdi jigit Serikbek Dáýkeevtiń jazǵanynan, aıtqanynan aldym. Bul — jalpy dolbarly-boljamdy meje. Al naqty, naǵyz anyqtalǵany 3,7 trıllıon dollar bolady dep aıtqan da sol. Anaý jerdiń astyńǵy qabattarynda jatqan qazyna bolsa, mynaý osy jerdiń ústine shyǵyp, qolymyzǵa tıgeli, túskeli turǵan qazyna dedi. Jalpy, Qazaqstan qazynasy men úshin jatqan bir jyr. Ol jónindegi derekterdi jınap, taramdap júremin. Sol baılyqtan alǵanymyzdan almaǵanymyz san ese kóp! Jaqynda ana bir-eki qyzyq derek kórdim. Bolashaqtyń otyny — ýran. Ol adamǵa ajal-qasiret emes, kúsh-qýat beretin bolady. Onyń baǵasy da qymbattap barady. Sol ýrannyń jer betindegi qorynyń tórtten biri Qazaqstan jerinde jatyr. Bul ǵajap qazyna.
Bizde almas joq dep júrgenbiz. Sóıtsek, Kókshe óńirinde tehnıkalyq almas alatyn shıkizat bar bolyp shyqty. Sol kendi durys paıdalaný kerek edi de. Bir kezde bar ónerkásiptiń 93 paıyzy ortalyqqa baǵynady dep shaǵynatyn edik, endi bárine ózimiz ıe boldyq qoı. Al óndiris ázir júrmeı jatyr. Osynyń bir ókinishtisi — eger sol shetelderge berip jatqan kásiporyndardyń shyǵaratyn ónimderi eshkimge qajet bolmaı, etpeı jatsa eken-aý. Sonyń kebin kórshi Reseı kásiporyndary alady eken. Meniń bir tań qalatynym, Sherhan, sol Pavlodardyń glınozemin, Dóń hromıtiń nemese Sokolov-Sarybaıdyń rýdasyn nege sheteldikter satady, solardy ózimiz nege birden satpaımyz? Sol erteń satylar ónimniń esebinen qaryz alyp, osy óndiristerdi ózimiz basqaryp áketýge bolmaı ma? Osyny túsinbeımin.
Talaı jyl óndiristi basqarǵan áıgili A.Kúlenov sheteldikter tek óndiristi ǵana alady, áleýmettik salaǵa barmaıdy, balabaqshasyn ustamaıdy, al onsyz óndiris alǵa baspaıdy dep aıtty ǵoı.
Osynyń bári jetiskendikten istelip otyrǵan joq, aqsha joq, aqsha úshin baryp otyrmyz deıdi úkimet. Sol mys aqsha emes pe?
Sen, Sherhan, hatynda taǵy bir máseleni qozǵaısyń. «Karavannyı» taralymyna qazaq basylymdarynyń bári jınalyp jeter me eken dep suraısyń. Bárin qosqanda — qaıdam? Biraq men bir naqty derek keltireıin. «Karavan» 112 bet bolyp shyǵady. Demek bir nómirinen «Qazaq ádebıeti» gazetiniń (16 betten ǵoı) 8-in jasaýǵa bolady. Al taralymyn alsaq, «Qazaq ádebıeti» — 18 myń, «Karavan» 250 myń, sonda kólemin taralymyna kóbeıtsek, «Karavannyı» bir nómirinen 80-90 «Kazak ádebıetin» shyǵaryp turýǵa bolady eken! Amal joq, kúrsinesiń de! Sondaı qazaq gazeti nege joq dep kúıinesiń. Ol qaǵaz, sol qarjy basqa jaqtan emes, osy Qazaqstan jerinen tabylyp jatqan joq pa?
Sen jazǵananaý telearnalardaǵy qazaqsha habarlardyń kólemin shyǵarý úshin bir esep jasaǵanmyn. Aptasyna Almatynyń 11 telearnasymen bir táýlikte 115 saǵattyq habar kórsetiledi, sonyń 14-18 saǵaty ǵana qazaq tilinde eken! Solaı! Qazir óziń aıtqandaı, gazet-jýrnaldardyń taralym sany da azaıyp, baspadan shyǵatyn, oqýshyǵa jetetin ýaqytty kesheýildegen saıyn jurt teledıdar men radıoǵa kóbirek kóz salyp, qulaq tosady. Sol teledıdarda kezinde ekeýmiz de basqarýshy bolyp istedik. Ol asa bir kúrdeli, kıyn, kıno men jýrnalısıkany qosqan, san alýan dúnıeden turatyn sala. Men istegen 80-jyldar men úshin qandaı ystyq bolsa («Tamasha», «Aıtys», «Terme», «Alataý» baǵdarlamasy, 40 serıaly vıdeofılm t. b.), sen istegen 90-jyldar da saǵan ystyq. Ol kezen týraly oǵash-ojar ár qıly pikirler, qańqý sózder boldy. Degenmen shyndyq ashyldy. Sol sen ákelgen «Tańsholpan» jaqynda qaıta shyǵa bastady, «Balbóbek» kórindi, «Taıbýryl» daıyndaldy...
Qazir en atyshýly degen kazak jýrnalıseri, kınorejısserler teledıdarǵa kelip, osynda jumys isteýge tıis qoı. Kıno toqyrap tur, sondaǵy talantty rejıser-operatorlardy TV-ǵa tartý qajet. Biz de bilim-tájirıbemizdi jumsap, aqyl-keńes berýden bas tartpas edik, biraq qazir, Sherhan, osy jurt aqyl-keńes suraýdan at-tonyn ala qashady.
Qoǵamnyń saıası, ekonomıkalyq qurylym-júıeleriniń tıimdi-tıimsizdigin adamnyń hal-ahýalyna qarap ólsheýge de, aıqyndaýǵa da bolady. «Qazaqstan. Adamnyń hal-jaǵdaıy jónindegi 1996 jylǵy esep» dep atalatyn halyqaralyq qujatta (BUU qatysqan) sondaı taldaý-baǵalaý bolǵan.
Kórsetkishtiń biri — adamnyń ortasha ómir jasy sońǵy jyldary qysqaryp bara jatyr. 1991 jylǵy 68,6 jastan 66,1 jasqa deıin kemidi.
Al derekterdi aıtyp qana koımaı, olardyń týý sebepterin de ashyp taldap aıtar bolsaq, ekonomıkaǵa baryp tirelemiz. Jalpy ulttyq enimniń mólsher-kólemi jan basyna shaqqanda Qazaqstanda 1992 jyly dúnıejúzilik banktiń deregi boıynsha, 4270 dollardan kelgen bolsa (sonyń ózinde 174 eldiń ishinde 64-oryn alǵan), 1995 jyly bul kelem eki esedeı azaıyp, jan basyna 2760 dollardyń ónimi shyǵarylǵan. Bul — eń tómengi kórsetkish, damyp kele jatqan emes, damı bastaǵan elderdiń halin kórsetetin jaıt.
Sonymen, adamnyń ortasha ómir jasy, densaýlyq jaǵdaıy, turmys halin aıqyndaıtyn kórsetkish-deńgeı jaǵynan Qazaqstan sońǵy bes jylda 47 orynǵa jylysyp, 53-orynnan 100-orynǵa bir – aq tústi.
Jaraıdy, eńseni basar, kóńildi buzar derekterdi osymen doǵaraıyn. Keshe ǵana birtútas ómir súrip, birge bolǵan elderdiń qaı-qaısysy bolsa da búgin osyndaı qıyn halge túsip otyr. Ár eldiń jaǵdaı-múmkindigi árqalaı, sondyqtan da árqaısysy óziniń qalaǵan jolymen júretin bolar. Prezıdent N. Nazarbaev bıylǵy jyl Qazaqstan úshin bet burys jyly bolady, alǵa jyljý bastalady degen. Men de jyl basynda, esinde bolar, «Egemen Qazaqstanda» quldyraýdyń shegine jettik, jerge aıaǵymyzdy tiredik, endi kóteriler me ekenbiz degen úmitpen maqala jazǵan em. Jarty jyldyń alǵashqy derekteri kóńilge úmit uıalatady. Tol byltyrǵydan kóbirek alyndy. Eginniń hali jubatady. Bıyl bıdaıdyń tonnasy 130 — 135 dollar bolady, demek munaıdan da qymbat. Aýylǵa osy kóp demeý bolar. Sony aman jınap alsaq deseı. Bir jaǵynan aldymyzdaǵy qysqa daıyndyq jaıy alańdatady. Byltyr kómirdiń ústinde turǵan Qaraǵandynyń úıleri azynap-muzdap shyqty. Shahtınsk qalasynda jaǵar otyn bolmaı, mektepter jabylyp qaldy.
Sherhan, sen hatyńnyń sońynda Malahov qaıda júr dep suraısyń. Biletin bireýler: uldaryn alyp, Avstralıaǵa ketipti deıdi. Sony bir gazetter qorǵap jazady. Jalpy, óz mańaıymyzda kóńilge qaıaý salatyn jáılar bar. Keıbir basylymdardaǵy ózara aıtys, birin-biri kemsitý, betin tyrnaý, másele aınalasynda ashý kóterý, tartys týǵyzý baıqalady. Gazet betin dastarqan basyndaǵy usaq áńgimelerge paıdalanýǵa sen ne deısiń, qalaı qaraısyń? Jalpy, kóńilde júrgen oılar, tolǵandyrar máseleler kóp.
Sálemmen, Kamal dosyń
You Might Also Like
