InfoHub Logo

Antarktıda – syrly ári ǵajaıyp meken. Jeti qurlyqtyń ishinde adamdardyń mekendeýine eń qolaısyzy bolǵandyqtan eń az zerttelgen qurlyq. Nazarlaryńyzǵa ol jaıly 10 eń qyzyqty derekti usynamyz. 

10. Onyń kólemi árdaıym ózgerip otyrady

Antarktıdada teńiz muzynyń qabaty bir aımaqtarynda keńeıip jatsa, basqa jaǵynda kemip jatady. Munyń bir sebebi – úzdiksiz jel soǵyp turýynda. Mysaly, jel soltústikten soǵyp turatyn bolsa, qurlyq ońtústikke qaraı keńeıedi.
Mundaı jyl saıynǵy aýytqýlar ár maýsymda bolyp turady. Qurlyqtyń jalpy aýdany shamamen 11,7 mıllıon sharshy shaqyrymdy quraıdy, ár jaz saıyn ol shamamen taǵy 2,85 mıllıon sharshy shaqyrym muzben qorshalady. Qysta qurlyq birshama keńeıedi. Onyń aýdany 18 mıllıon sharshy shaqyrymǵa deıin jetedi. Bul sandardy elestetý ońaı bolý úshin – Eýropa qurlyǵy 9,8 mıllıon sharshy shaqyrymdy alyp jatqanyn aıta keteıik. Demek, ár qysta Antarktıdanyń aýmaǵy Eýropanyń aýmaǵynan asyp túsedi.

 

9. Muzdy qurlyq ǵarysh qoqystaryn jınaýǵa qolaıly meken

Antarktıka – meteorıtterdi jınaýǵa óte qolaıly orta. Kez kelgen basqa jerde ǵaryshtan túsken qara úıindiler jer betinde kórinbaı qalady. Meteorıtterdiń qaldyqtaryn tastan aıyra almaıdy, al keıde tipti eshkim kórmeı de qalady. Óz kezeginde Antarktıda – muz ben qarǵa oranǵan appaq qurlyq. Sondyqtan onyń betine qulaǵan ǵarysh qoqysyn birden baıqaýǵa bolady.
Sonymen qatar, muzdy orta meteorıtterdi jaqsy saqtaıdy – kóptegen tabylǵan zattardyń jasy mıllıon jylǵa jetedi. Ǵalymdardyń solardy izdeý úshin saparlap keletini de sondyqtan. Antarktıdaǵa meteorıt izdeý maqsatynda jasalatyn saıahattardyń shyǵyny ózgelermen salystyrǵanda az. Al Eýropa men Amerıkadan izdeý ıgi is emes. Bul derekti myna bir mysalmen dáleldeı alamyz: 1976 jyldan beri AQSH ǵalymdary meteorıtterdi izdeý boıynsha baǵdarlamalardyń aıasynda Antarktıdada 16 myń danasyn tapqan.

 

8. Jyl saıynǵy marafondar ótkizilip turady

Turǵylyqty halyqtyń joqtyǵy Antarktıdada sport jarystaryn ótkizýge kedergi keltirmeıdi. Elsýert bazasynda 2004 jyldan bastap erekshe marafondar ótkizilip keledi. Qatysýshylar Ońtústik Amerıkadan jeke ushaqpen aýa temperatýrasy -17°S -12°S aralyǵynda bolatyn jerge ushyp keledi. Al jeldiń jyldamdyǵy sekýndyna 5-12 metr. Bul – sportshylar ótkeretin kóp kederginiń biri ǵana. Aıtpaqshy, marafon teńiz deńgeıinen ortasha 1000 metr bıiktikte ótedi. 
Termostaǵy shaıyńyz birneshe mınýtta sýyp ketpeýin qalasańyz – jeńilirek sanalatyn Mak-Merdo jarysyna qatysa alasyz. Bul jarys Rossa teńizindegi muzdy qaırańynda ótedi. Bul marafonǵa «Mak-Merdo» (Amerıka Qurama Shtattary) ǵylymı zertteý ortalyǵynyń jumysshylary qatysady. Alaıda márege barlyǵy birdeı jete bermeıdi – aýa raıyn boljaý qıyn, tipti jazda da, sondyqtan aýa raıyna tikeleı baılanysty.

 

7. Munda týrıser kelip turady

Antarktıkada ekstremaldyq týrızmge múmkindikter mol. Polár sheńberin kesip ótý, pıngvınder otaryn qıyp ótý, qurlyqty zerttegenderdiń jolymen júrý, sý astyna túsý, ǵylymı-zertteý beketterin aralaý jáne t.b. Biraq munyń bárin Antarktıkalyq túbekte jasaýǵa bolady. Onda salystyrmaly túrde klımaty jylylaý, al jylyna Denverde sıaqty jaýyn-shashyn jaýady. Ony qurlyqtyń basqa bóligimen salystyryp, qaljyń túrde tropıkalyq dep ataıdy. 
1300 shaqyrymǵa jalǵasqan bul túbek shalǵaı soltústikte ornalasqan jáne qurlyqtaǵy eń ylǵaldy aýmaq. Munda, tamasha qysqy ásem kórinistiń ortasynda pıngvınder, ıtbalyqtar men janýarlar áleminiń basqa da ókilderi mekendeıdi. Ár jazda krýız laınerleri Antarktıkalyq túbekke shamamen 35 myń týrısi jetkizip otyrady. Árıne, bul tanymal kýrorttarmen salystyrǵanda áldeqaıda az, biraq bul sapar ekzotıkalyq bolyp sanalatynyn umytpaýymyz kerek.

 

6. Antarktıda áli de zertteýdi talap etetin meken 

Brıtan kapıtany Djeıms Kýk 1772 jyly polár sheńberine júzip barǵanda jerdi kóre alǵan joq, biraq orasan zor aısbergter men óte tómen temperatýra qorshaǵan ortanyń qaharly ekeninen habar berdi. Zertteýshiler qurlyqty taýyp, barlaýdy 1800 jyldyń basynda bastady. Osylaısha, amerıkalyq kapıtan Djo Devıs Antarktıkalyq túbekke ıtbalyq aýlaý úshin 1821 jyly attanady. Bálkim, jańa qurlyqqa alǵash aıaq basqan adam da sol bolar. 
Degenmen, Ońtústik polúske 1911 jylǵa deıin eshkim jete almaǵan. Birinshi bolyp buǵan norvegıalyq Rýal Amýndsen qol jetkizdi. Buǵan deıin polúske brıtan Ernest Sheklton jetýge tyrysqan, biraq nysanaǵa 200 shaqyrymdaı qalǵanda qaıtyp oralýǵa májbúr bolǵan. Aǵylshyn zertteýshisi Robert Skott bul orynǵa Amýndsennen keıin bir aıdan soń aıaq basady, biraq qaharly aýa raıynan ol qaıtyp orala almaı qaldy. Úlken qater zertteýshilerdi toqtata alǵan joq, qurlyqtyń kóptegen jerlerinde ár eldiń týlary tigilip jatty. Ýaqyt óte kele olardyń sany artty. Osylaısha qurlyqty jekeshelendirý máselesi kóterile bastady.

 

5. Antarktıdaǵa birneshe el kóz tigýde

Álbette, jańa mekenderdi ashqan saıyn adamdar ony ıemdengisi keledi. Biraq Antarktıda – jalǵyz erekshe meken. Álemniń túkpir-túkpirinen jınalǵan ǵalymdar qurlyqtyń qıyr ońtústiginde jınalyp, ǵylymı zertteýlerin júrgizedi. Bir kezderi jeti el qurlyqtyń ár jerin bólip alǵysy kelgen, biraq bul iske asa qoıǵan joq. Tek birneshe memleket Antarktıdany óz shekarasyna qosýǵa sońyna deıin kúresti. 
Úsh el – Argentına, Chılı men Ulybrıtanıa – Antarktıda bizdiń jer dep jarıalady. Bir biriniń narazylyqtaryna pysqyryp ta qaramady. Al Avstralıa, Fransıa, Norvegıa men Jańa Zelandıa shekaranyń keıbir jerlerine talaptandy. Biraq 1959 jyly 12 el Antarktıdanyń halyqaralyq shekara ekenin rastaıtyn kelisimge qol qoıdy. Keıin buǵan basqa da elder qosyldy. Qazirgi tańda bul shartqa 51 memleket óz kelisimin bergen. Degenmen, bul qujat Antarktıdany ıelik etkisi keletin elderdiń albyrttyǵyn basyp qana qoıdy. Olar áli de bul qurlyqty ıemdenýdi armandaıdy.

 

4. Bul qurlyqtyń Saharamen uqsas jerleri kóp

Antarktıda – naǵyz polárlik qula dala. Ol – jer betindegi eń bıik (ortasha alǵanda), eń jeldi jáne eń qurǵaq meken. 1983 jyly “Vostok” keńestik ǵylymı stansıasynda Jerdegi eń tómen temperatýra belgilendi: -89,2°S. Qurlyqtyń 98% aýmaǵy álemniń 70% tushshy sý qoryn quraıtyn muz qabatymen qaptalǵan. Onyń ortasha qalyńdyǵy – 2200 metr, al Shyǵys Antarktıkada ol tipti 4800 metrge jetedi! 
Bul kontınentti Saharaǵa uqsatatyny ne? Eń aldymen, ómirge qolaısyzdyǵy jáne jaýyn shashynnyń ortasha deńgeıi tym tómendigi. Aýa raıynyń sýyq bolǵany sonsha, jańbyr múlde jaýmaıdy dese bolady. Keıbir aýdandarda jylyna 30 mıllımetrden tómen jaýyn shashyn jaýady. Keıbir aýmaqtarda, ǵalymdardyń aıtýynsha, jańbyr mıllıon jyldan astam ýaqyt jaýmaǵan.

 

3. Munda qandy sarqyrama bar

Qurǵaq alqap aımaǵyndaǵy Teılor antarktıkalyq muzdyǵynan aǵatyn, qyp-qyzyl tústi sýdyń aǵynyn zertteýshiler qandy sarqyrama dep ataıdy. Sarqyramanyń mundaı túske boıalýy sý quramynda temir totyǵynyń kóp bolýymen túsindiriledi. Sý muz qabatynyń kishigirim jaryqshaǵynan atyp aǵyp jatyr. Munyń qaınar kózi 400 metrlik muz qabatynyń astyndaǵy ózen ekeni anyqtalǵan. Sarqyramanyń ózinen ol birneshe shaqyrymǵa alysta jatyr. Ózen Qurǵaq alqapty teńiz sýy basqan kezde qurylǵan. Shamamen 2-4 mıllıon jyl buryn sý qaıtyp, al sýaıdyn muz qabatymen búrkelip qalǵan. Bir qyzyǵy, bul qaınar kózdegi sýdyń ashshylyǵy muhıt sýynyń ashshylyǵynan 4 ese artyq. Sol sebepti ol –10°C-ta da qatyp qalmaıdy. 
Sý aǵynyn zerttegen ǵalymdar, tereńde ornalasqan ózende kóptegen mıkroaǵzalar mekendeıtinin dáleldegen. Olar ottegisiz, syrtqy ortadan alynatyn nárli zattarsyz jáne fotosıntezge qajetti kún sáýlesinsiz ómir súre alady. Tabylǵan ekojúıe astrobıologtarǵa kún júıesindegi ózge planetalarda osyǵan uqsas jaǵdaılarda ómir súretin mıkroaǵzalardyń bolýy múmkin ekenin boljaýǵa múmkindik berdi. Mysaly, Marstyń polárlik bóriginiń astynda nemese Iýpıter gaz alpaýytynyń serigi – Eýropanyń tereń muhıttarynda.

 

2. Ómir qaharly jaǵdaılarǵa tózýdiń amalyn tabady

Jumyrt qurt, kene sıaqty omyrtqasyz aıýandar antarktıkalyq jerde ómir súre alady, al jergilikti ózenderde mıkrobtar jeterlik. Keıbir tiri aǵzalar qaharly sýyqqa tózýge mashyqtanǵan. Temperatýra eń tómenge túsken kezde – jasýshalar «qatyp qalǵan» sıaqty bolyp, jybyrlaýdy toqtatady. Al jylyǵan soń olar qaıta tiriledi. Faýna ókilderiniń tózimdiligi tómendeý, sondyqtan yzǵyryq jelden tasa, sýǵa jaqyn aımaqtarda ómir qaınap jatyr. Sonymen qatar teńiz túbinde de ómir súretinder kóp. 
Pıngvınder, ıtbalyqtar, teńiz arystany, alpamsadaı kıtter, kálmarlar men krılder – antarktıkalyq qaharly aýa raıyna shydap baǵatyn janýarlardyń keıbiri ǵana. Sonymen qatar onda daýylpaz, álbatros, qaratumsyq sıaqty kóptegen qustar da mekendeıdi. Qaratumsyqtar ekspedısıa ókilderine kóp kedergi keltiredi. Jyrtqysh qaratumsyqtar janýarlar men adamdarǵa tap beredi, qaraýsyz qalǵan azyq-túlikterdi urlap áketedi.

 

1. Antarktıda buryn tropıkalyq bolǵan

Eń sýyq qurlyqty zerttep júrgen zertteýshilerdiń kópǵasyrlyq muzdy tereń burǵylaý arqyly planetamyzdyń ýaqyt óte kele qalaı ózgergenin boljaýǵa múmkindigi bar. Bir tańqalarlyǵy, ǵalymdar burynǵy zamanda antarktıkalyq jaǵalaýda pálmalar men gúlder óskenin anyqtaǵan, al muhıttaǵy sý jyly bolǵan. Iaǵnı, shamamen 50 mıllıon jyl buryn Antarktıda tropıkalyq aımaq bolǵan. 
Qazirgi kezde Jańa Zelandıada ósetin aǵashtar men ósimdikterdiń tasqa aınalǵan qaldyqtary tabylǵan. Sonymen qatar ǵalymdar Antarktıdada afrıkalyq baobabtar óskenenine dálel tapqan! Búginde bul kontınenttiń mıllıon sharshy shaqyrymy polárlik qula dalaǵa aınalǵan. Bul bolashaqta klımattyń qalaı ózgerýi múmkin ekenin oılandyrtady – bálkim, Sahara jańa Antarktıdaǵa aınalar, al polár qurlyǵynyń ózi qaıtadan jyly, ómir súrýge qolaıly mekenge aınalar?

 

Antarktıda jaıly málimetter ashylǵan saıyn jumbaǵy da soǵurlym kóp. Bul tańǵajaıyp appaq qurlyq osy kúnge deıin az zerttelgen bolyp sanalady. Qolaısyz aýa raıy ǵylymı zertteýler men ekspedısıalar júrgizýge qıyndyq týdyrady, biraq qıyndyqtar adamzatty toqtatqan ba edi?

---