InfoHub Logo

Aqsý jer jannaty İ

EKİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Shybynsyz jaz edi. Altaıdyń jazy qashanda shybynsyz. Kódeli, kúreńseli Quzǵyndynyń mıdaı jazyǵy. Sol jazyqtyń ózi de etektegi elden eki myń metr bıikte jatyr. Altaıdyń jazyǵynyń ózi de aspanda. Aspan astyndaǵy mıdaı jazyq shyr aınalyp, kindiginen dóńgelep tur. Baladan kárige deıin kóńili kók tiregendeı jelikken jurt, qymyz jeligi, qyzyq jeligi, qyz jeligi de joq emes. Tanaýramaǵan erkek joq, tamsanbaǵan urǵashy joq. Quıryq-jalyn úkilep túıgen báıge atynda balalar, qyz-qyrqyn jorǵada.

Birinen soń biri jubyn jazbaı quıryq tistesip qatarynan kelgen úsh qara kerdiń solyǵyn basyp shette júrgen Sherýbaı jorǵa jarysyn jarıalaǵanda qaıtadan ortaǵa umtyldy. Donchak shatys jıren qasqa azban qalyń topty omyraýymen qaq jaryp kómbe basynan biraq shyqty. Búgingi dýmannyń bıi de, tóre aǵasy da Sıǵat edi, aq jibek shapandy ıyǵyna jelbegeı tastap aqbozdyń ústinde siresip otyr eken. Aqbozy bılep tur eken. Qamshy kótergende kómbege on at shyǵyp edi, on birinshi bolyp aq jal sarymen Sán, on ekinshi bolyp qara jal qulamen eger shyqqanda at qosqandar gýildeı bastady.

— Kámesıa qaıda bul?! Kámásıa ne bitirip júr?! Anaý qara jal qulany báıgeden shyǵaryp tastańdar, ol jorǵa emes, rysak! — dep bir shal óndirshektedi.

— Áı, ol buǵy sapqozynyń belgili býdany ǵoı, men ony saqaýynan bilemin! — dep ekinshi shal óńeshtedi.

— Áı, qaraǵym, — dep úshinshi shal enteleı bergende, Sıǵat qamshy kóterip toqtatty da, óńsheń bir shómeı bókse qyrt shaldarǵa jaqtyrmaı qarap, áldebir jandaıshap kúltmassovıktiń qolyna ustatqan megafonymen jekip tastady:

— Murynyńnan qaq, qulaǵyńnan kúrt saýlaǵansha mal tanymaı júrgen qaı qazaqsyńdar?!. Qarańdarshy, osy on ekiniń ishinde taza tuqymnan bir at bar ma?!. — Sıǵat shómeı bókse qyrt shaldardy atymen qosa túgel sanap shyqty. Bir de biri myńq ete almap edi, tóraǵasynyń kózi taıa bergende "qaraǵymdap" turǵan myryq shal:

— Meniki, meniki taza! — dep qaldy.

— Á, ıá, sizdiki taza mástek ekeni ras. Kóp bolsa jol jorǵasy bar shyǵar, — dep op-ońaı moıyndaı saldy.

— Qaraǵym, endi jurttyń bári derektir emes, derektirden derektir týa bermeıtin shyǵar?!.

— Durys aıttyń, qarıa. Jorǵa mástekte de, qazan atta da, jabyda da bar. Jorǵadan jorǵa týady dep kim aıtty, jorǵanyń tegi bólek dep kim aıtty? Qaı atasynan beri jorǵanyń tuqymyn ustap kele jatqan bapker bar eken?..

Áý bastan-aq kelispegen shómeı bókseler "men barmyn" dep aıta almady. Óńkıgen qasqa azbannyń ústinde tóbege shyqqandaı shirep otyrǵan Sherýbaı:

— Attardy ustamańdar, berekesiz óńsheń mundar! — dep aıǵaı saldy, ashýdan da emes, esektiń báıgesinen de ese teńdik kútip, dyrdýǵa dyrdý, daýǵa túkirik qosatyn shómeı bókse zamandastaryna tastaǵan zili edi.

— Shańnan qoryqqandar attaryn alyp qalsyn, qalǵandary bir aınalym et qyzdyryp qaıtsyn! — dep Sıǵat qamshysyn túsirgende aq jal sary men qara jal qula ǵana jylysyp júre berdi de qalǵandary uıattan qorqyp jurt kózinen tezirek taıyp otyrdy. Eki at aınalymnyń basynan kómbege keri qaıtqanda mástegi de, jabysy da mıtyńdap shómeı bókse shaldardyń taqymynda júr edi.

— At ekeý-aq bolǵandyqtan sońǵysyna báıge joq! — dep tóraǵasy sońǵy úkimin aıtqanda, Sherýbaıdyń ishi qylp ete qaldy. "Qap, beker boldy-aý!" — dedi. Sheraǵańnyń namysy da, ókinishi de atynda emes, atta otyrǵan Sánde edi. Ormannyń qurty men qumyrsqasyn kúzetken dıýana da at baptaıdy dep oılamap edi. Saǵy synbasa jarar edi dep ishinen arýaqqa sıynǵan boldy. Qula men sary kómbege qaıta jetkende, qyzyl jalaý da jalp etken...

"Oı, kázzáp-aı! Kázzáp!" — dedi. Egerdiń atqa otyrysynan-aq qorqaıyn dedi. Jeńiniń jelbiregeni, jel tolǵan qyzyl kóılektiń kúmpıgen óńiri bolmasa qaqqan qazyqtaı shanshylypty da qalypty. "Kázzáptiń qyzyl kıgenin qarashy!" — dep kıimine de jaýyqty. Tipti jaý bolsa da syrtynan súısingenin jáne jasyra alǵan joq. Bir Sheraǵań emes, búkil jurttyń nazary egerde edi. Qara jal qula da betpaq eken, tórt aıaqty kósteńdep orap tastaǵanda denesi bylq etpeı, alshıǵan omyraýy aýany qaq jara jyrtyp keledi, tórt jaqqa kúrs-kúrs laqtyrǵan tuıaqtyń dúrsilinen jer ǵana emes, at ústinde otyrǵan shómeı bókse shaldardyń quımyshaǵyn búlkildetti. Sıǵat sekýndomerge qarap tur eken, qara jal qula bir aınalymdy taýysa bergende:

— Orta eseppen saǵatyna elý shaqyrym! — dep habarlady.

"At emes, mynaý albasty shyǵar!.. Sen betpaqty ma!.. Keler jyly bolsyn! Bir úıir qýlyqtyń baıtalymen umańdy keptirmesem, Sherýbaı atym qurysyn!.." Aq jal sarynyń aıaǵy tapyrańdap, tanaýy paryldap qalypty. Sheraǵań endi egesten shyǵyp qalýdyń amalyn izdeı bastap edi. Qyzy qasynan óte bergende: "Qamshy bas! Jorǵasyn buz!" — degen de daýsy qattyraq shyǵyp ketti. Ómirinde jasyǵany osy shyǵar, jaltaqtap jan-jaǵyna qarady; elirgen jurt ony elep te turǵan joq eken, báriniń yntasy jalaýdaı jelbirep bara jatqan egerdiń qyzyl atlas kóıleginde, qara jal qulanyń teń tastap aýada qalqyp bara jatqan tórt aıaǵynda. "Oı, kázzáp-aı! Oı, kázzáp!.." Sán birinshi aınalymda -aq jarty jol qalyp qoıdy. "Baıǵus bala, jurt sıaqty qýlyqty da bilmeısiń-aý!.." Ekinshi aınalymnyń ortasynda, el kóziniń sırekteý tusyna shyǵa bergende, qara jal qulanyń ekpini kilt túsip edi, qaýmalaǵan jurt shý ete qaldy.

— Aý, mynaý ıt attyń basyn tartqany nesi?! — dep shómeı bókseniń biri kúıip-pisti. — Attyń baǵyn baılaǵan mynaý netken ıt ózi?!

Muny Sheraǵań da baıqap qalǵan edi. Qula jorǵanyń ekpini áli quıyp kótergendeı, quıryǵyn qus qanatyndaı jaıyp tastap, tizgindi qaıta-qaıta sýyryp tastap, sýyryp tastap ushqanda janýardyń qoltyǵy endi ǵana jazylǵanyn sezip tur. Qyzyl kóılek quıyndy qyzyl týdaı jaryp keledi, qazdıǵan qalpy tizgindi shirep tartyp, úzeńgini kerip-aq keledi. Quıryǵy dóńbekteı dúńkúıip, moıyny qyldyryqtaı jińishkerip zorǵa qýyp jetken aqjal saryǵa: "Esek ekensiń ǵoı!" — dedi. Biraq esek te bolsa kómbege qara jal qulamen qatar keldi. Oǵan Sheraǵań búlk etken joq. Sheraǵańnyń kózi de, kóńili de qyzyl kóılekke bas bermeı shyǵandap ketken qara jal qulada edi...

Jorǵa báıgesi daýly bolyp, komısıa kóp bógeldi. Aqyry túkti kilemdi qulaǵa jabatyn bolyp sheshken eken, Sheraǵań oǵan da qylp etken joq. Qańbaqtaı eger oqtaýdaı shıryqqan qara jaldy jetelep ortaǵa kirgende, tanaýynan áli de ot búrkip turǵanyn deminen sezip edi. Júgirip baryp qoltyǵynan sıpap, kózinen súıip alǵysy kelgen, biraq namysy qurǵyr jibermedi. Bar kúdigi azban ba dep qoryqqan, belin kórip kóńili ornyna túskendeı boldy. Qyzy jylaıyn dep tur eken. Esek mingizdiń dep keıip turǵanyn da bildi. Qasqa azbandy bura bergende, kilem súıretken eger tizgininen alyp toqtatty.

— Aqsaqal, myna kilem aqjaldiki, qıanat bolmasyn, — dedi.

— Áı, mynanyń esi durys pa?!. Mynaý ne ottap tur ózi?! — dep shómeı bókseniń biri shyj-pyj boldy.

— Halaıyq, komısıaǵa ókpem joq, biraq qara jal aq jaldan qulaq túbi keıin keldi.

— Áı, ottama! Bizde de kóz bar ǵoı!

— Keshirińizder, at ústinde otyrǵan men bilem be, syrt kóz sizder bilesizder me?!. Aqsaqal, jol sizdiki!..

— Shyraǵym, jol meniki emes, jorǵanyki, — dep Sheraǵańnyń kóńili bosap, jurt aldynda káriniń namysyn, úlkenniń jolyn syılaǵan jigit aǵasyna ishi jylyp qalyp edi.

— Sheraǵa! — dep jigit taǵy da jibigen kóńildi onan saıyn ezip jiberdi. — Sheraǵa, bir kilemdi at pen adamǵa qaq bóle almaımyn!..

— Endeshe, anaý qaryndasyńa júgin, raqmetti de sol aıtsyn, — dep qutyldy shal.

Asekeń qaly kilemdi aqjalǵa aparyp japty da, Sheraǵanyń arýaǵyn asyryp, shómeı bókse shaldarǵa aqymaq atanyp shyǵa keldi...

Toıdyń tarqar sáti taıap qalsa da, órekpigen jurttyń aıqaıy áli basylar emes. Qap kıgen qatyndar jarysy bolmasa, palýan kúrestiń qyzyǵy shamaly edi, qymyz jeligin, sorpa-sýan kóksegen qulqyndar endi kıiz úı jaqty saǵalasty: ár sovhoz, ár kolhoz ózderinshe aýyl-aýyl bolyp, alshaq-alshaq shoshaıa qalypty, kóbisi qońyrqaı dar úıler, kózge túseri tek qana lesqozdyń baý-shýy jipten jańa shyqqan ush shańqany; úsheýi de shań-tozańnan irgesin aýlaq salyp, qatar-qatar otyrmaq qıǵan eken, ár nárseden dámeli ásershil kóptiń aýqymy osynda.

Ortada tarbaıyp jatqan vertolet mańyndaǵy reprodýktordan: "Alǵa, komsomol, týyń qolynda, alǵa, komsomol, jeńis jolynda!" — dep daryldaǵan aǵaıyndy eki daýys short úzildi de, áldekim kópke arnap bir aýyz toıtarqar aıtty.

— Qurmetti shopan, jylqyshy, buǵy ósirýshi baqtashy qaýym! Malshylar sleti kókparmen jabylady. Ózara sosıalısik jarysty budan da óristete otyryp, bolashaqta zor tabysqa jetýlerińizge tilektespiz! Qosh-saý bolyńyzdar!..

Kókpar degende Asekeńniń qulaǵy da, qulasy da eleń etip edi. Sybanyp shyqqan eshkimdi kóre almady, áıteýir atqa mingen kóp topyr sáńireıip vertolet jaqqa jaltaqtaı berisedi, sirá, ne dúrmek bolsa da sol tustan, toı ıesiniń ıeginen bastalsa kerek. Sheraǵań úsh birdeı qara kerin tuıǵyndaı úsh balasyna jetektetip, alshaq otyrǵan úsh kıiz úıdi nusqap tur eken.

— Baryńdar! Endi sheshelerińdi taýyp alyńdar! — dedi. — Biz toı qyzyǵymen júrgende tomyrylyp turǵan toq shirkin qoldy bop keter! — dep qanjyǵasyndaǵy bazarlyqtyń shashaqty qyzyl qorjynyn úlken ulyna ustatty. — Jetim qap júrmelik, toqal da bolsa jerde jatqan joq, tesik monshaq qashanda kerek dúnıe ǵoı! — degendi Asqatqa ádeıi estirtip aıtqan edi.

Ulǵaıǵan soń erdiń kórki pishinde emes, isinde ekenin Asekeń bilsin. Sheraǵań súıekke qarysqan sargidir de emes, jiliginiń maıy qashyp qaýsap turǵany da shamaly, turpatynda Altaıdyń saǵyzdy sary qaraǵaıynyń toqpaqtasań tomyrylmaıtyn kúj-kúj shorymyǵyndaı sińirli tutastyq bar eken, tek kóziniń qarasyna sheńberlep sheldi kireýke shaýypty da, nury qaıta bastaǵan qarashyǵynan aldyńǵy úmitke adasa qaraıtyn sharasyz salqyndyqty ańǵardy. Shaldyń qanjyǵasyn bosatyp, qasqa azbannyń aıylyn qaıta tartqanynan kókparǵa aralasatyn yńǵaıyn tanydy da, janasalap kelip:

— Sheraǵa, bul eldiń tártibi qalaı edi? — dedi.

Sherýbaı quddy birinshi kórip turǵandaı Asqatqa súzile de, kóz qıyǵymen súze de uzaq qarady. Sol arada ony umyt ketkendeı, qasqa azbanǵa shadyraıa qulaq jymyrǵan qarajal qulanyń barqyt tanaýynan sıpap:

— Qazymyr ekensiń-á!.. Urpaǵyń az, óspeıtin mundar boldyń ǵoı! — dedi, sonan soń baryp Asekeńe qaıta buryldy. — Shyraǵym, qaı eldiń balasy ediń?

— Qarataýdyń.

— E, jaryqtyq, Qarataýdyń de!.. Kórmegen jerim. Endi kóre de almaıtyn shyǵarmyn.

— Nege, Sheraǵa? Ul ósirip, qyz asyrap otyrǵan adamsyz. Azamat kórmeımin degen elin úsh kóredi, at baspaımyn degen jerin úsh basady degeni qaıda?..

— Bizge úsh emes, sonyń bireýi de jeter edi ǵoı. Amal qansha, at aıaǵy jetpeıtin jer eken... aıtpaqshy, toq jaratamyn dep qulandy sulyǵa qamaı berme, kórdiń be, tezegi qatty eken, tyrnap túsip jatyr.

Ári qasqa azbannyń aıylyn tartyp, qula bestiniń keńsirigin synap, jol-jónekeı áńgimelese turyp jańa túsken tezektiń syǵymyn tekserip shyqqan shaldyń ury kózi Asekeńe de unap qalǵan. Sóıletkisi kelip edi. Shal taǵy da jalt berip qashty.

— Kúngeıdiń kódesi, teristiń kúreńsesi bolmasa, taý shóbiniń jasyq ekeni ras. Biraq jyldyń tórt mezgilinde jylqy jaryqtyqty tańdaǵan shóbinen, talǵaǵan jeminen zorlap qaqpaý kerek. — Shaldyń kózi taǵy da qula bestiniń omyraýy men shoqtyǵyn qydyryp ketken, biraq suǵynyp uzaq tintpeı lyp etip syrǵanatyp shyqty da, áýelgi Asekeńniń saýalyna qaıtyp oraldy. — Shamasy, dodaǵa túspek te oıyń bar-aý?..

— Qyryp tastary joq kisige báribir emes pe, Sheraǵa. Degenmen shyǵaryp beretin bireý bolsa...

— Taǵy da qula aıǵyrǵa senemin deshi?.. Qula aıǵyrǵa senýge bolar, tek kóńiliń qalady-aý... Qarataýdyń kókparyn ańsaǵan jalqy jigit ekensiń, bul el bir týlaqty ary tart, beri tart qyp bes-alty shaqyrym julmalap barady da, aty ozǵan bireý tym qurysa qoıdyń shýashy emes, sıyrdyń sirkesi sasyǵan mynaý ıtarqalardyń birine ákelip tastaı salady... vsego navsego ıgra, podobno ımıtasıı evnýha! — dep shal aıaq astynan orysshaǵa da júırik ekenin ańǵartyp tastady.

Asekeń ishteı tańdanǵanmen jaıbaraqat qala bergen, Sheraǵań qasqa azbanǵa shirep mindi de, qyrǵa qarap:

— Zaýqyń soqsa meni sonaý órden kút, — dep júrip ketti. Sherýbaıdyń ıek qaqqan "sonaý óri" eki-úsh shaqyrymdyq qaıqań edi, Asekeń salǵan boıdan qula bestini júrisinen jańyldyryp shabysqa basty...

...Mıdaı jazyq shyr aınalyp, urshyqtaı úıirildi. Urshyqtaı úıirilgen mıdaı jazyqtyń din ortasy quıyndaı shıratylyp, opyr-topyr bolǵan top atty taqyrdyń shymyn tútip jatyr edi. Kúrkirep shartyq vertolet kóterildi de, aıǵaılap baqyrǵan, oıbaılap attan salǵan kókparshylar jyryla shyqqan jalǵyzdyń izimen jóńkile shapty. Qıqýlaǵan daraqy jurttyń nege elirse de, áıteýir tegin emestigin sezip, Asekeń de qula bestini urymtal tasaǵa buryp edi...

...aýzynda qamshy, tizgindi bos jiberip, serkeni baýyryna qapsyra basqan shal teke kózdenip aǵyzyp kele jatqan, qaıqańǵa ilige bere qasqa azban omaqasa ushyp tústi de, shal da, serke de dopsha zymyrap jóneldi...

...aǵyzyp kelip ókpe tustan qosylǵan jalǵyz dara Asekeń sozyla berip serkeni ilip áketti...

...aǵyzyp kele jatqan bir top ólgen-tirilgenine qaramaı shaýyp ótti...

...satyrlaǵan tuıaqtyń qalyń ormany seıile bergende, shal ornynan sozylyp turdy da, syltı basyp teńkıip jatqan qasqa azbannyń qasyna keldi. Qasqa azban óleıin dep jatyr eken: tot basqan toqpaqty qasqyr qaqpan aldyńǵy bir aıaǵyn qaýyp qalypty, bókserilgen shabynan aqtarylyp ishek-qaryny tógile bastapty. Aldymen er-toqymyn sypyrdy, júginen sypyryp turyp kózine kózi túsip edi, parlaǵan jastan qan kórdi. Jyrta qarys sary kezdikti kúmis kiseden úndemeı sýyrdy. "Beıshara, jetinshisi sen boldyń!" — dedi. Jetpis jasynda qolynan baýyzdap turǵan jetinshi aty edi... Ózi taǵy da aman qaldy. "Sý ishkiligiń taýsylǵan joq eken!" — dedi.

"Sheraǵa!" — degen daýysqa burylyp qaraǵan da joq, qaramasa da Beskempir ekenin tanydy. "Jıen de bolsań jylap turyp kómetin sen bolarmysyń?!" Qalyń tobyrdyń qaırylmaı ketkenine endi ǵana qapalanǵan Sherýbaıdyń ishte jatqan tońy taǵy bir tomyrylyp túskendeı muzdap sala berdi. Beskempir atyn tosyp edi, quıryq-jalyn otap tastaǵan lesqozdyń shartyq jabysyna Sherýbaı mine almady; týlaqtan kúder úzip, tyrpyldap qaıtyp kele jatqan elirme topqa ıek qaqty da, sary kezdigin Beskempirge ustatty:

— Mynalarǵa jiliktep tarat! — dedi. — Qudaıy dep tarat! — dep júgeni men er-toqymyn arqalap jaıaý tartty.

2

Jaıdaq tirlikti jaıaý-jalpy da keship kórdi. Shaǵym aıtý tabıǵatynda joq edi, "bergenińe shúkir" deıtuǵyn da, mańdaıǵa jazǵandy moınymen kóterip júre beretin. Biraq odan qor bolǵan joq edi. Qorlyq — bireýdiń baqytyn maldaný, bireýdiń malyna tabynyp, ataǵyn jamylý. "Baq qonbaıtyn adam joq, sony basyp otyratyn bókse kerek" degendi de estigen, erkimen kelmegen soń únemi basyp otyratyn baqtyń kimge keregi bar? Únemi basyp otyrýdy tilese, ol shirkinniń ózi de baıandy bolmaǵany da. Sherýbaıǵa qonǵan baqtyń áýelgi yrymy toqaly Ásem, onan soń toqaly dúnıege ákelgen tórt uly edi.

Kódeli qaǵyrda otyrǵan eńseli úsh aq úıdiń mańy yǵy-jyǵy. Dombyra tyńqyldatyp, garmon shıqyldatqan jastar bir bólek te, qatyn-qalashtar qazan-oshaqtyń basynda; úsh jerden asylǵan taı qazannyń kómeıinde de, kóbiginde de tynyshtyq joq. Solardyń ishinde shómishin tastaı salyp júgirgen Ásem edi. Kúnine neshe attanyp, neshe tússe de shylbyrynan alyp, qoltyǵynan kóterip salyp, kóterip túsirýge jattyǵyp qalǵan baıǵus shalynyń toıdan emes, topyraq salýdan qaıtqandaı qatýly qabaǵyn kórip shoshyp ketti.

— Shákesi-aý, atyń qaıda?!. Aıaǵyńa ne bolǵan?!.

— Kıiz tóse! — dep Sherýbaı qoltyǵynan demeı bergen áıeliniń qolyn qaǵyp tastady. — Balalar qaıda? Qyzyń qaıda?

Qý janyn kúıttemeı, kelmeı jatyp boqtashaǵyn túgendegen shalyna Ásem soqtyqqysy kelip tur edi, shaǵyr kóziniń shadyraıa qalǵanyn baıqap, shetki úıge aıaǵynyń ushymen kirdi de, úsh birdeı kilemdi súırep ákelip kógalǵa burq etkizdi.

— Kıiz tóse, kıiz! — dedi shal. — Nemenege abdyrap qaldyń? Qoryqpa, sheshindireıin dep turǵan joqpyn!..

— Seniń túbińe, quryp qalǵyr, báseke jetedi ǵoı! — dep Ásem kúńk etti de, búrseńdep qaıta júgirdi. Júgirip júrip kıiz tósedi de, siresip kelip otyryp, sirestirip aıaǵyn kótergen shalynyń etigine jarmasty:

— Toqpaq ákel! — dedi.

— Toqpaǵy nesi?!. Toqpaqty qý daladan qaıdan tabam, qanjyǵaǵa baılap júr dep pe ediń?!.

— Osy jerden kisi óltiretin bir dóńbek tabylatyn shyǵar?!.

Shal shatynaǵan qalpy syzdanyp otyryp aldy. Kımelep kelgen tórt balasyna da qaraǵan joq, áıeline ǵana alaqanyn sozdy. "Kisi emes, túıe óltirseń de" degendeı toqaly tutas súımendi ustata qoıǵan soń mysy quryp, bul joly eshteńe deı almady, súımendi ortasynan qaq bólip, tobyǵy shyqqan oń aıaǵyn kıgizge orady da qyzyl asyqtan salyp jiberdi. Qyzylshyraıly júzi qaǵazdaı qýqyl tartyp, mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. Iegi aspanda, kózi jumýly edi.

— Úılerin jyqsyn dep jatyr! — degen sháńkildek daýys búıirine biz tyǵyp alǵandaı boldy.

Shıpyń baıtalǵa mingen shynashaqtaı úrpek bas jigit pushyq tanaýynyń shaqyrymyn eseptep almaı edireıtip murt qoıǵan eken, onysy etekten qaraǵanda sáńireıgen eki tesikti jyltyraǵan janarymen qosa jaýyp turǵandaı kórindi; bir ýys bet, jarty eli mańdaıǵa bes tal qylshyqta syımaıdy eken-aý, aıaǵyn áli aýyrsynyp otyrǵan Sheraǵań myrs etip kúlip jiberdi. "Iapyraý, osy búgingi jigitterdiń sıqyna ne bop barady?!."

— Kim ol jyq dep jatqan?..

Ne aıtar eken degendeı dırektordyń daýsyna jurt japyryla burylyp edi, Sıǵat qolyna jańa ustaǵan dombyrany Asylǵa qaıtyp berip, alqa-qotan jurtqa qarady.

— Basshylar jyqsyn dep jatyr, oıǵa qaıtsyn dep jatyr! — dep dybdyryq jigit Qudaıdyń sálemin jetkizgendeı kúshendi.

— Attan túspeýińe qaraǵanda asyǵys ekensiń, basshylaryńa aıta bar, bul aýyl búgin úıin jyqpaıdy! — dedi Sıǵat burylmaǵan qalpy. — Qazan ottan túsken joq, sabanyń aýzy áli sheshilmeı jatyr. Amal joq, qur aýyz ketetin boldyń!..

Kimge arqalanǵanyn, jurt dý kúldi, kúlgisi kelgender de, kelmegender de. Jelkesi bábisektiń aıdaryndaı úrpek bas jigittiń shıpyń baıtalǵa ustaǵany jeńdi bilekteı qamshy eken, jýan qarynan bors etkizip bir osyp yrqyldap shaba jóneldi. Bir sózdi ekeý, ekeýdi eki ese qylyp jetkizetin shaýyp keldiń sıqyn Sherýbaı jaýyrynan tanyp edi. "Sen de júregiń shaılyqpaıtyn qyrsyq ekensiń! — dep Sıǵatty ishteı ilip ótti. — Qyrda jatyp qyryq beldiń astyndaǵy jylannyń quıryǵyn basýǵa áýes-aqsyń!"

Besinge qulaǵan kúnniń áli bes saǵattyq ǵumyry bar edi. Quzǵyndynyń taqtaıdaı jazyǵyn endi ǵana samal túre bastaǵanda alaqandaı sazǵa úıezdep, shoshaıyp-shoshaıyp otyrǵan qarasha úıler birinen soń biri jyǵylyp jatty. Basshynyń aty basshy, óz dúmiń dıirmen tartpaǵan soń elge jaltaqtaıtyn ádet, qopyldaǵan keıbireýler erteńgisin oılap shybyndaı bastaǵanda, Sıǵat ta ornynan turdy.

— Jamaǵat! Qıyr jaılap, shet júr deıtin malshy bizde shamaly. Jeliden aspaıtyn saýyn, jeýden aspaıtyn bir-eki otar qoı men bir tabyn sıyr kimge maqtanysh!.. Qalǵanymyz on eki aı qora-qopsynyń qıynan ozbaıtyn jataqtar. Jylyna bir kún óstip jeldep shyǵady ekenbiz, endi asyqpańdar! Júzin kórmegen aǵaıyn, dámin tatpaǵan abysyn bar, Sarqyt apalaryńnyń úsh qazany, Ásem jeńgelerińniń úsh sabasy erteńgi besinge deıin sarqylmas. Araq-sharap dúkende de bar, kúnde ishseń de qolyńdy eshkim qaqqan joq, biraq búginnen bastap qıralańdaǵan aıaqty, qısalańdaǵan aýyzdy kórmeıtin bolaıyq!.. Eń bolmaǵanda, jambasy jerge tımegen palýanyńnyń báıgeden kelgen úsh birdeı atyńnyń jeligin án-kúımen qyzyqtaı bilseńdershi! Ul ósirip, qyz baqqan, kelin túsirip, qyz uzatqan el emes pe edik, ornymen jarasymyn tapqan jastarǵa da, táıt ári, qysym bolmasyn!..Minekı, kókpar da bizdiń aýyldy tapty!..

Aq serkeni Sherýbaıdyń aıaq jaǵyna aýdaryp tastaǵan Asqat qula aıǵyrdan dik etip túskenimen tizesinen qaltyrap zorǵa tur edi. Taǵy da jazyqsyz joralǵyǵa tap bolǵan shaǵyr kóz shal kókpar ıesine kúdikpen qarady da, "adasyp turǵan joqpysyń?" — degendeı, top ortasyndaǵy dırektordy ıegimen nusqaǵandaı bolyp edi.

— Eńbek sizdiki, Sheraǵa! — dep erini shúrshıip Asekeń de tapjylmaı turyp aldy.

— Iapyraı, búgin neǵyp meniń eńbegim jana qaldy?!

— Meniki ánsheıin qula bestimen dalaqtap baryp daıar nárseni salaqtatyp alyp kelgen de. Ar jaǵyn qalaı jorysańyz da ózińiz bilińiz, — dep Asekeń qaýmalaı qalǵan toptan qula jorǵany ala qashty da, tútinnen aýlaq, ózge tuıaqtan bólektep jeldiń ótine aparyp baılady.

Sherýbaı oılanyp qaldy. "Jaqsylyqty tegin jasaǵanmen tegin jaqsylyqqa jyǵyla bermeıtin, syrtyń qaǵylez bolǵanmen ishińniń tútini bir basyńa jeterlik qyrsyq jansyń-aý!" — dep túıgen shal syrttaı synap otyryp jigittiń jolynyń aýyrlyǵyn da sezip edi. Qasynda jatqan úsh kilemge kózi túskende toqalyna razy bolyp: "men baıǵusqa seni de Qudaı bere salǵan-aý!" — dep ymdap shaqyryp aldy.

— Yrym jasamasaq bolmas, — dedi. — Eń bolmaǵanda shóp syndyr!

— E, sen syndyrmaǵan ne qalyp edi?! Syndyrsań otyrsyń ǵoı, syndyr! — dep Ásem de ádetinshe jumsaq qana jymıyp shalynyń qytyǵyn túrtkendeı boldy.

— Ortańǵy úıdiń irgesin túr de maǵan tósenish tasta. Mynaý aıaq búgindik maǵan tynys bermeıtin shyǵar, eń bolmaǵanda áý degen jurttyń aýzyna qarap jataıyn.

Aıaǵyn shynymen aýyrsyndy ma, álde Ásemge ádeıi jasaǵan jorta qylyǵy ma, ómiri qary talyp, súıeginiń syzdaǵanyn da sezdirmeıtin Sherýbaı áıeliniń ıyǵyna asyla turdy. Jylqyshydan qashanda tosyn qylyq kútip ádettenip qalǵan kópshiliktiń ybyr-dybyry aıaq astynan sap boldy. Bálsinýi de, kisimsinýi de joq, biraq kópti aldymen aýzyna qaratyp almaı jaǵynyń kirisin ashpaıtyn Sherýbaıdyń da ádeti. Shaldyń ornynan turǵany kópke bir iltıpat ekenin jurt ta seze qoıǵan.

— Sarqyt, qaıdasyń?! — dep jylqyshy ıegin jurttyń tóbesine artyp turyp qaldy.

Torpaq ishinde jaıylǵan torydaı qazan basyndaǵy qatyndardan keńirdegi soraıyp otyrǵan aq quba kempir atyn estigende-aq ushyp turdy, tegi aýyl men aǵaıynnyń syı-sıapatynda aldyna jan túspeıtinin ol da jatqa bilip alsa kerek, kóseý túrtip elde joq aq jibek bórtpe shálini ıyǵynan tastamapty.

— Aıttyraıyn dep pe ediń, shıratylmaı bolsańshy! — dedi.

— Aıttyrsa nesi bar, jaǵyń túsip otyrǵan joqsyń, shálińdi búrkene kel, betińdi de ózim asham!

— Ádire qal!.. Bir laqtyń borbaıyna shamasy kelmeı mertigip jatyp dámesin qara!..

Shyny ma, jorta namys qyldy ma, búkteýli kilemniń shetinen kótere bergen Ásem qaıtadan tastap jiberdi de myqynyn taıanyp Sarqytqa tepsine qarady.

— Qashanda urǵashynyń sózi batyr,

Qatyn kúlse erkekke — zamanaqyr!

Laqtyń borbaıynda neń bar edi,

Óz borbaıyń kún tımeı borsyp jatyr! — dep saldy.

— Oı, qaıran jeńeshem-aı, bas, bas! — dep áldekim elire turyp dombyrany qaǵyp-qaǵyp jiberdi.

— Áı, myna qanshyq ne deıdi áı?! — dep Sarqyt sostıyp turyp qaldy. — Bermesińdi qyzartpa, qatyn neme! Jaman shaldyń taqymyna elirgen jalǵyz sen be?! Biz de baıǵa tıip kórgenbiz!..

— Baıǵus-aı, maǵan ara túsip neń bar edi, jyǵylar jerińdi bilseńshi! — dep Sherýbaı shyntaǵymen áıelin túrtti. — Búldirgen óziń, endi jylystap shyǵyp keter jolyńdy tap!..

Aıyby — shal da bolsa baıy bar, áıtpese Ásemniń jyǵylatyn jeri bul emes edi, jesirdiń kóńilin, kóneniń kózin jasytpaıyn dep Sherýbaıdyń yńǵaıyna kóne salǵan boldy:

Aýylymnyń basy ediń, tozbaıtuǵyn,
Oshaǵynyń tasy ediń, qozdaıtuǵyn.
Artyq ketsem oqysta aýyr alma,
Jaman shalǵa mas edim, ońbaıtuǵyn!
Oramal ton bolmasa, tutynbaıtyn,
Jaman shal qoń bolmasa, jutynbaıtyn.
Qosa áket kári úlekti, bodaýy joq,
Tósegi toń bolmasa, qutyrmaıtyn!
Bas báıge básire emes, qımaıtuǵyn,
Bes báıge bir mańdaıǵa syımaıtuǵyn
Bás tigip, básekemen kelgen olja
Basalqa bir jaqsyǵa syılaıtuǵyn!..
— Qaıran jeńeshem-aı, sen bolmasań
Sheraǵam jylqy emes,
qoı baǵyp júretin be edi?! —

dep dombyrashy jigit jaramsaqtanyp jetisip qaldy.

Jurtqa kúlki taýyp beremin dep sózge dýshar bolǵan Sarqyt Ásemge ishi jylymasa da, Sherýbaıdyń meselin qaıtarmaı bas báıgeniń kilemin kóterip qaıtty. Jurt keý-keýlep Sheraǵań men Ásemdi, onan qaldy, Sarqyt apalaryn maqtaǵan bolyp biraz jerge aparyp tastaǵan, "Beskempir, qaıdasyń?!" — degen shaldyń daýysy shyqqanda taǵy da tyna qaldy.

— Otyzǵa kelgenshe taqymyń qazynanyń tory sholaq jaýyryna tozǵan eken. Qorlap turǵanym joq, moınymda qaryzyń bar edi, arýaq aldyndaǵy qaryz! — dep Sherýbaı Beskempirge emes, kópke qarap biraz kidirdi, kóptiń ishinen Sıǵatty izdep edi, tómen qarap tuqyraıyp otyr eken. — Jamaǵat, mynaý Beskempir jalǵyz qaryndasymyzdan qalǵan jalǵyz tuıaq edi. Qaryndasty qoldan uzatqan men joq, jalǵyz jıen dúnıege kelgende qasynda bolǵan men joq. Qıyr ketip, shet jaılap, birimizden birimiz adasqan kez boldy. Oǵan men de, jıenim sen de kináli emessiń!.. Turymtaı tusynda degen ýaqyt ta. Aǵaıynnan bezip, atalasty jasyrǵan shaǵymyz ótti. Búgin jatsynsań da, jaqyn tutsań da óziń bil. Naǵashylyǵymdy ótkizeıin dep te turǵan joqpyn. Qudaıǵa shúkir, basqa zar emespin. Qyryq serkeshińnen qutylaıyn dep turǵanym jáne joq. Búginginiń serkeshi túgili, qyryq baıtaly kimge dári! Mynaý qaraker ózimniń aq malym. Báıgesimen qosa baıladym!..

Dúnıada Sherýbaı degen naǵashym bar dep úsh uıyqtasa túsinde kórmegen jigittiń áýelde kóńili qobaljyp, et-baýyry ezilgendeı janaryna jas kelip qalyp edi, boıyn tez jıyp ala qoıdy; janashyryń edim, jaqynyń edim degendi pende balasynan estigen emes, jalǵyzsyń degennen basqa anasy baıǵus ta mekirene qoıatyn bir de bir juraǵattyń atyn atamaǵan, tek syrttaı biletini Sıǵat edi, qańtardyń qaqaǵan aıazynda esiginen qaratpaǵan naǵashynyń jat bosaǵasyna qaıtyp jaqyndaǵan emes; alty alasy, bes beresi joq jylqyshy shaldy, japanda jalǵyz úı kóship júrip óz ketigin ózi toltyryp, ózimen-ózi bazar bolyp otyratyn shal semásyn ishteı jan tartatyny ras, biraq sonaý bir qańtardyń qulyǵy qatqan qulaqqa shal sózi tosyn, bóten estildi, jaılaý qyzyǵyna bir-aq kúnde kóbeń tartyp, sonyń bir-aq kúndik kóńilmen kóń-qoqyryna qaıta baryp qamalatyn mynaý jurttyń jel-kóbik uranyndaı ótirik estilip edi; qas qaǵymda Sherýbaı da, onyń óren-jarany da bóten jandardaı alystap bara jatty, tek báıge qarakerdi jetelep shyqqan Sánge jaltaqtaı bergen, bárin qıǵanmen birin qıý, ásirese qyz shirkindi kóńilden ıterip tastaý qıyn eken... jaqyn bolyp turyp jat bolý... jylqyshy shal jaqynmyn dep turyp jaqyndyqtyń bir dánekerin baltamen shaýyp jibergenin Beskempir endi sezdi. Aıaq astynan eldiń bir shýmaǵy esine túsip edi... "shyraǵym uranyńdy aıtyp qoıshy, adamnyń jat bolmaǵy osyndaıdan!.." osyndaıdan... Beskempir qas qaǵymda eseńgirep oıanǵandaı boldy. Oıatqan qyzdyń jup-jumsaq alaqany edi. Qarakerdi tizgininen ustatqan qyzdyń súırikteı saýsaqtary ýysynan shyǵyp bara jatyr eken...

Munan keıingi dyrdý Beskempirden alystap ketken; tarqap ketken bazardyń jurtynda qorjyndy baqalshydaı qojyrap, bir kúnde otyz jasqa qartaıǵandaı shójip otyr edi. Tuńǵysh ret óziniń eskirip qalǵanyn sezindi... "Iapyraý, qaı zaman?.. Men osy baıaǵyda bar edim ǵoı!.." Shırek ǵasyrdyń ǵumyryn keshpeı dúnıeden ótken sheshesiniń de súıegin qyna basypty. Baıaǵy bir zamanda bala bolǵan eken, baıaǵy bir zamanda munyń da naǵashysy bolǵan eken... Osy jurt seniń ákeń de bolǵan dep nege aıtpaıdy?.. Áıteýir qashanda áke baıǵustyń sory qalyń. Maqtaǵanda "ákeń jaqsy kisi edi!" dep, jaman bolsa... "eń jaqsysy jezdedeı-aq" dep jıyrma jyl ótken soń aqtap, jıyrma jasynda jurt úshin jasaǵan eńbegin elý jasynda dáriptep qaıtaryp bergen boldy, biraq sol aqtaýda, maqtaý da el qulaǵyna jetti me?.. Eldiń kózinde de, qulaǵynda da Beskempirdiń jetimdigi ǵana qaldy... "Endi áke jasynan asqansha áldekimderge jıen bolyp júrgen túriń mynaý!.. Osy men baıaǵy zamanda bar edim ǵoı!.." ...Qyrt deýge qımaıtyn, dana deýge obal keıbir dúbaraz dostary bes jylda bir pashpyrt aýystyryp, bes jylǵa jasaryp keledi. Sol baıaǵy zamanda quryqqa jalań but minip shapqylasqan uıalastar edi, búginde solardyń aldy qyryqqa jete almaı, sońy jıyrma besten kete almaı, kelinshekteri kempir bolsa da ózderi nemeresimen emizdikke talasyp áýre. Baıaǵy zamanda báıge túgili, jabynyń jalyna qoly jetpegen boqmuryn edi, jarbańdap júrip bul da otyz jyldy jep qoıypty... "Sen osy qaı jyly týǵan kári ıtsiń?!. It bilip pe! Áıteýir baıaǵy zaman eken ǵoı!.." Sol baıaǵy zaman Sherýbaı aıtqan soń esine túsip otyrǵany da. Áıtpese, ol kez degen qaıda, ıt jyly ǵoı!..

— Mal ıesi sen bolǵan soń bir báıgege qolqań bar edi, biraq aǵaıyn arasyndaǵy dánekerlikke at ta, zat ta júrmeıdi, — dedi Sherýbaı.

Jylqyshynyń sózinen "aǵaıynnyń" Sıǵat ekenin Beskempir endi aıtpasa da biletin boldy."Iapyraı, osy ýaqytqa deıin ne sezigin, ne sezimin bildirmeı kelgen netken dini berik adam?!" Beskempir óziniń jańa jaǵdaıymen jarasa almaı otyrǵanda jurt taǵy da dý ete qaldy. Sherýbaı qasqa azbannyń kúmis júgeni men kúmis er-turmanyn etekteı kúmis tebingisin jarqyratyp kilem ústine jaıyp tastaǵan eken, aldyńǵy qastyń qaq mańdaıynda, ómildiriktiń omyraýy men quıysqannyń shashaqty saýyrynda tanadaı qyzyl tastar ot shashyp órtenip jatty. Yrymshyl shal mert bolǵan atynyń er toqymyn da Qudaıy qylyp qutylmaq pa, sirá, qara basynyń emes, tórt uldyń ýaıymy bolar, jannan qan tátti eken de!..

— Maǵan endi malshynyń bolmasa, ereýildiń de, daý men egestiń de er-turmany jaraspaıtyn sıaqty, — dedi shal. — Er-turman attyń sáni, at er-turmannyń ajary bolsa kerek. Men osyny qula jorǵaǵa laıyq dep turmyn. Asqat shyraǵym, saǵan múkkámál syılap qorlap turǵanym joq, bul tek qulanyń ǵana enshisi. Ózińe aıtarym, jalǵyzdyq Qudaıǵa ǵana jarasqan. Jat jerde júrip te kórgenbiz, jalǵyz júrip te kórgenbiz. Osy el seniki, osy eldiń bir azamattyń baǵyn jandyratyn qyz-qyrqyny da joq emes, tańdaǵanyń taǵy seniki!..

— Sheraǵa, eger qulany sizge tastap ketsem, er-turmany ózińizde qala ma?

— Joq, shyraǵym, men qulańdy tegin almaspyn, alsam qulanyń tegin alarmyn!..

Razy bolsańdar osy, bolmasańdar kóshke bergen taılaqtaryńdy qaıtyp alarsyńdar degendeı ortańǵy úıge qaraı shart burylǵan tákappar shaldyń oraı tastap, syltı basqan júrisinde de nosy bar edi. Qyzyl shubar kilemniń ústinde qoıan basqan úkideı tarbaıyp, órtenip jatqan qyzyl tasty kúmis er-turman shaldan da tákappar edi. Eńkeıgen kúnniń ekintiden shashqan kilem ústindegi alqyzyl saǵymyn, úkiniń kózindeı shaqyraıǵan kúmis erdiń qas mańdaıynan atqan qyzyl shoqty basa-kóktep barýǵa Asekeńniń júregi daýamady da, jan-jaǵyna jaltaqtap, aqyry Sıǵattyń qoltyǵyna joǵalyp keteıin dep otyrǵan maıysqaq kelinshek Asyldyń qolynan dombyrasyn alyp tyndy. Búgingi sholaq ánderdiń tepeńine salyp tepkilep, minis bermeıtin qunandaı qoltyǵyn túsirip tastaǵany bolmasa, ájeptáýir dombyra eken, ózin de, qos shek pen dobal perneni de uzaq qınap, uzaq otyryp saýsaqtyń ıkemin aldy. Onysy bireýge aldaǵandaı, bireýge bálsingendeı kóringen. Ábdiniń "Qos basaryn" doǵal jurtqa bildirmeı eki ret qaıyrdy da dombyrany ıesine qaıtardy. Shólirkegen qulaqtyń yndynyn taqyl-tuqyl jibitken soń, kókeıdiń sherin osyp túsken qos qaıyrymnan soń tars doǵara qoısa eken dep edi, kúıshi de shaldyń tilegin qabyl etkendeı tyrs etpeı qaldy. İrgeni túrip tastap alshysynan jatqan Sherýbaıdyń eki kózi túndikten ozǵanmen Asqatty tóbesimen ańdyǵan. Razy boldy.

— Dombyram unamady-aý sizge?

— Nege, dombyrań áıbát eken, ıesinen aýmapty! — dedi Asekeń.

"Iesinen aýmapty" degendi montany kelinshektiń qalaı túsingenin kim bilsin, áıteýir ıesine úıirsektep, eminip otyrǵan tumsadan saqa seri ıyǵyn alyp qashty da, ózine degen kóptiń nazaryn sózben úrkitpek edi, áldebir daraqy Asekeńe saýsaq shoshaıtyp:

— Endi áý dep jańaǵyńa qosylyp jibershi! — dedi.

"Qap, ıt-aı!" — dep qaldy ishteı namystanǵan Sherýbaı, — "aýyzyn kebekti talqanǵa tyǵar ma edi!" — dep taǵy kijindi. "Iapyraý, baıaǵy Saımaqpen Sherlibaılardyń arýaǵy shynymen-aq bir pendesiniń tútinine túnemeı ketkeni me?! Túısikten ada bu netken urpaqqa tap boldyq?!"

Kúni boıy avtoklýbtyń aqshelegimen jarysyp, bardy-joǵyn daryldap taýysqan beshpenti qyzyl, beti maıly, ózderi úkideı bolmasa da tóbesine úki shoshaıtqan ásemshil, ánshil toptyń jurnaǵy osynda da bar edi. Álgi bir qaıǵysyz qas daraqynyń artyn búrkegisi keldi me:

— Aseke, mynaý jastardan bir orkestr jınap alsań da jeterlik, — dep Sıǵat Ábdiden keıin jurttan tóbesin jasyryp otyrǵan dombyrashyl jigit-jeleńdi jeleý etti. — Shetinen talant desem uıat, shetinen tas biteý deýge aýyz barmaıdy.

— Qazaqtyń mańdaıyna Qurmanǵazynyń bir orkestri de jetetin edi, sol shirkin dońyzdaı kúshiktep, kúrke bas saıyn bir dırıjer kerek bola ma dep qorqam. Dombyra konserttiń kóńil ashar ermegi emes, árkimniń kóńilbasary emes pe, kúı shirkin qulaqtyń ǵana emes, kókeıdiń úni edi ǵoı, Sáke.

— Onyń ras, — dep Sıǵat ta aqtala qoıdy. — Qazir ájeptáýir degen dombyrashy ónerin emes, jurttyń qoshemetin ańdıtyn bolyp júr. Tipti keıbireýler televızor men sahnadan kúı emes, kópke aýzy-basyn yrbańdatatyndy shyǵardy.

Ekeýi eki tustan árbetkeı jamyrap shyǵyp, aqyry sol jarapazandy qosyla jyrlap tynǵandaı bolyp edi. Ekeýi bir-birine unaımyn dep bylaıǵy kóptiń meselin basyp tastaǵandaryn da baıqamasa kerek, biriniń aýzyn biri baqpasyn dep alqaqotan dóńgelente jeti jerge jeti qos qylyp jasaǵan dastarqannyń ortasyndaǵy kilem tóselgen alańǵa ne dombyrasyn súırep, ne syrnaı ustap eshkim shyǵa qoıǵan joq. Ótirik qolpashtaýmen bolsa da anda-sanda shámshiletip, ásettetip sholaq-sholaq ánderdi bir mańyratyp tastap otyrǵan Asyl da Sıǵat ıyǵyn alyp qashqan soń, aıaz qysqan bozsha torǵaıdaı búrisip, osy jerge qaıdan keldimge qalǵan sıaqty. Qolynan dám tatqan qaıran kelinshekti Beket te, qolynan ájeptáýir dombyrasyn alyp súıkimsiz qylyp qaıtarǵan Asekeń de aıaǵan bolyp ár túrli ázilge súırep salsa da jetekke ere qoımady. Ájeptáýir adam bolyp álginde ǵana jaılaýda júrgen esirik kóńil qarajaıaý oshaǵyna qaıtyp oralyp tyrpyń tirlikti áıel qamytyn qaıta kıip, ólmeli kempirdiń jeteginde qalǵan jalǵyz sábıdiń, sal aıdap qańǵyryp ketken jaman baıdyń ýaıymyna, jalqaq pen jalbyz sasyǵan qushaǵyna qaıta tunshyqqandaı titirenip otyr. Jyly sóz, ystyq qushaq, tentek qumardy óz oshaǵynyń basynan tappaǵan jarly baıǵus saqa seriniń boz samaıynan emes, tańsyq sezimge bir serpiler mysqaldaı erkindikti qımaǵan mysyq tileýli jurttyń ury kózinen seskenetin tárizdi. Búkil kóz soǵan jabylyp, kúdikshil búkil aram sony jep barady. Saqa seri de sony sezgenmen arasha túsýge ádeıi barmaı otyr: "uıalaryń bar, óleriń bar shirkin-aı, meni ıekteıtin oryn tappaǵanyń qalaı?!" — deıtindeı. "It ekenbiz-aý!" — dep Asekeń otyr. Ózin-ózi jep otyr... "Bireýdiń bazaryn buzyp nazaryn alǵanda shyqqan qaraǵaıdaı múıiziń, qopa qardaı bórkiń qaısy?!. Búldirýge kelgende aldyńa aramnan da jan salmaısyń-aý!.."

Bir dastarqannyń maıly qara kesegin túgel oıyp tastap, ekinshisine oıysqan Meshel endi qolyna ilikkendi sypyra sıpap uryp otyr eken. Qazannyń jyly-jumsaǵy túskenshe ne qalaryn kim bilsin, áıteýir árkimniń kóksegeni ár saqta, shirkin, muńsyz tirlik dep osyny aıt!.. Asekeńniń úńireıgen sýyq janaryn baıqap qalǵan Jámıla keńk etkizip jelkesinen qoıyp jiberip edi, keńsirigi qolq etip alaqanyna aǵyp túskendeı Meshel ýysyna alaryp biraz ýaqyt sespeı qaldy da, qasaqana qyrsyǵyp, áýelgi tirligine qaıta basty. Jurttyń silekeıi kúıge de emes, bıge de emes, Mesheldiń tábetine ısingenin baıqaǵan Sıǵat belgi berýi muń eken, tabaqshylar qazandaǵy uıyp turǵan taıdyń silikpesine umtylysty.

Mıdaı jazyqtyń mıyn sapyrǵan kúndizgi qalyń el qyr asyp qalypty. Kesh jyǵylǵan qarasha úıdiń sońǵysy shańyraǵy sharqyldap, ys basqan túndigi jalpyldap, jóńkilgen eldiń sońynan "kók qasqamen" qýyp bara jatty. Alpys myńnan qoı baǵyp otyrsa da, alty qanat úı tigip kórmegen ótirik baı, shyn qaıyrshy kolhoz, sovhoz shyraǵymnyń jaz jaılaý erýligi de, kúzgi qonys maıy da bir kúndik malshy sletimen taǵy da óte shyqty. Jylyna bir dúrkin bir-aq kúnge tolatyn Quzǵyndy taǵy da qańyrap bos qaldy. "Nemene kórgen qyzyq kórmegendeı!" — dep aqyn aıtpaqshy, on úsh sharýashylyqtyń mal baqqan el-jurtyna jasalǵan syı-qurmetiniń quny Sherýbaı shaldyń úsh adamǵa laqtyryp tastaǵan tábáriginiń qasıetine shaq kelgen joq. Shaldyń bul qaı myrzalyǵy dep Sıǵat aǵasynyń ońyn da, solyn da oımen basyp, tıanaqty sebep tappady da bopsalap kelip, munyń da kárilikti moıyndaǵany-aý dep túıdi. Jomarttyǵy jolynda, qaljyńy qanjyǵasynda, qatygezdigi de qas-qabaǵyna ere júretin jurtqa jaqyn, jaqynǵa jat baýyr aǵanyń irgesine jaqyndap kelip qonǵanyna da on bes-aq jyl bolyp edi... İrgesi túri jeń ortadaǵy aq úıdiń kerege salasynan aǵasynyń jelkesin kórip, sol úıge qaıta-qaıta kirip-shyǵyp bergen Ásemniń qabaǵyn ańdyp edi, jeńgesiniń júzinen jan qınaıtyndaı qobaljýdyń izin tappady. Jarty jas kishi bola turyp, shalyna ári zamandas, ári súıeý, shańyraqtyń ári anasy, ári aspazy, ot aýyzdy toqaldyń bir oshaqqa emes, bir elge unaýy bir Sıǵatty emes, tegi bóten jurtty da tamsandyrdy. Táńiri jarylqaǵyr, aǵaıyn, aýyl-aımaq túgili, jatty da qas-qabaǵymen toıǵyzyp, sharýasy abysyn-ajynnan buryn bitip, asy da buryn pisetin jeńgesi geroı bolyp ataǵy shyqpasa da, áıteýir qursaǵyna ótpeske bermesten ópel-jópen tórt uldy dúnıege ákelip otyr. Búgingi áıel juraǵatyna osydan asqan erlik bar ma?! Osharly janǵa dep kótergen qazany kópke jetse, kópke degen peıili ótirik bolmasa, buldaǵy keıingi kólgirsigen kelin-kepshikke buıyrmaǵan minez, keıingi jigit-jeleńmin degen pyshananyń mańdaıyna syımaıtyn urǵashy da. Áıteýir Táńiri jarylqasyn!.. Sıǵat tyrs etpeı jatqan atasynyń kejir jelkesiniń jarym tákaparlyǵy Ásemniń býy ekenin sezdi de Beketke eńkeıe berip:

— Kóz baılanbaı turǵanda qýraı taýyp ákelińder, — dep sybyrlady.

Beket qýraıdyń ne ekenin túsingen joq, qýraıy nesi dep suraǵan da joq, daǵdaryp otyryp Asekeńe telmirdi. Bul eldiń sybyzǵynyń otany ekenin Asekeń jaqsy biledi, biraq sybyzǵyshyny kórgen joq. Qýraı qınaǵan ekiniń birin tyńdaǵany bar, onyń biri óziniń Sıtan sybolyshy, tek olarǵa kóńili kónshigen joq, olar ánsheıin kúıdi án, ándi bı, bıdi chastýshka qylyp óshirip tynatyn olaq dombyrashynyń aqsaq jelis, toqsaq tepeńi sıaqty kóringen. Sıǵat qýraıǵa jumsaǵanda ony kim tartar eken dep tóńiregin túgel sholyp, sen bolarsyń-aý degen sybyzǵyshyǵa laıyq tekti aýyzdy taba almady. Daǵdarǵan bas ormanshy mólıip áli otyr eken, tegin adam taz bola ma, jalaýǵa tilin tabanyna jetkizbese de bul da qýlyqty úırene bastapty, bir jumsaǵan adamy tapsyrmany eki qaıtaryp surasa, ol shirkindi sol sharýaǵa Sıǵattyń qaıtyp jekpeıtinin jattap úlgeripti-aý!..

— Sonaý sazǵa qýraı tanıtyn bireýdi jumsa, — dedi. — Tek ógiz baldyrǵan alyp kelip júrmesin, sybyzǵyǵa jýandyǵy shynashaqtan ozbaıtyn ózegi joq býynsyz tutas qýraı kerek, — dep qanyqtap-aq aıtqan boldy.

Ymyrt úıirile úsh-tórt jerden qoıǵan ot Quzǵyndynyń qara kók aspanyn túrip, dvıjoktyń jyrtyń lampalarynyń aptarıhasyn óshirip ketti. Ymyrt úıirile jurttyń arqasy da qoza bastaǵan sıaqty, top ortasyndaǵy zıaly qaýymnyń bedelin belinen basyp ár jerden án kóterildi, alakeýimdi baqqan aýyz, ańdyǵan kóz adyra qaldy da, uıat pen kishilikti keıinge ıterip tastaǵan ázil men qaljyń úsh qazannyń toqtyǵynan asyp tústi. Uly tabaqqa jastyǵy men kórpesin toqalyna qosa súırep kelgen Sherýbaı shekesin mújigen soń, tońqańdaı qashpaı, tý syrtynan esken qońyr jelge kórpe emes, kórpeden yssy kelinshegin lypa qyp qoıyp múlgip otyrǵan, Asekeń, Toqa men Táttimbetti, Táttimbet pen Súgirdi adastyryp "Toǵyz taraýdy" bir qaǵyp shyqqansha sheńberli shaǵyr kóz úsh-aq dúrkin oıandy. Razy da emes, narazy da emes, Asekeńe beı-jaı qalypta, kúıshige kóńilmen ilespegendeı salqyn kórinip edi. Múskene qulaq ústińgi shektegi jetim yńyranystyń telime ekenin sezip qalǵanymen, zerek kókeı jańsaqtyqqa jyqpaı, mal ıesi úsh arystan keshirim surap, kóne sarynnyń jaraýy men babyn dombyrashynyń óz enshisine qaldyrdy. Tize túıistirgen ekeýi kúı bitkenmen kúısandyqtyń kómeıinde qalǵan kómeski yzyńdaı qumyǵyp bara jatqan únmen ilesip áli de jol ústinde mas otyr edi.

— Sheraǵa, myna jurt aýyldyń alty aýyzyn kútip qaldy, — degen Sıǵattyń daýysy ekeýin de ot basyna qaıyryp ákeldi.

Sıǵattyń eki qolynda bes-besten on qýraı jatyr edi. Dástúr boıynsha sybyzǵyshy shamyna jetkenshe on kúı tartyp, bireýin ǵana tyńdaýshyǵa arnadym deıtini bar. Shal selt etken joq. Shaǵyr kóz sónip qalǵandaı janarynda jylt joq edi.

— Syryl kirgen ókpege sybyzǵy ál beretin be edi?! Sen de jaıyńa otyrmaı baıaǵy bir joqty daýlaıdy ekensiń! — dep Sıǵatqa jaqtyrmaı qarady. — Qolqada qýat, ezýde jiger qaldy ma!..

— Jeti atańnan ilesken dert jetpistegi senen taýsylsa bizde de arman joq! — dep Sıǵat ta miz baqpaı otyryp aldy.

Shaldyń júreksingeni ókpeniń syryly emes, sol qoldyń múkistigi ekenin Asekeń qýraı ustaǵanda biraq bildi. Bir Asekeń emes, osyndaǵy Sıǵattan basqa qoshametshiler de búgin kórgendeı bir-birine suraýly júzben qarasty. Týra býynnan qysqan kókala eski tyrtyq jilinshikti jińishkertip, sińiri tartylǵan saýsaqtar alaqannan erkin jazylyp kete almaı búrkittiń tuıaǵyndaı búrisip baryp seme bastaǵan eken, shynashaq pen suq saýsaqtyń ornynda pushyraıyp kók jasyl tuqyl ǵana qalypty. Jylqyshyny ıt jylynan bilemin deıtin Beskempir men Bekettiń ózderi de jańalyq ashqandaı áýeli tańyrqaı qalysyp edi, shal qýraıdy bastaý sýyna úsh dúrkin shaıyp, úsh qaıtara úrlep tizesiniń ústine tastaı salǵanda ábestik jasaǵandaryn sezip, júzderin taıdyryp áketti. "Sen de meni búgin kórip pe ediń?" — degendeı Sheraǵań oqshyraıyp toqalyna túıilgen, ornynan lyp etip turǵan Ásem jele-jortyp shetki úıge qoıyp ketti de, áıeli qaıtyp kelgenshe, jıekti keseni oń qolyna ustatyp, taǵy da janasalap tý syrtyn oraı jyly qursaǵymen tas qymtap jaıǵasyp otyrǵansha shal da eshkimge nazaryn salmastan, tizesine taıanǵan múkis qolyn kóterip almastan melshıdi de qoıdy. Kesedegi móldir sýsyndy tastap alǵan soń da, bezergen bet-aýzynan tirliktiń nyshanyn baıqatpap edi, tek mańdaıy jipsigende ǵana qýraıǵa qol sozdy, saý qolyn emes, qıastanyp muqyr qolyn ádeıi sozdy.

Sybyzǵynyń jyny Saımaq ekenin, Saımaqtyń jyny sybyzǵynyń kómeıinde qalǵanyn "Sary ózen" men "Aıraýyqtyń ashshy kúıinen" sybyzǵynyń jany shyqqanda baryp sezingen Asqattyń ózi de bet terisi beı-bereket móńkip janyn qoıarǵa jer tappady. Saýsaǵy dombyranyń sheginen árkimniń menshigin izdep qaıtyp, izdep qaıtyp eriksiz shoshańdap qoımap edi, keıin bul da mal ıesiniń sonaý on segizinshi ǵasyrda júrgenin sybyzǵynyń óksigi men zarynan uqqandaı boldy da, endigi jerde kúı tórkinin bireýdiń básiresine baılamaýǵa sert qyldy. Qýraıdy bir silkip otqa laqtyryp jibergen Sherýbaıdyń kókiregi kórikteı jelpinip, saz bitkenmen keýde shirkinniń ekpinin basa almaı birazǵa deıin ekilenip otyrdy. Demi sarqylmaı qalǵandaı jaq shyqshyty kúmpıip, qan tepken qulaq-sheke, jelke shúıdesine deıin jeroshaqtaǵy bórte jalyndy da jańyldyrǵandaı edi. Boz sheńberli shaǵyr kóz áp-sátte qantalap shyǵa keldi de qaradaı qutyrynyp, qaqpandaǵy qasqyrdaı bas salyp sol qolyn shaınap tastaıtyndaı kóringen, ózin-ózi julyp jeýge jaqyn qalǵan esil kúıshi bárine muqyr qoldyń saýsaǵy kinálideı tezirek peshpent qaltasyna súńgitip jiberip turyp ketti.

Ózin-ózi mensinbeı, óz kóńiline ózi kónshimeı shıryǵyp ketken qaıran shalǵa qarymta qylyp Toqadan qadirli bir aǵamyz enshilegen "Qońyrdy" Asekeń óz babymen bir qaıyrdy da qaıtyp dombyraǵa eshkim qol soqpady...

3

Jıyrma bes jasyna deıin úılenbeı ózinshe serilik qurǵan boldy. Seriligi jadyna bitken dert pe edi, álde jalǵan ba edi, oǵan esep bergen joq. Úrlep iship, shaıqap tógip, el ishinde shaıqaqtatyp qoıǵan álde áke dáýleti me edi?.. Qylshyǵyna qylaý juqpaıtyn súlikteı qarakerdi qosarymen minip te, qosymen minip te kórdi. Biraq kepıetsinip eserlikke barǵan joq, estıarlyqpen dáýletke de qyzyqpaǵan. Týǵan jerden qashyp Oıman asqanda otyz jyl boıy ańsaǵany áý degen bir aýyz án edi, bir aýyz án týǵan jerdiń bir qasyq sýyndaı arman edi. El kózinen taǵydaı úrkip qashqyn bolyp júrgende jalǵyz jubanyshy sybyzǵy edi, eje qarap ulyp, jelge qarap elden soqqan samaldan da kúı súzip kóńil jubatatyn. Endi sol áý degen jurttan bezip, alaqandaı túndikke telmirip jatqanyńa jol bolsyn!.. Alaqandaı túndikten jaıalyqtaı aspan kórindi. Káriliktiń órisi jaılaý emes, jaıalyqtaı bolsa kerek, jaıalyqtaı qýsyrylǵan dúnıege káriliktiń basy bolyp qyrsyq kiredi eken, jurttyń emes, óz qyrsyǵyń, — minez qyrsyǵy, qyzǵanysh qyrsyǵy, ótkeni bar, ketkeni bar jaryq dúnıeniń ókinishi.

Qyzyl asyǵyna tartqan sý shúberekti aýystyryp Ásem úsh kelip, úsh ketti. Qasynan shyqqysy da joq edi, el qyzyǵynan qur qalmasyn dep otyrǵyzbady. Osynyń kóńili jarym bolmasyn dep aıady, sondaǵy bar iltıpat-mekirenisi — myqynǵa syımaı turǵan toq saýyrdan eki-úsh sıpap, toq baltyrǵa alaqannyń qyzýyn basty. Qudaıdan ul surap edi, bireýin emes, tórteýin berdi, shúkir, buladaı qyz ósirip otyr. Qazir solardyń birin de oılaǵan joq Sheraǵań búginde bala-shaǵaǵa da jón aıtpaıtyn bolǵan, "bolar bala bolmysynan" deıdi-daǵy, jastyń jarasymdy qylyǵyn ishteı maquldap, teris ketse: "búldirip baq, elmiz ǵoı, ornyna keler, ózińniń de jetisip turǵanyń shamaly edi, tek júrgenshe tezek te bolsa bir kesekti tepkilep júrgeniń jaqsy!" — deı-tuǵyn da qoıatyn. Zerdelige osy da jetip jatyr, jetesizge úshkirip te eshteńe qondyra almaısyń. Úlken-kishige de bar aıtary osy. Jasynda jaý túsirmegen jigine qartaıǵanda aqyl aıtqannan ne paıda, aljymaı ólse, sonyń ózi de abyroı emes pe. Bul da Sheraǵańnyń, shalqaıǵandy beri tartpa, ary ıter deıtin ómirlik pálsapasy.

Túndikke telmirip jatyp áldekimniń kirgenin de ańǵarmapty. İrgeden jalpyldaǵan jeroshaqtyń alakeýiminen qısyq murynnyń ıesin tanydy.

— Senbisiń?

— Menmin.

— Dú-rr-es!.. Anaý shıdiń ishine kir. Kúıshiniń qoly — ury qol, sonyń ishinen birdeńe tap.

Tapqany konák pen eki pıala boldy.

— Dırektor aıtty eken dep tábetimizdi buza almaspyz. Shoshqaǵa da bir meıram, kóp bolsa taǵy da jer aýdaryp jiberer, quı! — dep Sherýbaı "taǵy da" degendi náshimen aıtty. Asqattyń kelgenin unatyp qalsa kerek, júzin jete boljamasa da qımylynyń elpektiginen baıqady.

Beskempir qyz-kelinshektermen tistesip jatty. Saıaqtyń sáýirigindeı janjal izdep júretin tynyshsyz neme saýyryn aldyrmaı toqtamaıdy endi. Kóptiń ishinde Sıǵat joq eken, qasyndaǵy prıstájnoıymen joǵalsa kerek, eterdiń elirgen jurtqa sıa almaı óteısip kelgenin endi túsindi. Sán Beketpen bet túıistirip otyrǵandaı kórindi de, julyny zyrq etip, kúnshilikten táıt dep zekip tastaǵysy keldi.

— Shyraǵym, andaǵyny kózge tamyzamysyń?

— Meniki ermek qoı, Sheraǵa, osydan artyqqa joqpyn.

İshinen "dú-rr-es!" dedi. İshinen munysyn da unatyp qaldy. Qalyń jynysty jyrta kún kózine qısyq ósken aǵashtaı mynaý qısyq tanaýdyń da ózinshe bir eregisi bar sıaqty, áıtpese, syrt poshymynda muryn buzyp, muryn buzdyratyndaı eresen eshteńe joq, tek qaǵylezdigi, qalaqtyń sabyndaı ıkeminen ótimdiligin baıqady.

— Kóseý túrter bıbatsha bar ǵoı?..

— Bolǵan.

Ony ózi de sezgen. Búginginiń kelinderi kóseý túrtpeıdi, kóseýdi de joqtatpaıdy, azamattyń jyrtyq - tesigine kúıgen shala júgirtkende sýyq kóseýiń jol qalatyn shyǵar. Áıtpese jalǵyz bas shyǵyndap nesine júredi, jalǵyzdyqqa jan shydaı ma.

— Mahorkany ańsap otyrǵanym.

— Oǵan endi uıattymyn, Sheraǵa. Mynaý túgin...

— Onyń maǵan qanaǵat bolmaıdy. Bizdiń óńesh zaharǵa, bizdiń keýjir saqarǵa úırenip qalǵan. Odan da qalǵanymyz qaı zaman...

— Barlaýshy bolyp pa edińiz?

— Bári de!.. bolǵanbyz. Baqtashy, barlaýshy, baılanysshy. Buıyrtsa taǵy da sol baqtashymen bitirgeli otyrmyz.

Ýyqtan áldene shyrt ete qalyp edi, jele-jortyp jetken Ásem shtepseldi basyp tur eken.

— Qurt! — dep Sheraǵań jesir lampanyń shaqyraıǵan ashshy sáýlesin jaqtyrmaı qaldy.

— Ákáý, ash otyrsyńdar ǵoı! Myna qaınymnyń bótekesinde bir túıir nár joq. As jeýge kelgende ekeýleriń de aldaryńa jan salmaıdy ekensińder.

— Dastarqanda sypaıy keletin qojanyń ádeti ǵoı, — dedi Sheraǵań. — Aldyna maı qoısań da irimshikke orap qaltasyna sala ketpeıtin be edi bular.

Bul eldiń áıelderi jelip júrmese, aıaǵyna jem túsetindeı. Ásem jelip júrip ekeýiniń aldyna jylqynyń eki jiligin teńdegen qara samar, eki pyshaq qoıyp ketti. Záhárdiń ashysyn kórgende shal kezdigin konáktiń qyzyl ala kóılegine qadap:

— Myna shirkindi maıystyryp qaıdan taptyń? — dedi.

— E, bizdiki kópke ergen de.

— Kópke ergen kóshke ergenmen birdeı ekenin bilmep pe ediń.

— Qaljańnyń jaqpaı otyrǵanyn bilem, biraq, aýyz sende ǵana bar ma, tura bersin! — dep Ásem shalynyń ydysyn ǵana aýystyryp, konákti Asekeńniń aldyna tastap ketti. Taǵy da jele-jortyp shyǵyp ketti.

— Jeńgeı qaı eldiki edi?

— Osy-aq eldiki. Dál osy shańyraqta ósken bireýdiń jetimi edi. Obaly ózine, ol maǵan tıgen joq, ol meni alyp edi. Meniń obalymdy oılaımyn dep óz obalyn aıamaǵan óziniń sory da! — estıin degeniń osy ma edi degendeı shal qara pyshaqpen toqpaqtaı ortan jiliktiń etin japyraqtap-japyraqtap egerdiń aldyna úıip tastady, sonda da sol qolynyń múkistigin kórsetken joq. — Túgin túzý me edi? — dedi endigi kezek seniki degendeı.

— Aıta almaımyn... deı de almaımyn. Shúıkedeı bir kempir men jalǵyz kúshigim qaldy.

Ony da sezgen. Jasqanatyn úlkeni, jaltaqtaıtyn kúshigi bolmasa, japan túzde qý bas júrip jyn uryp pa!..

— Súringenim qyzdyń tezegi bolsa eken deýshi edi bizdiń bir aǵamyz. Bizdiń tuqym az boldy, az da bolsa shetinen atqa ádeıi teris minetin kerbaqqan edi... Marqum ańshy edi, otyzynshy jylǵa deıin meńireý taıgada jalǵyz úı otyrdy. Jalǵyz at, jalǵyz myltyq, jalǵyz ıt... qara shańyraqtan alǵan enshisin jalǵyz qyzǵa aıdap berip, ózi jıǵan baılyqtan qoıdyń basyn úshke jetkizipti. Qanjyǵasy bos, qabaǵy keıis, keshtetip attan túsip jatsa jeńgemiz aldynan shyǵyp: jalǵyz toqty ólgeli jatyr, baýyzdaı salshy depti. E, mal ishi indetsiz bola ma dep aǵamyz qoldy bir siltegen eken. Kelesi kúni jeńgemiz taǵy da: jalǵyz tusaq typyrlap jatyr dep kelse, e, mal ishi bolǵan soń shyǵynsyz tura ma, bar bolǵan soń ólet te dep otyra beripti. Úshinshi kúni, jalǵyz saýlyqta aram qatatyn boldy dep qolyna pyshaq ustatqan báıbishesine: e, sátin salsa indet te osymen tyıylǵan shyǵar dep apyl-ǵupyl júgin artypty da tura kóshipti. Zaımkeden oq boıy uzaı berip artyna burylypty da óz murjasyn ózi kózdep: qý mola, seniń astyńda men qalaı tiri júrgenmin dep basyp salypty da kete beripti.

Áńgime tórkinin ıtjyǵys uqsa da "muny nege aıttyńyz!" — dep suraǵan joq. Suramasa da irkisi joq qońyr únnen júrekti shym etkizer áldebir muń sazyn sezgen. Áńgimeshiniń muńy ma, óz muńy ma, Asekeńniń ıtjyǵys qalǵany da sodan.

— Bálsinip jatqanym joq shynym osy. Jaspen jaǵalasatyn shama qaıda. Baıqasań anaý kóptiń ishinde meniń zamandasym joq. Estýimshe, keshegi Otan soǵysynyń naızagerleri on bes-aq prosent desedi, sonyń biri menmin. Jaman shaldyń kóńilin aýlap qaıtesiń, jaǵań jyrtylsa da uıalasynan qalma.

İshinen ketpese eken dep otyr edi. İshinen bul da ket dep aıtpasa eken dep otyr edi. Taǵy taıgada bir egerdiń júrgenin qaı jylqyshy esepke aldy deısiń. Bir jylqyshynyń baryn eger de estigen, onda da ataǵy atymen jetken, respýblıkanyń uly jińgir toıynda úsh birdeı júırigi birinshi báıge alyp qaıtty desken. Elden ıisi bóten, úni basqa bul shaldy osy ýaqytqa deıin neǵyp kórmeı júrgen? İrgesinde otyryp ta ıek astyna kózi jetpegeni de, taıganyń baqa-shaıan, qurt-qumyrsqasyn sanap júrip adamyn umytqany da. Ket degeni ketpe degeni ekenin Asekeń de uqty, biraq, otyra berýge tabanynyń búri jetpedi, shalǵa ermek taýyp berýge dombyradan basqa súıemele joq, al dombyramen kóne kókirekti qajaı berýge obalsyndy, ári bir otyrysta birden artyq qol kórýdi shaldyń jaratpaıtynyn, tipti qaıtyp kezdespeı ketse de jyny bar jurtty birden artyq qajamaıtynyn, birden artyq óziniń de tasyp-tógilmeıtinin mana ot basynda-aq sezgen. Asekeń qolyndaǵy kózdiń dárisin tańdaıyna tamyzdy da turyp ketti. Sherýbaı qalǵyǵan búrkitteı manaýrap jalǵyz qaldy. Bul da shaldyń ejelden mańdaıyna jazǵan óz enshisi...

Elden qashyp marǵaý astym degende jetken jeri Oıman edi. Qatynnyń terisindegi maral baqqan kerjaqtarǵa jalǵyz atpen baryp sińdi. Sherýbaı aty Shýrbaı, Sapa degen ákesiniń esiminen Sapanın degen famılıa kıip alyp, jıren saqal, jez murt, tuzdaı shaǵyr kózdiń arqasynda Shýrbaı Sapanın bolyp shyǵa keldi. Tegiń kim dep arǵy jaǵyn sektant jurt suraǵan joq. Kıiz úıde shalqaıǵan qaıran basy jar jaǵasynan jertóle qazdy. Jergilikti jurt ony "kapaıgorod" dep ataýshy edi. Kapaıgorodtyń jalǵyz ǵana artyqshylyǵy — isher sýyń tanaýyńnyń astynda: jazǵa salym ózen tasyǵanda esigińnen lyqsyp kirip, qystyń kózi qyraýda tabaldyryǵyń shor, bosaǵań súńgi bolyp turatyn da, boran-shashynda kórshiler birin-biri qar astynan qazyp alyp jatatyn. Degenmen kórden jaqsy, túrmeniń qasynda jumaq deýge bolady.

Bul elge de sovet ókimeti jıyrma segizinshi jyly sońynan qýa jetti. Sol jyly kerjaq baılarynyń da Qytaı qashqany esinde. Sol jyly Altaı óńirine otrád qaptady. Sovet ókimeti de sol otrádpen kelgen. Arǵy betke de jalshy kerek boldy ma, ánsheıinde kúresindegi súıek-saıaǵyn qyzǵanatyn jýandar Qatynnyń boıyndaǵy kedeı mujyqtardy dúrliktirip, túgel kóterip áketip edi, baıǵustar qosaq arasynda bos shyǵynǵa ushyrady da, artynda ańyrap qalǵan jesir mátúshke, jetim balalardy kooperatıvke jınaǵan bolyp edi, odan mardymdy el de shyqpady. Áıteýir, kapaıgorod bir jyldan soń qańyrap qalǵan seloǵa kóshti de, Máskeýden kelgen mamandar buǵy, maral sovhozdaryn qaıta uıymdastyra bastady. Baılar bas bilmeıtin baılyǵyn kardon asarda qyryp salǵan, qalǵanyn satylardy qıratyp, ıen taýǵa aıdap jiberip edi. Buqasy, urǵashysy bar bir sovhozdyń jınap alǵan júz-aq bas bolatyn, oǵan da tynyshtyq bergen joq; bandy degen zaýal shyqty, ury-qary, qashqyndarmen arpalystyń kezinde Shýrbaı Sapanın de belsendi bolyp júrgen. Sóıtip júrip elge qaraıtyn, el sheti Kókjotanyń basy edi. Kókjotanyń tóbesi kúnshilikten kók tireıtin de turatyn. Týǵan jerge tastap ketken qara shańyraǵyndaı kóretin Kókjotasyna kóńilmen bolsa da Sheraǵań oq atqan emes. Týǵan jerdi kóksese óńinde de, túsinde de Kókjotany kóretin. Múmkin, qaıtpas sapardan eki dúrkin qaıtaryp alǵan da osy Kókjotanyń dámi shyǵar. Eger sol saparda dám taýsylsa, kóz aldyndaǵy eń aqyrǵy eles bolyp Kókjotanyń ketýi de múmkin edi-aý!..

Qıynshylyqty kóp keshtiń be dese, onyń qandaıy bolady, qıynshylyqty kim tańdapty der edi. Kórgen rahatym az dese, túrine qarap eshkim senbeıdi. Osy jasqa deıingi ǵumyrymnyń kóbi qıynshylyqpen ótti dese, nege dep taǵy taqymdaıtyndar bar. Eń qolaılysy — bar men joqtyń jýan ortasy shyǵar...

Kerjaq Shýrbaı Sapanın 1937 jyly on jasyn jasyryp áskerge attanǵanda jigit aǵasy edi. Alty jasynan attan túspegen adam attyń, ottyń, oqtyń ne ekenin jaqsy bilse kerek. Ol zamanda atqa mindiń — qarý asyn, qarý asyndyń — odan oq shyqpaı turmaıdy. Qashqan-pysqandar, bandy-báleket oǵan osyny úıretken. Bir miner kóligin taqymǵa basyp dál osy Kókjotanyń túbinen attanǵanda endigi jolynyń tańsyq tirlik, salt júris, soltań jigitshilik emes, qaterli joryq ekenin sezgen... Aılań jetse albastyǵa da minedi ekensiń...

...Jabyny jaýǵa minbe jaldy eken dep, Jamanǵa joldas bolma maldy eken dep. Balasyn qazan attyń baqpaı qoıma,

Jem túsip aıaǵyna qaldy eken dep! —

Bazar jyraý aıtty dep osy jurt jabyny beker jamandaıdy. Jańylmaıtyn jaq joq, bálkim, Bazar jyraý jylqydan emes, adamnyń jabysynan saqtandyrǵan shyǵar. Áıtpese jabyǵa minip jaýǵa shapqannyń biri Sheraǵań — Shýrbaı Sapanın...

Japon basqynshylarymen soǵysta donchagiń de, rysagiń de, qarabaıyryń da joryqqa jaramaı qaldy. Sýsyz, jemsiz jerde monǵoldyń jataǵan jabysyna jeter kólik joq eken. Tanaýy shelekteı bolyp ıtshe jelgende ústinen sý tógilmeıdi, jermen jeksen bolyp alyp sólendegende mysyqtan epti, ári esek sıaqty bap tilemeıtin, beli talmaıtyn ólermen janýar, aıyby aıaǵyń jer syzady demeseń, qylysh sermeseń de, myltyq kezenseń de yńǵaıly, taǵy bir qasıeti — jyǵylsań, qashan qaıtyp mingenshe qıa baspaı qasyńda turady... Aıaq sýytpastan bir táýlikte bes júz shaqyrym jer alyp, salǵan boıda Halkın-Golde urysqa biraq kirgen Sherýbaı qyrqynshy jyly attan biraq túsip, buǵy baǵýǵa qaıta kiristi de Shýrbaı Sapanın Shýra Prohorovaǵa úılenip tyndy. Skıdke barǵan joq, neke sýyn ishken joq, biraq odan urpaǵyń azbaıdy eken, shekesi torsyqtaı egiz ul taýyp edi... Bir jylǵa jeter jetpeste, qyryq birinshi jyldyń sentábrinde jetpis besinshi gvardıashy atty ásker polkiniń sapynda kdn maıdannan taǵy shyqty. Eki jyl kıim sheshken joq. Eki jyl attan túsken joq. Eki jylda alty at aýystyrdy... Jylqy balasyna qazaqtyń ókpesi joq shyǵar. Sherýbaıdyń oqqaǵary at edi. Qandaı bir surapyl aıqasta astyndaǵy aty mert bolady da ózi aman shyǵatyn. Óziniń tiri qalǵanyn atqa sıynǵanynan deı-tuǵyn.

Polkte sváznoı eki qazaq jigiti bar edi. Sherýbaı kóptiń biri emes, ekiniń biri bolatyn. Qysta aq boz, jazda meńsiz qara mindi. Óıtkeni polk shabýylǵa únemi túnde shyǵatyn edi. Aısyz qarańǵyda jer yńǵaıyn jylqydaı tanıtyn, tún balasynda úkideı kórgeninen jazbaıtyn, kúnshilikten shyqqan tyqyrdy jel ótinen jylqydaı sezetin basqa haıýannyń baryna Sheraǵań kúni búginge deıin senbeıdi. Taqa bir tap kelgen ajal bolmasa, at ústinde oqqa ushqan adamdy Sheraǵań jylqy minezinen kórgen emes. Jaýdan ytyp ta kórdi, qýyp ta kórdi. Shegingende atqa teris minetin de qolyna myltyq alatyn. Qýǵanda qylyshqa kezek berýshi edi. Biraq qashqanda tizgin shaýjaılap, qýǵanda tizgin tartqan emes. Óıtkeni at ústinde otyryp ólemin-aý dep oılaǵan emes.

Voronejden eki dúrkin shegindi, eki dúrkin qaıta aldy. Jazda jaýdan yqty, qysta qaıtadan túrip shyqty. Fashıserdiń dambalsyz qashqanyn da kórdi. Jalańash eken dep aıaǵan joq. Jaýdyń aty jaý. Maıdanda jaýdy eshkim músirkemegen bolar. At baılap túser qazyǵy, tiske basar azyǵy joq, qańyrap qalǵan talaı derevnálardy fashıserden tazartty. Murjasy ǵana seltıgen ár qotannan sereıip qatqan ólikti janazasyz kómdi. Jaý qolynan jazyqsyz qaza tapqan qatyn-qalash, bala-shaǵa, shal-shaýqan edi. Ólikti de tonap qashqan qanisherden Sheraǵań qylyshtyń júzin, myltyqtyń qorǵasynyn aıaǵan joq. Biraq ómir-baqı kisi óltirdim dep maqtanǵan emes. Óz qolynan oqqa ushqan, qylyshtyń júzinde ketken fashıserdiń esebin de alǵan emes. Esepsiz jaýǵa eseptiń qajeti qansha edi. Áıteýir el qorǵaýdyń erlik ekenin ǵana biletin. Biraq erligi úshin de enshi surap kórgen emes...

"Tús túlkiniń tezegi" deıdi qazaq. Nesi bolsa da meıli, qazaqtyń túsine ne kirmeıdi deısiń, bir ǵajaby qan keship júrip te kózi ilinse boldy. Sherýbaı túsinde Kókjotany kóretin edi, Kókjotanyń kók tiregen bıiginde júretin, Kókjotanyń bıiginde júrse — jaýdan pysynyń bıik, ajal otynyń almaıtynyn sezetin. Qudanyń qudireti, búginde kóńildiń "kókjotasy" alasaryp ketti me, jaıly tósekte jatsa da, kóz aldyna Kókjota emes, osydan jıyrma jyl buryn óńinde kórgen soǵystyń "múńkir-náńkiri" qaz-qalpynda qaıta jańǵyratyndy shyǵardy. Soǵysta túsinde Kókjotany kórip sergip oıanatyn edi, endi soǵysty kórip qajyp turady. Keıde daýsy shyqpaı "ýralap" turady, "ýralap" oıanyp, muqyr qolyn aspanǵa kóterip, ońdy-soldy sermep jatatyny bar; keıde sereıip jatqan ólikterdi súırelep júredi de kóziniń sorasynan shoshyp oıanady — jıyrma jyl ótse de, jaý qolynan jazyqsyz qaza tapqan jandardyń arýaǵy: "meni umytpa, meni janazasyz kómdiń!" — dep qyr sońynan qalmaıtyndaı...

...Kóz aldyńdy shyrmaǵan sýyr tisti temir tor. Temir torda salaqtaǵan temir telpek, syńar jeń. Syńar jeńde syńar qol da bar shyǵar, kim bilsin, áıteýir temir tordan óte almaǵan bir bozdaqtan bar qalǵan jurnaq... esimi kim?... eli qaıda?.. taǵy da "habarsyz ketken" esil erdiń bireýi... "bez vestı propal"... kóz aldynda kórip turyp habarsyz ketti degeısiń... Qalaısha?.. Soǵys bárin de keshirer, biraq sonyń bárin qara jer kótere me? Kóz kórgendi kúni búginge deıin Sheraǵańa qara jer habarlap jatqandaı...

...kóz aldyńdy shyrmaǵan sýyr tisti temir tor. Temir torda deleńdegen temir telpek, syńar jeń. Syńar jeńde syńar qol da bar shyǵar, kim bilsin, áıteýir, onyń ar jaǵy jerge kómgen kóp kúlshe, tek sen tatatyn dám emes, tatar dámińdi qysqartatyn temir kúlshe, onyń aty — mına!.. Atty áskerdiń zaýaly — sýyr tisti temir tor, temir kúlshe. Bir polkti bir jyrtyqtan ótkizip, sol jyrtyqta oq ótine baılaıtyn da sol zaýal...

...qalǵyp ketken eken. Ákesi kelip tur eken. Qol berip amandasty. Qara qolǵap kıipti. Qaıtyp alǵanda eki saýsaǵyn julyp áketti. Julyp áketti de artyna qaramastan kete bardy. Aıqaılap edi, toqtamady. Bar aıtqany: "ókinbe, balam, sadaqa!" — dedi. — "sen eki ulyńnan da aıyryldyń! Ókinbe, balam, sadaqa!" — dedi. Dedi de áldebir quzǵa quldyrap kete bardy. Artynan tura qýyp edi... Kókjotanyń basynan tereń quzǵa aǵyp keledi eken. Jetegindegi aq bozy jan ushyra kisinep, tórt taǵandap tizgindi tartyp keledi eken. Tizginge oralǵan sol qolyn tartyp alamyn dep artyna burylǵan, artyndaǵy aqbozy emes, kók mýndırli fashıs bolyp shyqty. Kók mýndırli fashıs sol qolynyń basyn kók semsermen kesip alyp qalǵan... oıana kelse aq bozy tizgin julqyp eleńdep tur eken. Tizgin oraǵan sol qoly talmaýrap uıyp qalypty. Kóz ushyndaǵy sýyr tisti temir tor silkinip, temir torǵa ilingen temir telpektiń deleńdep selkildeı bastaǵany esinde. Sherýbaı óziniń aqyrǵy shabýylǵa shyqqanyn da sezdi...

Sol shabýylda altynshy atynan aıyryldy. Aqbozdyń mólteńdegen kóz jasy kúni búgin esinde; badyraıǵan qara barqyt janardan túımelep túsken shyny mólteshpen qosa aq bozdyń shybyn jany da qara jerge mysqyldap tógilgendeı kórinip edi. Burshaqtaǵan qara barqyt janardy jáýdiretip atyp tastaýǵa dáti barmady. Basynan júgendi sypyryp alǵanda janýar da jan tásilim etken. Júgendi sypyryp alǵanda sol qolynyń basy tyz etken. Joq eken... joq!.. salaqtaǵan eki saýsaq, mylja-mylja et júr!..

Surapyl soǵystyń bitýine áli de eki jyldaı bar edi. Sherýbaıǵa salsa, syńar qolmen soǵysýǵa da bar edi. Biraq jazmyshtan ozmysh joq!..

...Surapyl soǵystyń bitýine áli de eki jyldaı bar edi. Sherýbaı elge oralyp, eki jyldyń qalǵan aýyrtpalyǵyn syńar qolmen súırep shyqty... Taǵy da atqa qondy. Erte turdy, kesh jatty. Kesh jatty degen aıtarǵa bolmasa, maral baqqan soń, jalǵyz baqqan soń, erkek kindikten jalǵyz bolǵan soń uıqyny da túsinde kóresiń. Áıteýir qanjyǵaǵa baılaǵan jantorsyqtaı janynan qalmaıtyn Shýrasy bar; eki uldan aıyrylyp qalǵanyn betine aıyp qylǵan joq, onyń esesine altyn asyqtaı panasyz bir jetim, osy Ásemdi es qylyp kirgizip alǵan eken, bul qaıdan júr dep te aıtpady; soǵysqa attanǵanda astyndaǵy atyn er-turmanymen alyp qalyp edi, qaıtyp oralǵansha úzeńgini sýytpapty; qurýly shymyldyqtyń qyzyǵyn, jaıýly tósektiń qyzýyn kóre almaı armanda qalyp ketken qyzyl kelinshektiń qyzyl shyraı nart júzin jel qaǵyp, kúnge totyqqany bolmasa, erdiń kebenek kıgenine, eńbektiń azabyna qajymapty. Bel talyp, qar synǵansha, enbekten qashyp, oshaq basyna qaraǵansha asyl jar kúıeýiniń syńar qolyn tiri pendege qorlatqan joq, syńarlyǵyn esine saldyrǵan joq. Shildeniń jeti saǵatqa da jetpeıtin qysqa tańyn, qańtardyń toń qaqyraǵan úskirik uzaq túnderin birge attyryp, birde óriste, birde mal qorasynda Sherýbaıdyń artta qalǵan ár kúnin teń bólisip edi... Sóıtken jary jalǵyz qyzy Sándi dúnıege ákeldi de kóz jumdy. Aqyret aldynda aıtqany: "ólip qalsa ókinbe, tiri bolsa qolyn esh nárseden qaqpa, qaqpaılama!" — dedi. Ásemge aıtqany: "jasy kelgen aǵańdy qańǵyrtyp, bireýdiń qolyna telmirtpe!" — dep edi. Sol kúnderdiń azaby kóp boldy ma, armany kóp boldy ma, ony Sheraǵań da kóńilge adym attasań qajyp qalatyn júıkeden sary súıek tartqanyńdy bilesiń. Zymyrap bara jatqan zaman ǵumyryńnyń ótip bara jatqanyn kún saıyn, saǵat saıyn eske salady. Qyryqqa jetkenshe qyrǵa shyqqanda, qyryqtan asqan soń, atsyz arbany qyr basynan domalatqandaı saldyrlap jóneledi ekensiń. Ol arbanyń jol-jónekeı nege soǵylyp, qaı tusta shashylyp qalaryn kim bilsin?.. Endi: "jaınaǵan týyń jyǵylmaı... jaqsy ólipsiń ıapyrmaı!" — deıtin Abaı sózin eske alatyn ýaqyt ta jetti-aý!..

Ol taǵy da eldi oılady. Taǵy da kók belge shyǵyp alyp, bata tilegendeı sonaý shyrqaý tórde teńkıip otyratyn Kókjotaǵa telmire qaraıtyndy shyǵardy. El!.. El Qatynda emes, Buqtyrmanyń arǵy betinde jatqandaı kórinetin. Oń jaǵa men sol jaǵanyń tabıǵaty ár bólek. Sol bólektik kún saıyn alshaqtap, burynǵydan da alystap bara jatqandaı. Qatyn men Buqtyrmanyń arasyndaǵy keń túbek qaı zamanda qalyń eldiń jaılaýy edi. Qalyń el kúz kele arǵy bettegi ata qonysyna kóship qonatyn. Qalyń el arǵy bette qalǵandaı tústikke qarap kóńil shirkin ulyp kep turatyn boldy. Áıteýir bir ógeılik, áıteýir bir saǵynysh kókirekten ketken emes, qaıta jer ortasyna jetken soń saǵynyshy sarǵaıyp, muńy júregine bata túsken sıaqty. Jas saǵynsa — jarasady, jasamys saǵynsa — sharshaıdy; áýelgisinde úmit bar, keıingisinde dármen az; áýelgisiniń muraty — jetý, keıingisiniń muraty — ketý. Aıyrmasy sol ǵana ma eken?.. Ásemge muńyn shaǵyp edi, obaly qane: "áýeli meniń basyma jaýlyq sal, sonan soń bir jyl kút, qashyp kelgen ekensiń, qańǵyryp qaıtty degizbeı sońymyzdan bir qulyndy erte baralyq" — dedi. Qudaı tilegin bergen bolar, elýinshi jyldardyń basynda Sherýbaı bir kósh bolyp elge jetti...

Bir maqsaty jaqsy qartaıý edi. Ol maqsatyna jetti me, jetpedi me?.. Oılap otyrsa bul ǵumyrǵa ókinishi de, ótkizip qoıǵany da joq, bergeni de kóp, alǵany da kóp sıaqty. Jeti jyl áskerin azamattyq boryshyna bólip tastaǵanda, at jalyn túıgennen bergi otyz jylyn mal sońynda ótkizipti. Ol da bir el baqqan qaqpaıly mal emes, Altaıdyń taǵysy. Sherýbaıǵa taıganyń taǵysy da mal. Jurt tuıaq sanasa, bul múıiz sanady. Saýynshy sútin eseptegende, bul múıiz bezbendep jatty. Sol múıizdiń sońynan biraz jerdi sharlap, Máskeý men Vladıvostoktyń arasyn shıyrlap qaıtty. Sheraǵań orden men medaldi erligi úshin ǵana taqqan joq, eńbegi úshin de taqty. Kúmisin de, altynyn da taqty. Óstepkede de turdy. Jurttyń aldyn bergen joq. Taǵdyryna razy, jaratqan buǵan tek alda júrýdi ǵana jazypty — shabýylda da, sharýada da. Jaqsy qartaıý degen osy ma?.. Áı, kim bilsin? Ony eliń aıtsa kerek. Al elge neńdi sińiripsiń? Eńbegiń be?.. Qalaı aıtsań da eńbek — nıet pen qoldyń qarýy, kúrektiń ojaýymen ólshenetin azap pen ter emes pe? Al sol dúnıe jalǵanǵa rýhanı ne qaldyrdyń?.. Urpaq pa? Ol seniń ǵana yrqyńdaǵy qubylys pa eken jáne onyń bolashaǵyn kim kórip bilipti, jaqsydan jaman týyp ta, tirlikti bylǵap júrgen joq pa. Ol saǵan abyroı ma eken, elge abyroı ma eken?.. Sirá, jaqsy qartaıý Abaı aıtqan "jaqsy ólimge" jetkenshe jeteńnen túspeıtin borysh pa eken? "Eliń jiberse barasyń" depti, onda da jaqsy ólimdi eliń qıa ma?.. Qudaı-aý, sonda pende shirkin ǵumyr baqı ózin ólimge daıyndaýy kerek pe?!. Ólimniń de maqsat bolǵany ma? Ólim degen adam ǵumyrynyń arqan kergen aqyrǵy sóresi emes pe. "Tifý!.. Danaǵa erseń bala bolasyń degen osydan eken-aý! Abaıdyń da adamdy óstip adastyryp alyp kelip, sandaltyp tastap ketetini bar!.."

— Uıyqtap jatyp túkirinip, kári jynyń taǵy da qysyp jatyr ma?

— Sen munda qashan kelip ediń?

— Tońyp ketken soń keldim de.

— Tońsań irgeni túsir.

— Baıǵus-aý, irgeni mana túsirgem!..

— Balalar qaıda? Qyzyń qaıda?

— Júr-daǵy kóp shýyldaqtyń ishinde! Meni ǵoı izdemeısiń, á?!.

Sherýbaı ot jaqqa aýnap túsip, tyrsıǵan sút kókirekti qushaqtap qatty qysty da taramystanyp qalǵan sútińkedeı aıaǵymen toqalynyń toq baltyryn izdedi...

Toıǵa bes atpen shyqqan Sherýbaıdyń óren-jarany mingesip ushqasyn eki atpen qaıtty. Ásem kishi ulymen úı artqan "kók qasqanyń" birine minip edi, bular qonysqa jetkenshe otaý úıdi tigip, aq samaýyrdy entiktirip qoıypty. Kele salyp baılaǵan qazyq taǵy jalǵyz buzaý bolmasa úı mańyńda da, jeli basynda da tigerge tuıaq joq. Úsh ıt arsalańdap qozy kósh jerden qarsy alǵan, ıesin tanyǵan úsheýi de úzeńgige shapshyp, Sherýbaıdyń etegin tumsyǵymen bir-bir túrtip, súıinshi suraǵandaı aýylǵa keri shapty.

Júregi bir nárseni sezgendeı shal ala kóńil edi, shylbyryn ustaı bergen Ásemge, "qyzyń qaıda?" — dep qadaldy. Daýsy zirk etip tym qatqyl shyǵyp edi, oıynda dáneńe joq Ásem de sasyp qaldy.

— Men qaıdan bileıin, attyly qyzdy júkpen ketken jaıaý qatynnan suraǵany nesi!..

Sherýbaı Ásemniń qolynan shylbyryn jınap, elegizgen qalpy attan túspeı otyryp qaldy. Estıar degen úsh ulyna suraýly júzben kezek qarap, osylar birdemeni jasyryp turǵandaı ishi kúdiktene berdi.

— Ol álgi bireýmen ketken, — dedi qalqan qulaq sarynyń tuńǵyshy.

— Álgisi kim Qudaı-aý? — dep Ásem ulyna dúrse qoıa berdi. — Onyń aty-jóni joq pa edi?!

— Álgi she... lesqozdyń júndi aýyzy she... baıaǵyda úıde bolyp edi ǵoı...

— Áı, bul úıde kim bolmady deısiń! Sheshinbeı qatqyr, ol qaı júndi aýyz boldy eken?! Jurttyń aýzy-basynyń túgin eseptegenshe, esimin nege bilmeısiń?! Qaıda ketti, til-jaǵyń bar ma, aıtsańshy!..

— Boldy, shirkin!.. Boldy! — dep Sherýbaı Ásemdi ázer toqtatty. — Myltyqty áper! Dúrbini ákel!

— Myltyǵy nesi Qudaı-aý?!

— Áper!..

Shekeden shanshylǵan shildeniń sartap kúni jerdiń jon arqasyn qaqtap tur. Sheraǵańa bıylǵy jyldyń ystyǵy da onsha unamaı júr edi. Qatarynan úsh dúrkin kelgen qýańshylyq baryspen bitetin shyǵar dep edi, sonaý kóktemniń burshaq aralas arsy-kúrsi daýyly bolmasa jerdiń yndyny kónshirlik ylǵal tamǵan joq. Taıga ózin-ózi erteńdi-keshki shyǵymen shylap tur. Qalyń qardyń dymy áli kebe qoımaǵan, shalǵyn shıratqan at tuıaǵy shıedeı, shalǵynnan tepken jıdek pen búldirgenniń ıisi tanaý jarady. Bul óńirde qys boldy-aý, qystyń qysyltaıańy bar-aý dep oılamaısyń.

Eki myltyq Aqtomar shoqysynyń eteginde kezdesti. Alystan Sán be dep qalyp edi. Astyndaǵy aty aq jal qula eken. Ústindegisi alpamsadaı júndi aýyz jıren jigit bolyp shyqty. Aq jal qulasy túlkideı ádemi eken. Júndi aýyz — Aqsýda otyratyn ańshy Vasılıı eken.

— Assalaýmaǵaleıkým!

— Jol bolsyn!

— Jol bolmaı tur-aý, aqsaqal. Satydan bir buqa qashyp ketken eken, ıaǵnı, úsh kún sandalyp, bes shaqyrym jerden bir-aq ret kórdim. Kózińizge túsken joq pa?

— Túspedi-aý... Men de joq izdep kelemin. Elge qarap bet alǵan qyz ben jigit ushyraspady ma?

— Kóre almadym.

Iyǵynan besatary shoshaıyp, aqjal qulanyń ústinde alshıyp otyrǵan Vasılııge Sherýbaı senimsizdeý qarady. Sherýbaıǵa ańshy da senbep edi. Ań emes, adam qýa shyqqan shaldyń qosaýyzy nesi? İzdegeni qyz ben jigit bolsa, ury-qary da emes sıaqty, oǵan myltyqtyń ne qajeti boldy eken?.. Ekeýi egeskendeı biriniń jolyn biri bógep, oıqastap biraz turdy da jigitti kóziniń qıyǵymen ańdyǵan Sherýbaı:

— Neshe qar basqan? — dedi.

— Tórt jasar.

— Onda alystan izdeme. Qozy qasynan qoldan ottaǵan tórt jasar buqanyń bar kórgeni Aqsý, basqa óńirdi jatyrqaıdy. Uzap ta ketpegen shyǵar.

Ystyqta teristiń bıiginde jýsap, kún qaıta kúngeıdi qýalap etekke qarap jaıylatyn buǵy malynyń ádeti. Ózin ańshy sanatyna qosatyn Vasılıı taǵy minezine shorqaq, ańshylyǵy da dúbarazdaý bolsa kerek, buǵy dese baqaıynyń qurtyna deıin jatqa biletin Sherýbaı onyń úsh kún boıy taıgada bos tentiregenin shalaǵaılyqqa joryp tur. Óz sharýasy qaperinen shyǵyp, esil-derti dónen buqaǵa aýdy da sońymnan er degendeı ańshyǵa qoldy bir siltep qara kerdi Aqtomardyń qıasyna saldy.

Aqtomardyń bıigine shyqqansha ekeýi de ún qatqan joq. Shekesi taz, kúngeıi tastaq, jelkesi jynys Aqtomardyń bıigine shyqsań dúnıeniń tóbesinde turǵandaı bolasyń: kóz ushynda teńkıip taǵy da Kókjota otyr, Kókjota qaıdan qarasań da kóz ushynda otyrady, jan-jaǵynan qaýmalaǵan Tasqurke men Kókala Aıǵyrǵa, Shashtyǵa Altaıdyń tórin bergisi kelmegen sıaqty. Satymen qorshap tastaǵan baýyrdaǵy buǵy órisi ushy-qıyrsyz taýly ólkeniń pushpaǵynda bıt terisindeı-aq.

Ańshynyń aqjal qulasy túlkideı ásem bolǵanmen áljýaz eken: sıraǵy tym jińishke, omyraýy qýshyq, tanaý tynysy jylannyń inindeı tar, saýyry sere; at baptaýdyń jóni osy dep ańshy jigit aýzyn ottan almaıtyn bolsa kerek, maıdan jarylyp keteıin dep turǵan mes neme tizesi dirildep, umasynan ashshy terdiń aq kóbigi shúmektep tursa da ıegi jetetin jerdegi at burshaqty jalmap ólip barady. Mezgilsiz otqa, aýyzdyqpen sýatqa bas qoımaıtyn minezdi qara ker buıra qaptal bop qana býsanypty; erkindigi, elpektigi bolmasa shaldýarlyǵy joq, tizginin tartpaı, ezýin jyrtpaı, erdi de bappen salǵan tárbıeden shyǵar, burshaqty kúrt-kúrt kúısegen aqjal qulata kúrsinip bir qaraǵany bolmasa tyrp etken joq.

Sherýbaı dúrbisin kózine salyp kóp turdy. Qyrqa-qyrqany súzip kóp sharlaǵan qara dúrbi qarsy bettegi shyrshaly qolattyń terisine jete berip kilt múdirdi... Ker buqa qynaly jartastyń yǵynda qannen-qapersiz buta basyn saýyp tur eken. Kúnniń qyzǵylt sáýlesi men qynaly tastyń qyzyl barqyt túsinde jarǵa soqqan qyp-qyzyl tas músindeı qatyp qalypty. Ajaly ańshynyń ıyǵynan shoshaıǵan besatardyń uńǵysynda jatqanyn sezetin de emes. Sherýbaı ańshyny saýsaǵymen ymdap shaqyryp aldy.

— Tym qashyqtan atyp bosqa jaralap júrme, eti de búlinedi, on bes qadaqtaı múıiziń de bos rásýá, — dedi, shal kúnshilikte turyp ker buqanyń múıiziniń qadaǵyn da ólshep qoısa kerek.

— Iazvı! Vot zverúga! — degen ańshynyń qarlyqqan daýysynda qasapshynyń haıýanǵa degen kónip óshpendigi bar edi, beker boldy-aý degendeı Sheraǵań ańshyǵa shekesinen ata bir qarady. Ańshy qara dúrbini aýdaryp-tóńkerip uzaǵyraq ustap qaldy. Jigitti tańdandyrǵan qara dúrbiniń tıtýly edi: "otvajnomý razvedchıký Sapanıný za osobye zaslýgı v borbe s ıaponskımı zahvachıkamı. Ot komandýıýshego voıskamı..." Qyzyqqany ma, álde sengisi kelmedi me, ıesine qaıtyp berýge qımaǵandaı:

— Qansha jyl ustadyńyz? — dep qıpaqtady.

— Eki soǵysty birge ótkizdik. Endi birge qartaıyp kelemiz.

— Amal ne, ańshynyń omyraýynda júretin nárse eken, — dep Vasılıı qımastyqpen zorǵa qaıyrdy. — Ań emes, albasty emes, myna dúrbimen ıek astynda júrgen eki adamdy tappaǵanyńyz qyzyq eken, — dedi el jaqqa eleýsiz moıyn burǵan bolyp. Jigittiń jol siltegen syńaıyn Sheraǵań da ishteı seze qoıyp edi...

...Jotaǵa aǵyzyp shyqqan jalǵyz atty tuıǵyndaı quldyrap qıa betten tik saldy. Tuıaq satyry elsiz taýdyń ańǵaryn tilip túsip, jaqpar-jaqpar tastardy jaryp jiberetindeı bolyp edi. Ózekte beıǵam kele jatqan qyz ben jigit burylyp qaraǵansha, tuıǵyndaı quldyraǵan jalǵyz atty túıilip kep qalypty. Ekeýi sasqanynan bir aýyz sózge de kele alǵan joq. Satyrlatyp kelgen shal at basyn shirep toqtatty. Shaqshıǵan kóz sharasyn atyp tur edi. Qolyndaǵy qosaýyzdyń úńireıgen óńeshi tútindep turǵandaı kórindi.

— Ajalyń joq eken! Jetken jerinde atyp tastap ketetin edim! — dedi. Sherýbaı qyzyna aıtyp edi. Qyzy nege atasyń demedi. Nege atyp tastaıtynyn shal da aıtqan joq, Beket qosaýyzdyń óńeshi meni tabatyn shyǵar dep edi. Qorlaǵanda esirik shal ony kózge de ilgen joq, ıtpisiń, kisimisiń degen joq. Beketke batqany osy boldy.

— Aqsaqal, jazyǵym joq, osy meniń suqpytym sizge nege jaqpady?..

— Ony ákeń Esimhannan surarsyń! — dep Sherýbaı kımelegen qara kerdi keri burdy. — Aýzyńa túk bitkenge ishime de túk bitti dep júr ekensiń ǵoı!..

Sherýbaı sóz aıaǵyn tosqan joq. Óz aıtaryn aıtty da Beketti qaryzdar qylyp tastap ketti. Onyń tútikken júzin jigit jelkesinen-aq tanyǵan. Beket esirik shaldyń jelkesinen kózimen atyp qala berdi.

— Saý bolǵaısyń! — dedi Sán, jymıǵan júzinde kekesin, álde mazaq. — Aqsýǵa sálem aıta barǵaısyń! — dep jatyp kep kúlsin. Jyndanǵan shyǵar dep edi. Jyn qaqqandaı satyrlatyp kelip, sart burylyp qaıyrylmaı ketken esirik shaldyń artynan bul da shaba jóneldi... Bekettiń ákesinen suraıtyny kún saıyn kóbeıip bara jatyr edi.

3

Atyp tastaıtyn ba edi? Álde ashýmen shyqqan sóz be? Aıtylǵan soń — atqan oq, qaıtyp alý joq. Atyp tastamasa da ómir-baqı kókeıinen ketpeıtin boldy. Áttegen-aı, munan da atyp tastaǵany jaqsy edi ǵoı! "Ólip qalsa — ókinbe, tiri bolsa, betinen qaqpa", — dep edi. Atyp ketkeni oǵan da, buǵan da jeńil edi. Betinen qaqpaǵany osy ma?.. Artynan áldekimdeı dalaqtap qýatyn daraqysy emes edi ǵoı. Esi bar qyz qaıda ketse de esigin tappaıtyn ba edi... Biraq Esimhannyń esigin ashpaımyn, uryq-sharqyma Esimhannyń esigin atattyrmaımyn degeni qaıda?.. Esimhan kim, onyń balasy kim? Otyz jyl ótse de eskirmeıtin, esten ketpeıtin netken qyjyl bul? Qıyrda qashyp júrip osy eldiń ıtine deıin saǵynǵany qaısy? Qan maıdanda júrip osy eldiń esiginen bir syǵalap ólsem degeni qaıda? Endigisi neǵylǵan kepıet, neǵylǵan kisápirlik?.. Áttegen-aı!..

Júgen syldyrynan, shalǵyndy shıratqan at aıaǵynyń sybdyrynan erip kele jatqanyn jaýyrynymen sezip otyr. Jalǵyz qyzdyń júzine qaramasa da, jaýyryny kóp nárseni sezip keledi. Jylap kele me eken? Bul jylaýshy ma edi! Balany jylatyp úıretpegen, jylaǵanyn jáne kórgen joq. Ermese eken dep edi. Qalmaýyn kórdiń be! Dál qazir keıin qashsa qýmas edi. Qýmas pa edi?..

Taqymyna qystyrǵan qosaýyzdy qolyna alyp opyryp qarady. "Myna páleniń oǵy bar eken-aý. Julyndaı túsiretin edi..." Ushyda syńar oqtyń qaı zamannan jatqanyn da bilmeıdi. Buǵydan ketkeli qolyna myltyq ustaýdy qoıǵan, ańshylyqqa o basta zaýqy joq-ty. Patrondy laqtyryp jiberip, bos myltyqty stvolyn salaqtatyp erdiń qasyna ile saldy. Qolyma qarý ustamaspyn dep edi. Ýaqyt ustatty. Samýraı ustatty. Fashıser ustatty. Biraq óz kúshigime myltyq kezenemin degen joq edi.

Óz kúshigi áke qınalatyndaı ábestik jasaǵan joq edi. Erkelik pen egesten týǵan is boldy. Endi ákesin bosqa renjitkenine ózi de ókinip kele jatyr. Basqa basqa, óz ákesin Qudaıdaı kóretin qyz onyń qara tyrnaǵyna da tiken qadalmaý kerek dep esepteıtin. Bireýdiń sózinen, bireýdiń kózinen kúıeýin bıik dep uǵatyn ógeı shesheden kórgeni, sonan soń tiri janǵa qıanat túgili, qıalap jolyn kespegen ákeniń óz minezinen alǵan tálimi. Bala kózine jamandy kórsetpegen ot basynyń bireýdi jamandap kórmegen ata-ananyń áseri bolar, dúnıede jaman adam bar degenge Sán de senbeıtin. Eki-úsh dúrkin atyn tebinip, ákesimen qatarlasqysy kelip edi, batyly jetpedi. "Á, jaman degen osy eken-aý!" — dep tuńǵysh ret jamandyqtyń belgisin óz boıynan tapqandaı boldy. Ákesimen salystyryp, óziniń jaman ekenin sezindi. Óneri joq, ózindigi joq, baıǵa tıýden basqa armany qalmaǵan urǵashydan jamandyqtan basqa ne qadir kútýge bolady. Tegi kereksizdiń bári jaman bolýǵa tıis dep túıdi. Túńǵysh ret jasyp, áke sońynan bos erip, áke shańyraǵynda bosqa júrgendeı sezindi. Bos kıindirip, bosqa asyrap, bosqa kergitip, ıtke tastasa obaly joq jamandy bosqa qýyp... atyp nege tastamady?.. Erkeligi men tentektigin jurtqa salyq qylǵan bir qyzdan ákege, oshaqqa, elge qandaı qaıyr?.. Áttegen-aı!..

Sútke jarymaǵan jetimdeı ózeginde bir ókinish, ómirge degen bir ashqaraqtyq únemi shólirketip turǵandaı bolýshy edi. Ne bir táttiniń tańdaıyna jylymshy, tamsanýǵa turmaıtyn kermektigin alǵash ret on úsh jasynda qyz kıimin kıgende sezingen, qyz degen shirkinniń týǵan shańyraqqa da ógeı ekenin uǵynyp, ózin ózi qor tutyp, qyz degen tabıǵattyń qorlyǵy ma dep qaldy. On úsh jasqa deıingi er minezine, erkindigine endi ereges qosyldy da ádepki tirliktiń bárin jadaǵaı sý ishkilik dep, sol jadaǵaıdy mensinbeıtin, jadaǵaıǵa tamsanbaıtyn ádep shyǵardy. Sóıtse... erkektiń de kez kelgeniniń áıelden ozǵany kem de kem, áıel bolyp kórmese de kórmegen jerdiń oı-shuqyry sıaqty jadaǵaı tirliktiń de kedir-budyry, qyzyǵy men muńy bar tárizdi. Tuńǵysh ret báıgeniń sońynda qaldy, ónerden de eshkimnen oza almady, ózinde bóten-ala birdeńe bolmaǵan soń at ústindegi jelik — ákeniń qalyń shańǵa tastamaı únemi jetekke alyp súıregenindeı eken. Buıyrmaǵan júldeni Asekeń aldyna ákelip tastaǵanda áıel zatyna myqty qoldyń, erkektiń zili men dini qajet ekenin uqty. Bul, sirá, eń sońǵy úmit bolar, eń bolmasa ómirde jaqsy áıel bolyp qalý úmiti... Sorly áke nege shyryldaıdy deısiń. Tek ákege ǵana sor bolmaı, erkekke de sor bolmaǵanǵa ne jetsin!.. Keshegi uly — jińirde bir-birine terezesi teń túsken úsh-aq adamdy kórdi: biri, árıne ákesi, ekinshisi, árıne, aǵasy, úshinshisi... Qudaıdyń qudireti, alǵash kórgende túri men susynan shoshyǵan qısyq muryn eger. Ákeniń márttigi, aǵanyń kisiligi qashan da kisiniń de, kishiniń de mysyn basqan, átteń, keńsirigin skalpelmen túzetse eger de ájeptáýir jigit bolǵandaı eken... Qaradaı tozyp kele jatyp kúlki qysty. Esine Beket túsip edi. Baıǵus, ne mazaqty da sińire beretin mes eken-aý!.. Syryńdy shashpaıtynyn, syryn da shashpaıtyn eń quryǵanda zerdeli tulyp bol.

Maǵan áıel bol dep túbi bir jigittiń aıtaryn baıaǵyda-aq bilgen. Bilgen soń da áıel bolýdyń esh qyzyǵy joq ekenin sezgen. Sonan soń ba, keshe Beket qushaǵyna orap júregin qosa usynǵanda selt etken joq, qumartpaı jatyp qyzyǵy, qol artpaı jatyp qyzýy taýsylǵan baıaǵyda tozyǵy jetip eskirip qalǵan silikpedeı jek kórindi. Sóıtse ol baıǵustyń urǵashyǵa qoıar talaby da, talǵamy da joq eken, oǵan qaryzǵa berer, odan qaryzǵa alar qasıeti de joq bolyp shyqty. Ne jamanshylyqty, ne jaqsylyqty tilemeıtin sýyq janǵa jar qushýdyń ne qajeti bar, bir qasıetine tabynǵany bolmaǵan soń shıki deneden góri áıel zatyna tulyp qushaqtaǵannyń ózi artyq emes pe. Oıyna qaıdan sap etkenin kim bilsin, kóz aldyna qaperinde joq qısyq muryn kele qalǵany. Eger qısyq muryn eger qatyndyqqa almasa, saǵan-aq tıeıin dedi. Dáp osy joly neke kýáligin qolyna ustatamyn dedi. Mazaq ekenin túsinse de mazaqtap tursyń demedi. Meıli dedi. Qısyq murynǵa qatyndyqqa jaramasań, men seni qaıteıin demedi. Meıli dedi. Sol sátte qol alysyp, sol bette qısyq murynnyń aldynan ótýge tartyp ketisip edi. Munyń artynyń ne bolaryn ekeýi de oılaǵan joq. Eger artynan áke qýyp jetpegende... Qarap júrip qara basyn saýdaǵa salǵan, qaradaı óz basyn ózi qorlaǵan erke qyzdyń arýaǵyn áke baıǵus taǵy da kóterip tastaǵan eken-aý!.. Bekettiń tóńiregi tolǵan Beketter me dep edi: Jaqyby, Mesheli, Beskempiri... Beskempirdiń týǵan jıen ekenin tuńǵysh ret keshe estidi. Baıaǵydan biletindeı, baıaǵyda estigendeı qulaǵyna eskirip jetti. Áıteýir bir sezim, bir túısik Beskempirdiń jaqyn ekendigin júıkesinde qaıtalap otyrǵandaı bolýshy edi. Sánniń oǵan jan tartýy, jaqsy kórýi de qanda jatqan ózektes óz ıisi bolǵany da. Jany ashıtyny — joly aýyr, jurttan boıy ozyp tursa da kózge túse bermeıdi. Bul da qasıet emes, azamattyń qasireti shyǵar...

Ákesiniń shójip, ıyǵynyń joǵalyp ketkenin baıqady; ákeni qartaıtatyn bala ekenin, azabyn kórmese de balasyna qarap qartaıatynyn on jetidegi jas elesin be, áıteýir ýaıym be, muń ba, aýzy sheshilgen qaptaı oısyrap qalǵan qońyltaq bir sátin qara kerdiń sylbyr aıańynan sezdi. Aıtqanyńnyń bárin qalt jibermeı tyńdap otyryp at ústinde uıyqtaıtyn, basqan izińdi qalt jibermeı baǵyp otyryp as ústinde qalǵyp alatyn ádeti edi. Sońynan salpaqtaǵan kúshigin dál qazir de jaýyrynymen ańdyp qaraqusymen kórip kele jatqanyn kúshigi de bildi.

Qaraǵaı basyn qyzýymen maıystyrǵan shildeniń tymyrsyq kúni qyrqadan maıysyp barady eken. Kúngeı-kúngeıden jony qyzarǵan buǵy, maral qynaly tastaı shashylyp qalypty. Alpiniń keshki samaly endi ǵana tirile bastaǵan, gý etken qymyzdyq pen qylqan ıisi qolqaǵa syımaı, sýyq sýǵa súńgip shyqqandaı deneni dúr etkizgende baryp Sherýbaı da qara kerdiń qos ókpesin teýip qaldy.

Bulaq basynda otyrǵan jalǵyz aýyldyń jeroshaǵy jańa ǵana shalqyp edi. Jańa ǵana buzaýyn baılap, sıyryn sýatqa aıdap tastap qazyq basynan qaıtqan Ásem túndigin japqansha shaly men qyzy ún-túnsiz jarysa túsip jatty. Bir kúnniń asy men asarynan soń ba, áldebir kúnge bıe baılanbaı jeliniń bos qalǵanynan ba, aýyl mańy qulazyp, eski jurttaı qańyrap tur eken. Shalǵynǵa syrmaq jaıyp, kórpe-jastyq tósep, as jaýlyqty tútinnen aýlaq alyp ketken Ásemniń ábigeri de, jaıyn suramasa da jaıdary qabaqpen aldarqatpaq bolǵan shaldyń elpektigi de qulazyǵan jurttyń úńireıgen yzǵaryn úrkite almady.

Sherýbaı qara ker men aq jaldy jabýlap ózi sýytyp, úlken uldy tyń kólikke jumsap edi, uıalas kúshikteı shubyryp úsheýi birdeı ketti de, dastarqan basynda erbeıip ekeýi tańa qaldy. Keshki asqa shaly men samaýyrdan basqany shaqyrǵan joq, ıindi qatqan kúreń shaıdy da súısinip ishpedi, shypshymaǵan mańdaıy shynydaı shatynap, jipsimegen qalpy ıi synbaı qoıdy. Ásem Sánniń kesesin toń kergen kúıi ashqan joq. Munysy, qyzyń búgin dastarqanǵa kelmeıdi, keltirmeımin degeni edi. Balalardyń sybaǵasyn qonaqtan buryn oılaıtyn Ásem búgin ádet buzdy.

Jylqy ymyrttaýǵa kúnde Sán shyǵatyn edi. Sherýbaı úndemeı júrip shartıǵan kúreń shabdarǵa er saldy da, kádimgi ymyrt tirliktiń qyrt jylqyshysy bolyp mıqıyp attanyp ketti. Pushpaq bórkiniń japyraıyp, qulyn jarǵaǵynyń túgi qyrqylyp qalǵanyn Ásem de tuńǵysh kórgendeı, shartyq shabdardyń ústindegi Sherýbaıdy tanymaı, Qudaı-aý, osy da meniń baıym ba degendeı ór toqal tuńǵysh ret kózine jas aldy.

Shal ketken soń bul oshaqta buryn-sońdy bolmaǵan urys bastaldy. Sóz aıtylǵan joq, aıǵaı shyqqan joq, qabaq pen kózdiń soıylǵa bergisiz ursysy edi. Beımezgilge qaramastan Ásem qyz otaýyn jyǵyp, qara shańyraqtyń oń jaǵyna telip tikti de esigin shıdiń túbinen shyǵardy. "Endi osy úıden attap kórshi!" — degendi Sán ógeı shesheniń dym syzbaı, ashýdan jelimdelip qalǵan erninen oqyp edi.

6

Alǵash ret qatyn, baladan jerigendeı úıge qaıtqysy kelmedi. Jylqy ishine kirgen soń ár nársege aldanyp, jelkesinen tartqan qyrsyqtan qutylǵandaı edi. Shartyq shabdardy arqan súıretip bos jiberdi de kúresinge baılasań da tyrp etpeıtin ynjyq baıǵusty obalsynyp qaıta jınap qanjyǵasyna baılady. Jaıaý sharlap qara kerdiń úıirin tapty. Atadan qalǵan mal tuıaǵyn sońǵy on jylda tirnektep jıyp jıyrmadan asyryp edi, taıynda jıyrma tórt myńǵa jylqy zavodynan satyp ákelgen asyl tuqym rysak búginde teńbil kók saqa aıǵyr bolǵan, áýelde jabydan qorqatyn momyn neme búginde úıirin azsyna ma, sońǵy kezde qazymyrlanyp, kórshiniń kóz súzerine talasyp, buzyp shaýyp uıatsyzdyq jasaıtyndy shyǵardy. Biraq aldyna salǵandy adastyrǵan joq, jatyryn bosatqan joq. Saýynǵa basqasy da jetik bolǵan soń, bul úıirge jeli men júgen — noqtany kórsetpep edi. Urpaǵy ejelgi tegi qara kerden jańylyp qara kókke kóbirek ońyp barady. Ineniń kózinen ótkendeı jyp-jyltyr qara kók baıtaldardyń kógendigi tola bastaǵan eken, keler jyly egerdiń qarajal qulasynyń taqymyna bir salyp bólek baqsa...

Tirlik degen osy-ay!.. "Nemene, quda túse keldiń be?" — dep shaldyń oıyn sezip qalǵandaı teńbil kók tanaýyn dúkildetip qasyna jetip keldi. Ákelgende óli júni túspegen kóterem taıdy qoldan jemdep, boz bıeniń sútimen sýaryp edi, óristen Sherýbaıdy kórgen saıyn bir nárse dámetip, saǵynyp qalǵandaı qaltasyn tanaýymen tintetin ádeti. Shaldyń tóbesi teńbil kóktiń tamaǵyna jetpeı qaldy. "Zańǵar bop ketipsiń-aý, torpaǵym!" — dedi. Buzaýmen talasyp shelekke júgiretin jetim nemeni Ásem kezinde "torpaq" atandyryp jiberip edi. Kúni búginge deıin baqtalasymen shaınasyp qalsa da Ásemniń daýsyn estise maıdan dalasyn sony syılaǵandyqtan ǵana tastap shyǵatyn sypaılyǵyn umytqan joq. Úıden kúısiz attanǵan Sherýbaı qaltasyna qant salýdy da umytyp ketken, maǵan osy da jetedi degendeı teńbil kók shaldyń alaqanyn uzaq ıiskep, ıyǵynan eki-úsh qaıtara qasydy da tezegin tastap kete berdi. Shirkin, ómir-aı!.. Qazaqtyń kúnin atqa, attyń kúıin qazaqqa teligen tabıǵat-aı deseńshi!..

Shaldyń qurysy jazylyp, atam zamanda umytyp ketken mahorkasyn ańsady. "Shirkin, bir soryp tastar ma edi!.." Shabýyldan sońǵy qan maıdannyń árediginde sırep qalǵan jigitter bir-birin kózimen sanap, mahorkanyń ysymen kóńil jubatar kezi kóz aldynan taǵy bir elestep ótti. Qudanyń qudireti, sonda da ár kún, ár sáttiń úreıi men qýanyshyn attyń kózi men kúrsinisinen sezýshi edi...

Qara kók aspanda ıne shanshar oryn joq qaqshıyp qyrynan týǵan synyq aıdyń oraǵy jypyrlaǵan juldyzdardy jyrtyp barady. Qymyzdyq ıisin qýalap Altaıdyń qaq tórinen jel esti. Qashannan tún balasynda jalǵyz júrip, jalǵyz túnep úırengen Sherýbaı emin-erkin keń dúnıege shyqqan soń, jany jaı taýyp masaırap qaldy. Satydan qashatyn buǵy, sıdaǵa túsetin sıyr emes, jeldep ketedi demeseń jylqy jaryqtyqty jaz boıy Altaıdyń adyryna qoıa berip, qys túse jınap alsań da qylshyǵy quramaıdy. Jylqyshynyń búgingi boshalaýyna bar sebep, jalǵyz úıge syımaǵan soń kóńil basar ońashany izdegen, onyń ústine sońǵy jyldary ury shyǵyp júr. Bireý emes, tobymen júredi, birdi emes, úıirimen áketetin jylqynyń urysy. Búgingi ury jegenge razy emes, satqandy ǵana qanaǵat tutady. Qatyn men Buqtyrmadan áketse Marqakól, Tarbaǵataı asyryp Semeıden biraq shyǵady da retin tapsa jalǵan dokýmentpen et kombınatyna, tappasa arzan baǵamen alyp satarǵa ótkizedi. Bul eldiń de urysy emes, ıisi de, isi de bóten, jer túbinen kelgen qanisher, vertoletpen qýyp, qarýmen toqtatpasań at aıaǵyna jetkizbeıdi, jalǵyz-jarymǵa aldyrmaıdy. Mundaı naısaptardy Sheraǵań bala kezinde de kórgen, estigen de emes. Qıanattyń talaıyn tartyp edi, kózińdi baqyraıtyp qoıyp aq malyndy pýlemetpen qyryp salǵandar da bolǵan, Buqtyrma men Qatynnyń sýy qan bop aǵyp, Altaı óńiri qan sasyǵan kez de ótken, biraq, zamannyń túzý kezinde uıymdasqan urlyq, tótennen zorlyq bolady dep oılaǵan joq. Iapyraý, aqshany móshektep arqalaǵan keı qońyzdyń nıetine, yndynyna ne bolǵan?.. Kúndiz ǵana esine alyp, kesh bola umytqan Esimhan taǵy da kóz aldyna keldi. Qodastyń jalyndaı jalbyraǵan shashyn qobyrata qaıyryp, bylǵary men ıis maı múńkigen Esimhan kekete kúlip qol berip, artynsha alaqanyn odekolonmen súrtip otyrǵandaı kórindi...

Jıyrma segizinshi jyly baılarǵa kámpeske kelgende Sherýbaı otyzdaǵy jigit edi. Ákesi Sapaǵa úsh myńdaı jylqy bitipti. Úsh myń ba, úsh júz be, álde propıska ma, astyndaǵy aty men ezýindegi sybyzǵydan basqa dúnıe jıyp kórmegen "saýdaıy" jigit áke dáýletin eseptegen emes, sol dáýlette enshim bar dep oılamaǵan da. Lenıngradta oqýda júrgen inisi Sıǵat sol uly kompanıanyń aldynda elge kelip ákesin táýbelikke shaqyrdy.

Bir miner at pen bir saýynnan basqa maldy óz erkińmen tapsyr. Zaman ózgerdi, sovet ókimeti ashtan óltirip, kóshten qaldyrmas, biraq janym qalady dep tapsyrma, aq malyńdy aq nıetińmen, qadirińmen tapsyr. Jer aýdaryp jatsa, ony da kórersiń, qaı túkpirge barsań da bári de búgin sovet ókimetine qarap otyr, — degen.

Áke qarsy bolǵan joq, mal dep te ishi aýyrǵan joq; tórimnen kórim jaqyn turǵanda maǵan mal neme kerek, jan neme kerek, áıteýir týǵan jerdiń topyraǵynda qalsam boldy, tek sender aman júrińder degen. Jańa ókimettiń tártibi men maqsatyn, saıasatyn óti men yǵyn jaqsy biletin Sıǵat uly konfıskasıadan úsh jyl buryn ákesiniń bar malyn artyq dáýletimen qosa qazynaǵa ótkizdi de endi tynysh jata ber, bul ókimet te sharýanyń yrqyn biletin ıgi-jaqsydan qashpaıdy dep qolyna mórli qaǵaz ustatyp oqýyna qaıta attandy.

"Kedeıdiń sózi ótpeıdi, keri ketkenniń bózi ótpeıdi" degen de ras shyǵar, baq ornyna baılyq júrgen zamanda, basalqanyń ornyna baı sóılegen zamanda Sapanyń arýaǵyn kóteril, aýzyn dýaly, asyn qadirli etken barlyq ekeni de ras. Biraq sasyq baılar sıaqty maldyń arqasynda aqymaqtyǵyn aqyldan, aramdyǵyn adamshylyqtan ozdyryp eldiń qarǵysyna, erdiń namysyna qalǵan emes, dáýletten kóri bedeldi betke tutqan Sapa bolystyqqa talasyp, bıliktiń qamshysyn ustaımyn dep orynsyz jyrtylmaǵan. Eskishe ájeptáýir saýaty bola tura moldalyq qurmaǵan, Qudaı jolyn qýmaǵan. Bolystyń bıligine, bıdiń aýzyna kóleńkede jatyp-aq sóz sala bilgen soń, ádilettiń álippesin belden basqan zorlyqshyl zamanda kóptiń aldyna shyǵyp jeksuryn atanyp qaıtemin degen qýlyǵy da joq emes-ti. Jeldiń qaı jaqtan turaryn ıisinen sezetin tektiniń tuqymy qaıran qazaqtyń endigi azyǵy mal emes, saýat ekenin de erte túsingen. Eki uldyń ekeýin de Semeı aparyp oqytyp edi, Sherýbaı saýdaıylyq quryp jyn-periniń sońynan ketti de eń qurysa sen adam bol dep Sıǵatty Reseı asyryp saldy. Qarataı eliniń bolys saılaýynda nadan aǵaıyny Esimjannan eki dúrkin bılikti tartyp alyp, ómiri mal bitpegen, rýy basqa, atasy jaý oryssha pysyq Ábdikke shar saldyrǵanda aty Shoń murynnyń ıgi-jaqsylary Sapadan teris aınalyp edi. Sol Ábdikti general-gýbernatorǵa salyp, jalpaq Naımanda birinshi bolyp qulaq estimegen orys-túzem mektebin ashtyrýǵa sebi tıdi, pansıon uıymdastyryp, Qulja men Kóktas, Úrimji men Dom, Qoıandy arasyna kerýen saldyryp, sonyń qarajatyn kóteristi. Shoqynyp ketemiz dep el jýandary at-tonyn ala qashqanda Ábdikke qosqan aqyny: Mekkege baryp, jumaqtyń tórine shyqqan qaı musylman qazaqqa arýaq bolyp qonypty, kisilikke jetpese de eń qurysa saýatymen kún kórer dep kil kedeıdiń balasynan shákirt jınatty. Reseıden saıası mátippen jer aýyp kelgen orys ýchıtelin kepildikke alyp, el búldiretin saıası úgit júrgizse biz jaýap beremiz dep gýbernatorǵa qolhat bergen eki adamnyń biri Sapa edi, qazaqtyń áıgili demokrat aqyny men sol saıası tutqynnan dáris alǵan shákirttiń biri Esimhan edi...

...Revolúsıanyń ne ekenin el túgili, sony jasadym degen saýatsyz el sholaqtary da onyń ulttyq, saıası-sharýashylyq, taptyq mánin áıteýir baılardyń malyn tonap, dáýletin tartyp alý dep uǵynsa kerek. Qarataıǵa jıyrmasynshy jyldardyń aıaǵynda kesh jetken, ári myń qubyltyp jetkizgen Sovet ókimetin qasyna bir mılısıoner ertken bir ókil ár aýyldy aralap júrip ornatyp ketip jatty. Kesh jetkenmen búkil kompanıasyn biraq ala keldi de, bir jylda bir ǵasyrdyń áleýmettik isin tóńkerip tyndy: sovet ókimetine jaý bolyp, qarsy turǵan eshkim bolmasa da, eldi sovet ókimetiniń atymen qorqytyp-úrkitip, momyn otyrǵan qarańǵy jurttyń bárin bir jelige kógendep, bárin bir jaza, bir úkimmen kesip, qarsy sózge kelgen el bedeldilerin Esimhandar sotsyz, zańsyz atyp tastap, at mingen, as ishken, shekpen kıgen qaımana qazaqty kórse sovet ókimetiniń qas dushpany dep qarý shoshaıtty. "Ózim ókimet bolǵan soń aptasyna bir adam atyp tastaýǵa qaqym bar shytar" deıtuǵyn "erlik" Esimhandar zamanynda týǵan. Qarýdyń kúshi, qoqan-loqymen, zorlyqpen jınalǵan altyn, kúmis taı-tuıaqtar, dúnıe-múlik ıesin tappaı, ókimettiń qazynasynda da ótpeı aqyry kóringen suǵanaqtyń qolynda, qalǵany ıtke kereksiz bolyp shirip ketti. Dúnıeni shiritken Esimhandardyń aýzy-basy sonda da qısaıǵan joq. Tárkileýge túsken maldy kedeı-kepshik dep jurtqa taratyp edi, olardyń keıbireýleri kishkentaı sapa bolyp shyǵa keldi de, kóbi tegin kelgen baılyqtyń baıandylyǵyna senbeı soıdy, satty, yryń-jyryń qyldy, esil mal ne óristi, ne jaılaýdy kórmeı qý taqyrǵa qamalyp qurttap óldi. Onyń esesine sovet ókimetiniń naǵyz qas jaýy — Qytaı qashqan aq bandylardyń baskeserleri qaptap, beıkúná jurtty atyp, tonap, oıran salǵanda qaımana qazaqty qorǵaıtyn eshkim tabylmady: aýzynda boqtyq, qolynda altyatar, shoshańdaǵan sholaqtar, ókimetpin dep keýde qaqqan Esimhandar zym-zıa joq boldy; azǵantaı otrádtar ózin-ózi qorǵaı almaı Dom qashty, Kóktas qashty keıbireýler bos dalaqtamaı ıesiz dúnıeden keregin ala qashty.

Uly kámpándi júrgizgen "qaıratkerlerdiń" túri osyndaı edi. Jaý ketken soń túr-túsin ózgertpesten qaıta keldi. Qansyrap, jaırap qalǵan elge bul joly otrád ertip myǵym keldi, endi "káliktip kámpánin" ala keldi de keshegi jaý qolynda ketken, yryń-jyryń bop ketken maldy tap dep qaıtadan álek saldy. Bar joqty jalǵyz saýyn, tyshqaq laqqa deıin jınap, birinshi aýyl, ekinshi aýyl, úshinshi aýyl... dep nomerlep kollektıv qurdy, buryn úı salyp, turaqtap qonys teýip kórmegen Qarataı túgelimen nomerli "kıiz qala" atandy. Bir aptada qýalap ákelip qamaǵan kıiz qalalar bir túnde joq bolyp ketetindi shyǵardy. Esimhandardyń túrinen shoshyǵan, Esimhandar qubyjyq qylǵan sovet ókimetine senbeı el kardon asa bastady. Qylyshynan qan tamǵan Esimhandar jyndanyp kete jazdady. Asý asýdyń ar jaǵyna da, ber jaǵyna da pýlemet qurdyryp, bosqan el shatqalǵa kire bergende ormanǵa órt qoıdyryp, ary qashqandy da, beri qashqandy da qorǵasynnyń astyna aldy. Esimhandar jaý túsirgendeı, aıdarynan jel esip masaırady. Esiriktiń qolynan oq jutqan burynǵy eki bolys el onan beter úrikti: ıt arqasy qıannyń kók muzyna kúl tógip, kıiz tósep, áıteýir arǵy betke ótýge jantalasqan; kúndiz qarý asynǵannan qorqyp, túnde qaraıǵannan úrikken úreıli qazaq saı-sala, jynys-bytqyldy saǵalap qashqyn atandy. Esimhannyń ataǵy osy kezde jer jarmasa da búkil Altaıdy titirentip, búkil Qarataıdy tapanshasymen-aq tyrp etkizbeı, Buqtyrma men Aqsý, qala berdi. Qatyn boıyn ıyǵyndaǵy bylǵarysymen, óńiriniń ıis maıymen múńkitken...

Shildeniń qazan tasytqan qapyryǵynda jaýdyń malyndaı qyzylmaı qylyp oıǵa aıdap túsken qalyń jylqynyń Qaraǵaılynyń shańyna qamalǵanyna apta bolǵan. Arǵy-bergi aýmaǵy eki júz shaqyrymnan asatyn eldi mekenderdiń taıly-tuıaǵyn túgel jınaǵansha býaz bıe ish tastap, qulyn tyshqaq boldy da quryq kórmegen saıaqtar kádimgideı qutyra bastady. Jazdyń jaıma-shýaǵynda buryn-sońdy bolmaǵan jut kelgendeı ıt ulyp, el kúńirenip, ejelgi Aqsý men Buqtyrmanyń ózegi azan-qazan topalańǵa aınaldy. Malda ıe, adamda degbir joq, qaptaǵan pysyqtar qotanǵa jan jýytpaı, sovet ókimetiniń zań-zakonin qaıta pishken Esimhandar obal degendi umytyp, shashaý shyqqan jal-quıryqtyny atyp tastańdar dep buıryq bergen, arasha suraǵan keıbireýler maldyń sadaqasy bolyp abaqtyǵa qamalyp jatty. Kámásıa degen shyqty, seniatar degen shyqty. Adamnyń emes, maldyń sanıtary otyzynshy jyly Qaraǵaılyǵa seniatar bolyp kelip edi, olarǵa mal baqqan sharýa paqyrdyń qoly jetken joq. Buryn-sońdy el estimegen mańqa degen shyqty. Daǵdarǵan jurt daýdyń aldyna aýzy dýaly dep ejelgi ádet boıynsha búkil Shoń muryn bolyp Sapany salǵan, ákesine tilmash bolyp barǵan Sherýbaı jylaǵan balanyń jasyn tıatyn Esimhandy alǵash kórgeni sol edi.

Aýlasynda alty mılısıoner, esiginde eki mılısıoner kúzeti bar gýbchekanyń eki etajdy aǵash saraıyna eki kún tosyp zorǵa kirgen, qodastyń jalyndaı qobyraǵan shashyn qolymen tarap, qyzara bórtken Esimhan tórdegi stoldyń alqymynda alshıyp otyr eken. Kishireıip sálemdesken Sapanyń qolyn zorǵa aldy da qolyn usynǵan Sherýbaıǵa: "etigimdi tartarsyń?!" — dep aıaǵyn kóterdi. Qolynda ólgisi kelip edi, amal joq, aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy ekeni esine túsip ózin-ózi áreń toqtatty.

Sapanyń alapesi juǵyp qalatyndaı Esimhan alaqanyn odekolonmen shaıyp, tapanshasyn sýyryp janyna qoıdy da, hrom etigin jarqyrata eki aıaǵyn stol ústine aıqastyra tastady. Bylǵary kúrteni jelbegeı jamylyp, sur shalbar, sur kıtelge syımaı otyr eken.

— Saıra! — dep Sapaǵa oqty kózin ata qarady.

— Shyraǵym, men de eptep mal tanıtyn adam edim, bul jylqyda mańqa túgili qyrshańqy da joq, tekke obalyna qalmańdar, osydan basqa aıtarym joq, — dep Esimhannan qaıyr bolmasyn sezdi me, Sapa aıaldamastan esikke buryldy. — Mal ashýy jan ashýy, el bórligedi, el bórlikse, ókimetten de tynysh ketedi, — dedi.

— Sabataj! — dep Esimhan stoldy salyp qap atyp turdy. — Bezobraz! — dep aıqaılady. — Áristaýaıt! Rástrláıt ıevo kak mandam! — dep jer tepkiledi. — Óziń mańqaǵa shyqpaı turǵanda, atyp tastamaı turǵanda el búldirmeı tabanyńdy jaltyrat! — dep áýelgi qyr jaǵym orysshasyn qaıta túzetken boldy.

Bylǵary men átir múńkigen qodas jaldy teke kóz Sherýbaıdyń esinde máńgi qalyp edi. Araq pen maı sasyǵan kúzetti aýladan sandalyp zorǵa shyqqan Sapa qaıtyp ókimettiń betine kelmeı teris qarap jatyp alǵan. Qaıran maldy typ-tıpyl qyp pýlemettiń oǵy jaıpady, onan artylǵany Kúlmestiń jarynan qulap qyryldy da, Esimhannyń foetonyn súıretken qos qara ker men atqaminerlerdiń astynda atymen ǵana saqtalǵan azǵantaı kólik bolmasa, búkil Qarataı bir táýlikte jaıaý qaldy. "Úrerge ıti, syǵarǵa bıti..." degendeı, bir kezde malymen myńǵyrǵan el jym-jyrt boldy da Esimhandar eki bolys Qarataı túgel "káliktipke" kirdi dep joǵarǵy jaqqa aqpardy jóneltip jatty. Mańka degeni ánsheıin bos jeleý, momyn eldi qıanatpen úrkitip alyp, endi sol basqan eldi toqtatýdyń amalyn tappaı, kóshi-qonǵa kólik qalmasyn degen sholaq belsendilerdiń, ókimetke qaskóılerdiń áreketi ekeni keıin baryp ashylǵan, biraq bul kezde Altaı óńirinde Esimhandardyń izi de qalmaǵan, birazy araq pen sharaptyń býyna ýgarlap óldi de keıbiri kisi bolyp, el basqarǵan bolyp aýlaqta júrip jatty. Esimhan otyzynshy jyldardyń aıaǵyna deıin dáýirlep, bir aýdannyń qyr jelkesinen qyrqynshy jyly zorǵa túsip edi, obaly qane, esil "qaıratker" urpaq súıip, ol da kún keship jatqan kórinedi...

...Kózi ilinip ketken eken, dúrkireı shapqan qalyń tuıaqtyń dúbiri men jylqynyń shyńǵyrǵan daýsynan shoshyp oıandy. Kútirlegen pýlemet úni qulaǵynyń túbinen estilgen, shabýyl bastaldy ma dep jalma-jan shylbyry men avtomatyn izdep edi, sıpalap túk tappady, balqaraǵaıdyń túbinde shirigen molaqqa súıenip qalǵyp otyrypty. Shartyq shabdar jan ushyryp shyr aınala shaýyp júr. Sherýbaı daýys kóterip zekigen soń ǵana teńbil kók mes keriktiń saýyrynan azýdy batyra kósip-kósip aldy da jaıyna ketti. Qashanda jamannyń sybaǵasy osy, shartyq shabdar muńyn shaqqandaı Sherýbaıdyń aldyna aınalyp kep kúrsinip jiberdi. "Baıǵus-aý, aıaǵyńnyń asty da jetetin edi ǵoı, sonyǵa shyǵyp neń bar edi?!" Er toqymy bolmaǵanda shoqtyǵy teńbil kóktiń azýynda ketkendeı eken, qalyń saýyrdyń ózin aýyrsynyp, qaıqańdap qos búıirine qaraı berdi. Kúshtiniń aldymen momynǵa tıisetini nesi, momynnyń terisi qalyń ba, kóne beretini nesi?..

Qan maıdanda qarý asynyp at ústinde otyryp ta, mal sońyńda júrip te bir mınýt qalǵysa, bir túndik uıqysyn qaıyratyn Sherýbaı sergip turdy. Synyq oraǵy ormanǵa sińip ketipti, Jeti Qaraqshy tóbege jete qoımaǵan, tún eken. İshi basynan asyp bara jatqan shartyq shabdardyń aıylyn taǵy bosatty da, uıyp qalǵan muqyr qolyn ýqalap, álgi bir jyly ornyn qaıta taýyp aldy, qaıdaǵy bir jaman tústeı shyrmaǵan kóne kúnderdiń ótti-kettisin óńinde kóz aldynan qýyp tastamaq edi, teńbil kóktiń tepkininen pana izdegen shartyq shabdardaı shyr aınalyp ketpeı-aq qoıǵany. Qyrsyq qylǵanda, kókeıdiń qyjylyn sapyryp bylǵary men átir múńkigen qodas jaldy, teke kózdiniń jetip keletinin qaıtersiń!..

...Tań atsa taba almaı qalamyn dedi me, tún ishinde, shyrt uıqyda jatqanda kelip edi. Qasynda tórt mılısıoner, tórt myltyǵy bar; sovet ókimetin ornatýǵa jalǵyz mılısıoner, myltyqsyz jalǵyz ókil de jaraı berip edi, jaraqty jaý emes, jaıyna jatqan shaldy qamaýǵa tórteýi azdyq qylǵandaı tapanshasyn jáne sýyrdy.

— Káne, saıra! — dedi. — Qansha tútindi káliktipke qarsy úgittep, qansha adamnyń aýzyna túkirdiń?!

— Shyraǵym, men bilsem, sen osy sovet ókimeti emessiń de, sovet ókimetinen surqyń da, ıisiń de bólek sıaqty, — degennen basqa Sapa eshteńe aıtqan joq. — Keregiń men bolsam, jurttyń shyrqyn almaı qamap tynsańshy!..

Esimhanǵa keregi de osy bolatyn, Sapany jaǵasynan alyp kıindirip, aldyna saldy da, Sherýbaıdy tapanshasymen nusqap:

— Myna quıyrshyǵyn da ala ketemiz! — dedi. — Átteń, álgi oqýdaǵy ıtiń qolǵa túspeı otyr, biraq ol da bizdiń quryqtan qutylmas! — dep joǵarydan da úmiti baryn jasyrmap edi.

Jeti aǵaıyndy jutty qoldan jasaǵan Esimhandar kıiz qalalardyń ár tútinine bir-bir qaptan tuqym úlestirip, jerdiń shymyn aıyryp egin egesińder degen. Jal-quıryqtydan aırylyp, jerge qarap qalǵan kedeı-kepshik tý jerdiń tyńyn qolmen aıyra almady, sıyrdy buryn mal dep kórmegen jurtta birdi-ekili qoı-eshkiden basqa tuıaq ataýlyǵa uıatty edi, ol shirkin soqaǵa jegýge jaramady, jaıaý súırep sharýany jarytpady. Onyń ústine maldan basqa kúnkóristi kásip qylmaǵan, ashtyqtyń shetin kórip taryǵa bastaǵan el jalǵyz qap tuqymdy biteýdeı qýyryp jep qoıdy. Áıteýir Esimhannyń basqan izine shóp shyqpaýǵa aınaldy da, sonyń bárin "sabataj" dep kedeı-kegalik úshin ornaǵan sovet ókimetiniń atymen kedeı-kepshikti topyrlatyp jaýapqa tartyp, ókimet tártibin aınalyp óter jol taýyp, eldiń burynǵy bas kóter ıgi-jaqsylaryna Esimhan aýyzdy qaıta salǵan. Esimhanǵa eldiń shyrqy emes, ózin aqtar ilgeshek kerek boldy, óziniń jeksuryndyǵyn jasyryp, saqınaly bastyń syrqatyn saý basqa japsyrǵandaǵysy edi. Kedeıden shyǵyp, kedeıge kún bermegen, joqtan shyǵyp, barlyqty kóre almaǵan mundaı sidikmasyny Qarataı óńiri buryn-sońdy kórmek túgili, estimegen de edi.

"Sovet ókimeti jasasyn!" — dep ótirik emeshegi quryǵan Sapa joq, tórinen kóri jaqyn jasamysqa baılyqtyń da buǵy besh tıyn edi. Patsha zamanyn da kórgen, qazaqqa aq patshanyń usynǵan dámi de zahardan ashshy, qyl buraýy qylyshtan ótkir ekenin jáne biletin; myń da jeti júz toqsanynshy jyldardan bastalǵan pereselen buratana halyqtyń qanyn sýdaı shashyp, jerin, qonysyn tartyp alyp Altaıdyń asýyna aparyp tyqqanda da arashashy tabylmaǵan; bolys bolǵanda da jelisine sholaq baıtal bitpegen keshegi Ábdikter Qytaıǵa qoparyla qashqanda Sapa eldi toqtatamyn dep álekke tústi: Qytaı ımperatory qushaǵyn jaıyp qarsy almas, jerińdi qaıtaram, teńdik áperem, baı-kedeıińdi teńestirem dep kele jatyr ǵoı, sovettiń ókimetin kútińder, basyńdy alamyn dep kelgen patsha aǵzamnyń da qaharyna kóndigip edińder, sodan jaman bolýy múmkin emes, qyryp ketkende aq patshanyń aldaýy men shúrshit ımperatorynyń ótirik kúlkisinen ozbas degen. Besiktegi balańnyń mıyn tasqa uryp shashyp, býaz qatynyńdy qylyshpen jarǵanda da ólmegensiń, jendetpen kelgen emes, úgitpen kelgen zamannyń úmiti kóp dedi. Jer degen shirkinniń qasireti qatty, qara ormannyń taqsireti onan da zarly edi. Altaıdan san aýyp, san qaıtqan Qarataı eli keshegi Baraq batyrdyń ólermendigimen ǵana ólimtigin zorǵa jetkizip, endi ǵana esin jıǵan. Ózimdi óltirseń óltir, tek qara ormanymdy órteme, jerimdi jyrymdama dep san basqynshynyń julynyp jalap, tońqaıýmen kún keshken buratana endi sovet ókimeti ne ákeler eken dep kútken. Baı-kedeıdiń namysyn bólip jyrtpasa da, jalpaq eldiń ýaıymyna óresi jetpese de Sapa sol qobaljyǵan kóppen birge edi. Sovet ókimetiniń ókili Esimhan bolyp shyqqanda ishiniń qylp ete qalǵany ras, biraq sovet ókimeti Esimhandar degenge sengen joq, áıteýir bir ólimniń baryn bilgenmen, sovet ókimetiniń qolynan ólemin dep oılaǵan emes.

Endigi qulyp salyp kórmegen Qaraǵaılyńa túrme ataýly joq edi. Burynǵy kerjaq baıynyń ambaryna qamalǵan "kontralardyń" ishinde keshegi el jýandary men pysyqtary shamaly, kóbisi Esimhannyń qaharyna ilikken beıkúná jandar eken, at kótere almaıtyn aýyr deneli Sapa sot úkimin kútip bir aı jatqanda ezilip, erip taýsyldy. Kúnde tergeý, biraq Esimhan óziniń qodas jalynan bóten tergeýshiniń júzin kórsetken joq. Jasalmaǵan jaýlyqqa jazyqsyz abaqty, moıyndalmaǵan aıypqa sot joq ekenin jaqsy biletin Sapa Esimhannyń da sovet ókimetiniń aldynda sasyp júrgenin sezdi. Sonan soń da bul tergeýdiń ushy-qıyry bolmaıtynyn oısha joryǵan. Shildeniń ystyǵy men tamaqtyń nársizdiginen uzamaı ish aýrýyna shaldyqqanda baryp osymen sý ishkiliginiń taýsylǵanyn bilgen shal qarap jatpaı qam jasap, esi bar degen azamattarǵa aqyl saldy. Bar qınalyp tapqany — eldiń jaıyn aıtyp Máskeýge, úkimettiń úlken basshysyna hat jazdyrdy, eń qıyny, sol hatty jolǵa salyp jiberetin poshtabaıdyń joqtyǵy edi, abaqtydan kim qashady degende qaqyrap turǵan taqtaı ambardyń irgesin túrtip shyǵar eshkim bolmady. Osylardy abaqtyǵa qamap júrgen sende de es joq eken dep Esimhandy sókken.

— Men tórge de shyqtym, tóbege de shyqtym. Kórmegenim abaqty edi, onyń da dámin tattym, endigi barar jerim kór ekenin de kórip jatyrmyn. Jalǵyz-aq armanym — abaqtyda sasymaı kók beldiń kódesine jetip jyǵylsam jaqsy edi, — dep aryzyn aıtty. — Sot úkimi jýyrda bolar emes, al ony tezdetýdiń bir-aq amaly bar, — dedi. — Men boq basynda tegin ólmeıin, eger ólimniń de bir paıdasy tıer bolsa, osyny paıdalanyp qalyńdar, — dedi. — El búldirgen osy edi, biz qosaq arasynda bos júrmiz dep bar páleni maǵan jabyńdar da aqtalyp qutylyńdar, men moıyndap tynaıyn. Ar jaǵyn árqaısyńnyń uıatyńa tapsyrdym, tek mynany ala shyǵyndar, — dep Sherýbaıdy tapsyrdy.

Sapanyń aqyly áýlıeniń aıanyndaı týra keldi. Amal ne, tek artyndaǵy ósekti ózimen birge kórge alyp kete almady, "jaqsy ákeniń arýaǵy jaman ulǵa qyryq jyl azyq, jaman áke jaqsy uldyń artyna qyryq jyl qazyq" demekshi, ótirik te bolsa qaǵazǵa túsken sol bir aıyp moıynǵa taqqan qarǵystyń qarǵy baýyndaı keıingi urpaǵynyń sońynan qyryq jyl qalmasyn qaıdan bilsin...

Arasynda kontrabandıst, ury-qarysy bar, Ábdikti arǵy betke aparyp salyp qaıtqan ala-shubar toppen aıdalǵan Sapa shyǵa bere jalǵyz kólikke júk boldy. Etapqa júrer aldynda abaqtyda qalmas úshin aýrýyn jasyrǵan edi, el shetine jetpeı jatyp háli múldem nasharlady da, Kókjotanyń kóleńkesi kózden ketpeı turyp Kúlmes jaǵasyndaǵy Qońqaıdyń baýyryna kómildi.

Ajalymen aǵaıyndy aqtaǵan áke artynan ergen óz kindigine arasha bola almaǵan. Jata qalyp jer tyrnap, elge qarap eńiregenderdi Sherýbaı osy joly kórdi. "Týǵan jerdiń topyraǵynda qalǵan Sapanyń da armany bar ma eken?!" — dep bireýdiń ólimin qyzǵanyp jylaıtyndar da bolady dep oılamaǵan. Kóz jumar aldynda kópti ymdap, balasyna jalǵyz aqyret ıek qaǵyp edi, neni ymdap, neni aıtqysy kelgenin Sherýbaı túsingen joq. Kópten qalma dedi me? Kúnińdi kóppen birge kór dedi me?.. Biri jylap, biri joqtaǵan bolyp júrip kór qazǵan bes-alty dindar Sapanyń janazasyn shyǵaramyz dep ońasha qalǵan edi, konvoıdyń kózin ala berip keshegi Ábdiktiń poshtabaıy:

— Tús! — dep zekirdi Sherýbaıǵa.

Sherýbaı munyń qaı buıryq ekenin uqqan joq, tórt adam jabylyp súıekti qolyna ustatqan, ákesin aqymǵa qoıyp qaıta burylǵansha tóbesinen qurs-qurs saýlaǵan topyraqtyń astynda qaldy da, ózin tirideı kómip japsań adamdardyń túrinen shoshyp edi.

— Qarańǵy túskenshe tyrp etpe! Qarańǵy túsken soń qaıda ketseń ońda ket! — degen poshtabaıdyń daýsyn estigende baryp záresi tas tóbesinen shyqty.

Budan arǵysy óń men tústeı: jan-dármen syrtqa umtylǵanda poshtabaıdyń óńmenimen ıterip kórge qaıta qulatqanyn biledi, qos ókpesinen topyraqtyń syqqanyn biledi, kóz aldynda dóńbek tiregen bir buryshtaǵy teben jasýyndaı jalǵyz sańylaý ǵana. Bilmegeni — jaryq dúnıege qaıtadan qalaı shyqqany.

...Dúnıe tas qarańǵy edi. Tastaı qatqan tóbede jyrtıyp jalǵyz sańylaý kórinip edi, birte-birte qolamtadaı qozdap, jamyrap bara jatty. Aspan eken, aspan astynda jatyr eken. Jamyraǵan juldyzdardy kórip jatyp ta, kórden shyǵyp qalǵanyna senbedi. Dúnıe ysqyryp turǵandaı edi. Dúnıeni shýlatqan shildelik ekenin birazdan keıin baryp bildi. Qasynan áldekim qybyrlaǵandaı boldy. Shashy qobyraǵan áldekim betine tesile qarap tur eken. Júregi zyrq ete qaldy. Qodas jaldy teke kóz...

— Aǵataı, tirimisiń? — dedi.

Boı jete qoımaǵan shynashaqtaı qyz bala eken. Qolynda kúrek, qaltyrap otyr eken, jylap otyr eken.

— Qaraǵym, nege jylaısyń?

— Qorqyp otyrmyn, — dedi qalshyldap. — Siz ólip qaldy ma dep...

— Jalǵyzbysyń?

— Jalǵyzbyn... Ákem jiberip edi. Úlkender kelýge qoryqty... milısádan...

— Milısádan nege qorqady?

— Aıdaýdan qashqan bir adamdy izdep aýyldyń astan-kesteńin shyǵardy.

— Jylama, qaraǵym, kórden de tiri shyqtym ǵoı, endi óle qoımaspyn.

— Jylaımyn, aǵataı. Tek tezirek ketip qalyńyzshy.

Baıǵus bala qalshyldap otyryp Sherýbaıǵa qol basyndaı dorba, shalap quıǵan judyryqtaı jantorsyq ustatty. Tas qarańǵyda tanadaı janǵan janarynda úreı bar edi, aldynda otyrǵan adam emes, arýaqtaı kórinse kerek, shynashaqtaı túrine, qybyr etse qasha jóneletindeı úrkek júzine qarap alpamsadaı jigitti kórden qalaı sýyryp alǵanyna tań qaldy.

— Atyń kim boldy?

— Sarqyt.

— Qaraǵym-aı, atyńdy Sarqyt qoıǵany nesi eken? — dedi, "jaqsynyń sarqyty bolarmysyń" degendi aıtqan joq. — Endi bara ǵoı. Basym kelesi kórge jetkenshe umytpaspyn! — dedi. — Kúregińdi tastaı ket.

— Aman bol, aǵataı! — dedi.

Sarqyttyń: "aman bol, aǵataıy!" Sherýbaıdyń qulaǵynda máńgi qalyp edi...

Qazaq kórge túsip shyqqandaı: "bir saǵattan soń kórge de úırenesiń" deıtini bar, kórge túskenniń qandaı bolatynyn Sherýbaıdan suraıtyn kisi bolsa, Sherýbaı aıtar edi. Artılerıanyń múńkir-náńkirinen soń voronkanyń astynda qalǵan okoptas joldastaryn topyraqtan qazyp alyp júrip te, ózi de topyraq astynda túnep shyǵyp júrip te Sherýbaıdyń sol bir kezde kórge úırengen basy topyraq pen ólikten titirenip kórgen emes... ózin kórden sýyryp alǵan qazaqtyń shynashaqtaı qyzy kóz aldynan ketken emes, ár shabýylǵa shyqqan saıyn: "aman bol, aǵataı!" — dep qulaǵyna sybyrlap ketýshi edi. Kim biledi. Sherýbaıdyń sý ishkiligin uzartqan da qulaǵyna batadaı sińgen Sarqyttyń bir aýyz tilegi shyǵar...

"Qorlyqpen ótken ómirden, kósilip jatar kór artyq" — dep aqyn aıtqandaı, tynysh kórden shyqqan soń, shybyn jandy qoıarǵa jer tappaǵan Sherýbaı ıen taıgada qashyp júrip te, el ishinde qashqyn bolyp júrip te, tipti Oımanǵa ótip turaqtaǵan soń da jalǵyzdyq shegip, kórden qashyp shyqqanyna da ózin kináli sanaǵandaı, áldekim: "áı, mynaý ólip qalmap pa edi!" dep aıta ma degendeı búgýmen, qýystanýmen kún keshti de ómiri ataýy joq, adresi joq, bet-monshaǵyna mór bolyp basylǵan belgisiz aıybyn aqtaýmen keledi. Qolyna sybyzǵy alsa taǵy da aqynnyń: "týǵan eldi qıa almaı, tentekti jeńip tıa almaı, áli otyrmyz uıalmaı" deıtuǵyn ókinishimen jarysyp áldebir ókpe men óksiktiń kilkip shyǵa keletini taǵy bar. Sherýbaıdy qotanǵa syıǵyzbaı japan túzge qýalap tastaı beretin de erkin ómirdiń qyzyǵy men mynaý lesqozdyń jarty myń jylqysynyń toqtyǵy emes, betke shirkeý, kóńilge kir bolyp jabysqan sol bir tynyshsyz kezdiń júrekte qalǵan yzǵary shyǵar...

Taıganyń qara barqyt túni seıilip, Altaıdyń qara barqyt aspany bozaryp toza bastaǵanda Sherýbaı shartyq shabdardyń aýyzdyǵyn salyp, jylqynyń tańǵy uıqysyn kúzetip bir aınalyp shyqty da Áýlıe bulaqtyń basyndaǵy aýlyna bet burdy. İńirde shoshaıyp jeke turǵan otaý úıdiń janasqan buzaýdaı qara shańyraqqa jabysa qalǵanynan naz toqaldyń shabyna shanyshqy qadalǵanyn seze qoıyp edi. Osylardyń tynyshyn almaıyn-aq dep atyn sybdyrsyz sýaryp, bulaq basyna tastap ketse de shalynyń kele jatqanyn jer habarlaǵandaı Ásem úıden atyp shyqty da túndikti ashyp, qazyq basyndaǵy ala sıyrdy jýan qarynnan teýip turǵyzdy. Betine týra kelip tıise almaıtynyn bilgen soń, Sherýbaıdyń tilin shyǵarmaqqa jasaǵan tasyry edi, búgin senimen tireser shama joq degendeı shal da tyrs etpeı jańǵyryqqa baryp otyryp, tuńǵysh ret etigin ózi sheshti. Qatynnan kóńil qalǵany — qadirińniń ketkeni deýshi edi, ázirge qadiri toza qoımasa da salqyndyqtyń basy osy shyǵar dep oılady. Qyzǵan tabany shyqtyń muzdaı shylaýyna tıgende tula boıynan toq júrgendeı shymyrlap, raqattanyp sala berdi. Kózi jumýly, qulaǵynda shelektiń kúrpili men ala buzaýdyń basyn taraǵan ala sıyrdyń shyrysh tiliniń sylpyly ǵana edi. Maýjyraǵan qalpy áldebir káıip dúnıesine maltyp ketken, súıkene kelgen áldekimge kózin ashqanda Ásem másisin qasyna tastap, bir kese ıindini usynyp tur eken. Jup-jumsaq jylymshy kilegeıdi jutyp aldy da kesesin qaıtyp bermeı uzaq ustap qaldy. Omyraýynan sút ańqyǵan toqaldyń saýyry domalanyp, ishi salyńqy tarta bastapty. İshi jyp-jyly kilegeıge emes, toqaldyń jyp-jyly kókiregine ısingendeı janary buldyrap, júıkesi jadyrap otyryp:

— Osy seniń kúniń qashan edi? — dedi.

— Bilmeı júrgen shyǵarsyń?!

— Jıilep ketken joq pa osy?..

— Nemene, keıinge saqtap kelindermen jarystyraıyn dep pe ediń? Esebi kelip turǵanda basyńdy túgendep almaımysyń, baıǵus-aý!..

Sherýbaı áıeliniń ájimsiz appaq alqymyna tanaýyn saqalymen qosa tyǵyp, súısinip bir ıiskedi de, boqtashaqtyń biri shyǵyp qaldy ma dep jasqanyp úı jaqqa qaraǵan, naz toqaldyń kútkeni de sol eken, toq qursaǵyn shalynyń tizesine artyp qoıyp, qara qumandaǵy jyly sýmen aıaǵyn jýa bastady. Álgi bir bashpaıynan órgen muzdaı shyqtyń shymyryn toq qursaqtyń tize qaryǵan ystyq taby óshirip ketkendeı boldy da ishte jatyp búıirden tepken náresteniń búlkili Sherýbaıdyń qolqa tamyryn qozǵap jiberdi.

— E, táýba, bergenińe shúkir! — dep kúrsingende, Sheraǵańnyń daýsy qattyraq shyǵyp ketip edi...

EKİNSHİ TARAÝ

1

Qara Dıýdyń asyna shalǵan qara ker bıeniń bas qańqasy qaqpa dińgeginiń usharynda qazdıady da turady. Kirip-shyqqanda Jaqypty qasqa mańdaıdan urǵandaı túrshiktirip, sanasynda kómilip qalǵan qaı-jaıdaǵyny jańǵyrtady da turady. Taqtaı shatyryn qyna jep, esik-terezesiniń oıýly kásekteri saýdyrap, silegesine deıin maıysyp bara jatqan qara shańyraqtyń jalǵyz qaraqshysy da osy. Qatyn-qalash, bala-shaǵanyń ortasynda aıǵyrdyń tezegindeı bir tóbe bop otyratyn Qara Dıýdyń ózi sıaqty bir kezde búkil zatondaǵy kózge túsetin eńseli úıdiń biri edi. Qara Dıý qara shańyraǵyn máńgilikke turǵyzdym degen. Endi... "prodaetsá na slom". Qabyrǵaǵa qara maımen battıtyp turyp jazǵan bir aýyz sóz Jaqyptyń betine jaqqan qara kúıedeı kirgen-shyqqanda júregine ıne bop qadalady. Ótken zamannyń jurnaǵy Qara Dıý bir atanyń urpaǵyna qazyq bolǵanda sen qara shańyraqty ustaýǵa da jaramadyń-aý degen bir oı kókeıinen ketpeı-aq qoıdy.

— Aqash!.. Maqash! Toqash!.. Túý, aljytqan Qudaı-aı! Jaqash! Úıge kirip sháı ishe qoıshy!.. Aınalyp keteıin, Dáý qaınaǵamnyń kózi ǵoı!..

Qara Dıýdyń súıegine qyna shyqsa da Dáý qaınaǵasyn aýzynan tastamaıtyn jalǵyz ǵana Bıbisara kempir. Bıbisaradan basqa zatondaǵy jataqtar kvartalynda qazir tiri jan qalmaǵan. "Bizdiń úıden shaı ishe ketshi!" — dep úsh mezgil kóldeneń ótkenniń sońynan júgirip, kóringenge jalynyp kep júrgeni. Bıbisaradan endi qashsań qutylý joq. Qazir baramyn dep betin ári qaratyp jiberdi de syrt aınala berip, úlken adamdy nesine aldadym dep taǵy ókindi.

Kún jambasqa jańa túsken eken, kombınattyń býdaqtaǵan kók tútininen shar tabaǵy talaqtaı bop tulan-tutyp tur. Búkil qalany órt shalǵandaı, tereze ataýly qyzyl jalyn bop shalqıdy. Keme toqtaıtyn eski pırsten sozylǵan mıkroaýdan ystyq qaıta ózennen soǵatyn keshki samaldyń kózin de bitep tastapty. Qorap tárizdi iri paneldi qaptaǵan tas úıler jataqtar kvartalyn eki búıirden syǵymdap, bir kezde mal jaıylatyn jońyshqaly ózekke shyǵandap ketken. Qaǵyrdan burq etip jyndy quıyn kóterildi de qyzyl topyraq shandy qýalap aparyp jataqtardyń jurtyna tyqty. Tańnan beri aryldaǵan búldozer men ekskavatorlardyń, azynaǵan samosvadsardyń bazary tarqaǵan. Yrsıǵan úıler, úńireıgen esik-terezeler tym-tyrys keshki tynyshtyqta qıraǵan eski zırattyń mazarlaryndaı úreıli. Osy kóń-qoqyrdyń tóbesinen soraıyp - soraıyp tónip turǵan kótergish krannyń qalyń ormany jemtigin búktep alyp endi julmalaýǵa kirisken qara qustyń úıirindeı edi. Jadaý kórinis Jaqyptyń jamaý kóńilin taty da shym etkizdi.

Aǵaıynmen aralastyǵy joq Jaqyp jataqtardyń jańa tútininen adasyp qalǵan. Qazir olardyń qaıda kóship qonǵanyn da bilmeıdi. Bilemin deıtin eresekteri soǵystan oralǵan joq, odan sońǵylarynyń aty-jónin de durystap suraǵan emes. Ómiriniń aıaǵynda ákesi Qara Dıýdyń ózi de kil bala-shaǵa, urǵashylardyń ortasynda qalyp edi. O dúnıege asyqqany da sodan shyǵar. Janazasynda Quran aýdarǵan mollaǵa Jaǵalbaıdan basqa bir adam onyń Tólesh degen durys aty-jónin de aıtyp bere almapty. Búkil óren-jaranyn bir shybyqpen aıdaǵan qatygez baıǵus kóziniń tirisinde artyndaǵylarǵa óziniń kim ekenin de qulaǵyna quıyp ketpepti-aý. Óldiń Mamaı qor boldyń degen osy da.

Prıstannan áldebir keme kúńkildedi. Bala kezinde shylpyldaq shaban prahodtan bastap ary ótken, beri ótken "astaýǵa" deıin daýsynan sanap alýshy edi. Qazir de qarlyqqan úninen plot, álde barja súıregen býksır ekenin sezip tur. Sonyń anyǵyna jetkisi kelgendeı Jaqyp burqyldaq kósheniń shańyn sapyryp jaǵaǵa tartty.

Aýrýhanadan shyqqannan bergi ádeti osy. Alǵashqyda birer aptadaı jıen qaryndasynyń úıinde jatyp edi, qýyqtaı úsh bólmege syımady. Onyń ústine dúnıe jınaýǵa pysyqtaý kúıeýsymaq bolgardyń aǵashyna qotandastyra qara shańyraqta qalǵan iske tatyr qoqyrdy túk qoımaı tyqpyshtap alypty. Dachaǵa kerek edi dep birer tósenish pen shıqyldaq raskladýshkany qınalyp qaıtarǵan, qala basyndaǵy qara ker bıeniń qańqa basyn alyp ketpegenine Qudaıǵa shúkir. "Iapyraı, bul jurttyń nıetin baıyǵan saıyn jylan jaılap bara jatqany nesi?.." Saýdyraǵan aǵashtyń betine qaraımyn dep butyndaǵy dambal bop ketken shalbaryn aýystyratyn óńi bútin kostúmi de joq. Er jetken eki bala tyltıyp bes jasyndaǵy ıt kóılegin súıretip júr. Qaryndastyń da ońyp turǵany shamaly, kúnine bir mezgil shıfoner men býfettiń shańyn jalap shyqsa baıdyń keregi joq sıaqty. Qara shańyraqtyń kiltin suraǵanda, "kúıiń kelispeıdi ǵoı" — dep ótirik kúńkildegen, biraq kózinen, "ketseń qaıteıin" degen nemketti shyraıdy tanydy. Áýelde bir mezgil kostrúlin súıretip kelip júrdi de Jaqyp, anaý tyltıǵan kúıeýińe jabý satyp ápershi dep júz elý som bergen soń qaıtyp bet kórsetýdi qoıdy. Tegi, e, mynaý áli ólmeıdi eken dese kerek. Baıaǵyda jurt bulardy "jarymaǵan jataq" dep kemsitetin. Sol ras shyǵar. Jaqyp, ákesiniń ózine urysqanda: "batyrdan bı, bıden ury, urydan qary, qarydan bári týady" deıtin sózine taǵy bir júgindi.

Rasynda býksır eken. Joǵarydan túsipti. Tanaýy kókte, saýyry sýda, ábjylandaı sobalańdaǵan uzyn plotty myqshıa tartyp barady. Buqtyrmanyń tómengi saǵasyn qazir ózen deýge de kelmeıdi. Arǵy jaǵa men bergi jaǵanyń qashyqtyǵy on shaqyrym. Quıǵanda shlúz ornaǵannan beri baıaǵy jaıpaq "astaýlar" jaǵaǵa shyǵyp qalǵan da onyń ornynda teńizdiń tanker, katerleri men "raketalary" shıyrlap júr. Pırstegi taqtaı baspaldaqtar da quryǵan. Beton qaptaǵan qoınaýdaǵy zemsnarád, tas tıegen, qum tıegen barjylar, ár túrli katerler men shhýnalardyń arasyna qol sıar emes. Bir kezde "kapaıgorod" atanyp ketken jataǵan úıli zaton kádimgi portqa aınalǵan. Biraq jurty aýyp, qańyrap qalǵan tym-tyrys ıesiz meken sıaqty. Qalanyń júlikteý ysqaıaq saýdagerleri men qyrdyń qymyz múńkigen kúpili bazarshylary sapyrylysyp jatatyn shatyrly jármeńkeniń ornyn tappady. Plájdiń qum jaıdaǵynda kilkigen kók jalqaq mazýt batar kúnniń qyzyl shuǵasyna kók atlastaı jaltyldaıdy. Marqum ákesi, bul ózenge shomylǵanda sýǵa ketesiń dep beline arqan baılap, bir ushyn ustap otyratyn. Qara Dıýdyń Qara shelek degende shyǵarǵa jany ǵana bólek edi. Sóıtken ákege ne jaqsylyq istedi?..

— Che, Iashka, lúbýeshsá svoım atroshestvom?! Lájıt, ıazvı zaraza, lájıt ono!..

— A, dádá Osıp?! Promyshláem, znachıt?..

— Kakoe tamo promysel! Nynche vsá jıvnostv glıstah!.. Vsem odno nazvanıe — sorochkı... Sor, znachıt. Zato blagodat, po nesýreznomý v ogorod ne lezesh, dak skrebı vılamı na býhte da oroshaı, ogná vo rtý ne derjısh?..

— Ne-e...

— Malades!.. A ıa ıazvı, súdy s ostrovo prý, za spıchkoı. Ia, ved, vrode hozáın tamoshnıı. Artısy!.. Prıdýmalı toje, ohranát poslednego kosogo! Ýmora! Teperıche hot korov streláı.

Dádá Osıp baıaǵy qalpy. Jaqyptyń Qara shelek kezinde osyndaı sıaqty edi, tek totıaıynmen boıap qoıǵandaı tuzdaı kózi jyl ótken saıyn bozaryp, boz tartqan býryl saqaly sháýshıip sıreı túsken tárizdi. Shal qyryq jamaý qaıyǵyn shyǵyrshyqqa baılady da ketýge yńǵaılandy. Urynarǵa qara tappaı turǵan Jaqyp syrahanaǵa súırep kórip edi:

— Áı, qazirgi syra qı tatıdy! — dep shal qazaqtyń jalpaqshasyna biraq kóshti. — Gadımyı ýksýs! Buqtyrmanyń sýy azǵan soń syrada ne qasıet qaldy deısiń. Onan da, bastyqtar aıtpaqshy, shto-nıbýd sýshestvennyıdyń ózi artyq!..

— Mykrchán aman bolsa ol da tabylar.

— Meıli! — dep shal baıǵus kóne ketti. — Sen túgili, ákeńniń kóńilin de qaldyryp kórgen joq edim.

Onysy ras. Sharýaqor Osıp Qara Dıýdyń tıanaqtylyǵyn jaqsy kóretin de Qara Dıý Osıpke shananyń shabaǵyn, arbanyń onyqy-munyqysyn tegin jamatyp alǵanyna máz edi. Lagonnyń túbinen, qonaqtan artylǵan bótelkeniń sarqynynan Osıpti kúr aýyz qaldyrǵan emes. Jas shamasy bir-birinen edáýir alshaq bolsa da ekeýi teteles abysyndaı shúńkildesip kep otyratyn. Jaıaý qýlyqqa Osıp te aldyna jan salmaıdy, "jumys qoldan qorqady, áńgimemen bitedi" dep Qara Dıýdyń sharýasyn uzyn saryǵa syrǵyta-syrǵyta soǵymnyń aıaǵyna irkedi de shaldy qasyna alyp, asyqpaı otyryp túrtinip taýysatyn. Jaqyp Lesáǵa úılengen soń Qara Dıý tipti quda boldyq dep jata jabysyp, bel qudasy aqsaq egerdi moıyndamaı-aq ketti. Degenmen, Osekeńniń daýsy jińishkerip, aq úrpik balapannyń qylqıǵan moınyndaı óndirshegi bylqyldap qalypty.

— Iashka, ty ne slyhal? Narod raznye porút, býdto lekgotrostansıý na atomnyı ráktr perevodıt, a vodý na volú?..

— Ne...

— I verno. Skazyvaıýt, poslá ne tokmo travoı, daje býránom ne zarastet. Blago v vode ýtopıtsá, nejelı komara kormıt.

Kókiregi syryldap júrip ókimettiń sharýasynda ne qaqysy bar eken dep oılady.

Shyqardaǵy shashlyqtyń mangaly jylan jaılaǵandaı keýip jatyr eken. İshtegi jurttyń gýili de sarań. Mikirjan atanyp ketken búkil Zerendidegi jalǵyz armán Jaqyptyń tóbesin kórgennen-aq qudasy kelgendeı qýandy.

— Oı, dárágoı, jib-sdarop?! Prosım pojalýaıt! Mántı es, sháshlık býdıt! Syra hot ýtapıs, a ... en-to... lesarýbam toje býdıt!..

Baltashylardy da, sal aıdaýshylardy da kóre almady. "Taǵy taıga" sýalǵan soń bul jerdiń de sáni kirgen eken. Mikirjannyń búgingi jamaǵaty otyryqshylar — qaırań sasyǵan usaq-túıek kirekesh kemelerdiń matrostary men jaǵanyń jumysshylary. Sapyryp jatqandary da shamaly, bir-bir shabaqtyń quıryǵyn emip, qysyr áńgimeni soǵyp otyr. Áıteýir, ıisi sýǵa jaqynnyń kúndegi ádeti osy. Bir saptyaıaq syranyń ústinde saǵat boıy sońǵy jańalyqty bir qaltadan bir qaltaǵa qoparyp, aqyry arzan anekdotpen tarqasady. Mikirjannyń Jaqypqa quraq ushqanynyń jóni bar eken. Jurttyń qaýqaryn qaltasyna túspeı-aq biletin qý ǵoı. Eger Jaqyp sıaqtylardyń at shaldyrmada shashqanyn eseptese, jataqtar kvartalyn san buzyp, san turǵyzýǵa jetip qalǵan shyǵar.

Anısımniń Petkasy qara kóleńke buryshta otyr edi. Aldyndaǵy qańyltyr tabaqtaǵy bes mantysyn bes ret qolyna alyp, bes ret aýzyna aparmaı qaıta tastady. Jaqypqa jaqtyrmaı qaraǵan. Jaqyp ta baıqamaǵandaı boldy. Ekeýiniń eptegen dostyǵy da bar edi. Kezinde zatonnyń eki atamany kombınattyń shı borbaılaryn ózenge jolatpaı zar qaqsatatyn. Lesáǵa baılanysty ekeýiniń arasynan mysyq ótip ketti de, búginde syrttaı kisineskenmen árqaısysynyń ishinde bir ıt yryldap jatyr.

— Iashka! Chto, ý tebá zrachkı belmom zaroslo?!

— A, Pet?! Tirimisiń?..

— Ne jalýemsá. Prohodı, vse ravno odno dermo, podelımsá.

— Raqmet. Meniń artyq aýyz qonaǵym bar, saǵan aýyrlaý tıer, óziń kel.

Petr eki tilge de sýdaı edi. Tek jurt kózinshe qazaqsha sóıleýdi jaǵympazdyq kóredi. Qanshama kergip baqqanmen qulannyń aıǵyryndaı osqyrynyp jalǵyz otyra almady da aldyndaǵysyn syıyryp tastap, kúrjıip baryp Jaqyptarǵa qosyldy.

— Ty chto ko mne ne zahodısh?

— Seniń qaıda turatynyńdy ıt bilip pe?!

— A ty ne vıláı. Delıt-to nam teper nechego... Baba estbaba, cheı porog ona ne pereshagıvala. A my bylı drýzámı, drýzámı ostanemsá...

Eptep tartyp alǵan eken. Sózi durys. Aıtyp otyrǵany da durys. Biraq baıaǵy kez bolsa endigi ekeýiniń biri edende jatatyn edi. Jaqyp ózin-ózi ustaǵan boldy, áıtse de ishindegi ıtine taıaq tıgendeı jaly kúdireıip baryp basyldy. Múskene shal muny da seze qoıdy.

— Pet, sen qyrtpaı otyrsań qaıtedi?! — dedi. — Ádeıi kelgen qonaqtyń apetıtin buzba. Áı, Mikirjan, albasty basyp jatyr ma?!

Zaton — shal syılap ósken jurt. Shaldar uryssa, talasyp jatqan ıtterine de aqyl kiretin. Ekeýi de dástúrdi buzǵan joq. Jaqyp aýrýhanadan shyqqannan beri ishimdik ataýlymen úzildi kesildi qoshtasqan. Orazasyn buza almady. Mikirjannyń buryshtap, ýksýstap ákelgen qyzyl kúreń shashlyǵy men bir shómele kók pıazynan qashyr-qushyr asady da "tek senderge ǵana" — dep qoıǵan defısıt konáginen bas tartty. Marka saqtaý úshin kerek sátterde barmenniń jurttyń silekeıiniń soryna Erevannyń "Araratyn" shyǵaratyn ádeti. Maqtanshaq ta bolsa pysyq, tappaıtyny joq. Osynda týyp, osynda ósse de qanshyl, Armenıaǵa jylyna bir baryp qaıtady. Biraq qanshama orysshany burmalap, kejelep sóılegenmen, ana tilin bilmegen soń aǵaıynǵa oqytý da qıyn bolsa kerek, zatondaǵy kúrkesi men mangalyna jyl saıyn qaıtyp kelip júr. Neden turǵanyn kim bilsin, eki etajdy osobnák pen "Volganyń" tórkinine OBHSS-ǵa jete almaı-aq qoıdy. Obaly káne, bul kúrkege Mikirjannan qylap ıe de joq. Birer dúrkin aýystyryp kórip edi, zerendikter syra ornyna sıvýha iship, shashlyq dep shandyr shaınap ketken soń, aryzqoılardyń ózi-aq at-túıedeı qalap qaıtaryp alǵan. Albasty basqyr, jampozdyqqa kelgende aldyna jan salmaıdy-aý, Jaqyptyń qyrys qabaǵyn tamyryn baspaı-aq sezdi de "Ararattyń" aýzy ashylmaǵan ekinshi shólmegin, "daragoı, paslednıı" — dep jylpyldap júrip qaltasyna súńgitip jiberdi.

Jaqyptyń bedeli zatonǵa "Araratsyz-aq" belgili edi. Manadan janasarǵa syltaý tappaı otyrǵan aǵaıyndar ár nárseni jaqaýratyp kelip qamap aldy da, amandyq-saýlyq pen "janashyrlyqtyń" esebi elý somnan asyp jyǵylǵan. İshpese de solarmen birge mańdaıy jipsip, jalǵyzsyraǵan kóńili úıir taýyp, bir jasap qaldy da muny kópten kútkendeı, tyńdaıtyn qulaq izdegen sózsheń aýyzdar pálsapa men kisiliktiń taǵyna bir-bir minisip tústi. Aıtatyndary baıaǵy sol bir ýaıym: Buqtyrma teńiziniń taǵdyry, balyqtyń búkil qoryn eki jylda jep alyp balyq zavodynyń qańyrap bos turǵany, tasıtyn júk, baryp qaıtatyn óristiń tarylǵanynan kásiptiń azaıyp bara jatqany, áıteýir kemeshiler men balyqshylardan búginde baq taıǵan sıaqty. Ótirik te emes, senýge de bolmaıdy. Jaqyp osynyń bárin selqos tyńdaǵan. Týasy, kásip tandap, ıá qaraketsiz qalam dep qobaljymaǵan basy taıgada kisikıik bop júrip el arasynyń tirligin, aýyl úıdiń ósegin tosyrqaıyn degen be, álde zatondyqtar tym ýaıymshyl bop ketken be, áńgime qulaqqa jat, ersi kórindi. Áıtpese kún kóristiń qamy er azamatqa júk bolyp pa.

— Dádá Osıp, úıiń neshe bólme?

— Nesheý deımisiń?.. Tórteý ǵoı, — dep shal nege surady degendeı Jaqypqa synaı qarady. — Podvalyn qosqanda segiz. Biraq onyń ekeýi kempirdiń qoımasy da ekeýi masterskoı.

— Al aralda she?

— Aralda deımisiń?.. Onda endi bir-eki bólme, qora-qopsy degen sıaqty...

— Malyń bar ma?

— Mal ma?.. Endi bir-eki sıyr, buzaý-torpaq, toqty-torym... malǵa sanalsa qaz-taýyqta qajaq-qujaq tústik aıyrýǵa jarap qalady...

— Osydan on bes, jıyrma jyl buryn ǵoı jalǵyz eshki, masterskoıyńdy qosqanda qýyqtaı eki bólmeń bar edi.

— Bul kýrkýl qulyndy bıesi men bir úıir kúrke taýyqty jasyryp otyr, — dep Petr shaldy qolqadan qoıyp qalǵandaı boldy. — Búgingi zamannyń pomeshıgi emes pe!..

— A, ty, otshelnık, pomalkıvaı! — dep shal da shaq ete qaldy. — Tórt bólmeli páterinde sıraq sıatyn oryn joq. Al aq "Ladany" ákeń Anısım aıdap kórdi me?!

Zaton jurty ejelden kombınat turǵyndaryn jaqtyrmaıtyn. Karerde tas qazǵan kenshiler men metal qorytýshylardy qaraǵa sanap, ózderin aq súıektiń sanatyna qosýshy edi. Eki kózi ózen men dalada, órisin sodan taýyp, ósimin de sodan jınap, ólip bara jatsa kúrek pen qaılaǵa qol sozyp kórgen emes. Bir tútinde bir adamnyń qoly qımyldasa, qalǵany sonyń tileýin tilep qarap otyratyn Petrdi otshelnık dep shaldyń qorlap otyrǵany sol dástúrdi buzǵandyǵy úshin bolýǵa kerek. Qanǵa sińip qalǵan jalǵan namys ólmeli shaldyń ótinen de qyjyldap shyǵa keletinin qaıtersiń.

— Al dál osy jerdegi baıaǵy traktırge ózińnen artylyp soqyr tıyn shashyp kórdiń be?

— Dádá Osıptiń qazir de shashyp júrgeni shamaly! — dep shkıper Ramazan fýrajkasyn samaıyna osyrta kıip, bizdi de kórińder degendeı Mikirjandy qaıta shaqyrǵan.

— Seniń de shashylǵanyńdy kóreıik! — dep shal buǵan da jaýap tapty. — Qol astynda bir flotılıa. Jeke menshik motorly qaıyǵyńdy malǵa qospaǵanda bir óziń bir kvartalǵa syımaı jatqan joqpysyń! Ákeń marqum jeti tıyn Qudaıyǵa qınalatyn sarań edi, aýzyńa túkirip ketpese alaqanyńdy bir jazshy káni!..

Jaqyp jurtty ospaqtap otyryp biriniń qoımasyn birine qazdyryp aldy. Jylap iship, shyńǵyryp qyr astyna júgirgen bir pende tabylǵan joq. Bas jaǵyn toltyra almaı jatqany bolmasa, as jaǵy asta tok sekildi. Mashına men motorly qaıyqtan bastap ár tútinde aıaq artar bir kólik bar eken. Asyl tuqym da emes, qoraǵa úretin qandeni kúshiktese toıyna restoran jaldaıtyn tyrash zatonnyń nıetin Jaqyp astamshylyqqa joryǵan.

— Iashka, sen bizdi synaýǵa kelgennen saýmysyń? — dep Osıp ataı keıip qaldy. — Biz kedeımiz dep otyrmyz ba? Artyq áńgime aıtylsa, ol el qamy. Baıaǵydaı bir saptyaıaq syrańdy ishken soń syzyp úıge qaıtatyn ýaqyttan jurt ozǵan. Búginde sýsyn ústindegi syr da qymbattap barady. Seni jyl on eki aıda bir kóremiz. Óziń ne bitirip júrsiń, sony aıtshy?

Shal jandy jerinen tyrp etkizbeı ustaǵan soń, Jaqyp bulqyna almaı qaldy. Qalta jomarttyq, qaıyrymǵa degen márttiktiń bir sátke meselińdi kótergeni bolmasa basqa pendeden tóbeńdi bıiktetpeıtinin ózi de sezetin. Basyńnyń bostyǵy, tizginniń joqtyǵy kúndelikti kúıki tirlikten qutqarǵanmen kóńildiń qońyltaqtyǵyna arasha túse me. Ol da ánsheıin jaýyrdy jaba toqyǵan adamnyń ishtegi kúıigin jasyrǵany da. Jaqyptyń osy jarasyn shal taǵy da qanyn shyǵara qasyp-qasyp aldy.

— Qara orman anaý, qańyrap qalǵan. Sen úshin gorsovettiń snos bólimine de biz bardyq. Endi tym bolmasa sol daıar orderdi alyp, qara shańyraqtyń ornyna el qatarly tútinińdi shyǵarmaımysyń?! Seniń, bizge, jurtqa uqsap úı bolyp qalqaıǵanyń ǵana emes, sol jurtpen birge qaınaǵanyń kerek edi ǵoı. Kak medved, zımoı ýhodısh v taıgý na spáchký, a letom súdy jırovat prıhodısh. Horosh, ty, pará!.. Chelovek ty lomovoı. No dlá taıgı ı bez tebá topora naıdút, ejelı pokýda estchavo rýbıt. A, skazyvaıýt, shto na osnovnoı-to korm desátkı mıllıonov mozolnyh rýk ne hvataet...

— Dádá Osıp, sen osynyń bárin qaıdan bile beresiń?

— Óı, bu túkpish shalyń bastyqtarmen jaqyn júret te, — dedi Petr. — Kúnine bir kúrke taýyq gonorar tólese, bastyqtar turmaq men de saırap berer edim!.. Bir araldyń baılyǵy ne istetpeıdi deısiń!..

— Shto bastyq?! Olar da sen sekildi shyǵarda jany bar pende! — dedi jan-jaǵyndaǵy jurtty jaıpap otyrǵan shal. — Tokmo onı ýmeıýt po sýreznomý, po gosýdarstvennomý kýmekat. A shto, tvoıa bashka, chýgýnnym lıtem sdelana?!

Jigitterdiń sıgaretin de qanaǵat tutpaı birin tamyzyp, birin laqtyrǵan Osıp áldekimnen qańsyq "Prıboı" taýyp aldy da, tútindi sarańdyqpen murtynan ǵana shıratyp shyǵaryp, dúnıeni qıratyp tastaǵandaı mindetsinip baqty. Ramazannyń ótinishin Mikirjan arzandatyp, qulyqsyz oryndady. Básekede Jaqypqa jete almaǵan soń "bizdiń óńeshten rjavchına da óte beredi" — dep qýaqylyqpen jeńgen boldy. Sonyń ózin de bireýdiń qazanyna súbe salyp bergendeı buldap, onan qashty, munan qashty qysyr sózdi qaıraqtaı ezip, áńgimesin taǵy da Jaqypqa ákelip tuıyqtady; bir jyl týyp, birge ósken tól ekendigin aǵaty, aǵaıynshylyǵyn, kóńil jarastyǵyn da qaldyrǵan joq, shkıper bolsa da qolynda bıligi baryn sezdirgisi keldi me, Jaqyptyń "moráktyń kókjaly", "byvalyı podvodnık" ekendigin dásterdeı qylyp, aqyry katerge qyzmetke shaqyryp tynǵan. Músirkeýshiniń kóptigi Jaqyptyń namysyna tıdi. Búginde aqyldan arzan nárse joq. Oqyǵan, estigenniń bárin sanaǵa talshyq qyla berse, bul jurt balasynan danasyna sheıin danyshpan bop ketpes pe edi? Salpaıyp tyńdaı berse ósıettiń tańǵa deıingi taýsylmaıtynyn sezdi de, Osıp shalǵa zorlap otyryp raqmet aıtqyzdy.

3

Zatonnyń túngi ottary qalanyń úlken oshaǵynan úziligi túsken ushqyn sıaqty eken. Ortalyqtyń záýlim úıleriniń terezesi men reklamalardyń qyzyl-jasyldy qulpyrmasynyń pysy basyp-aq tur. Shtılde jatqan qap-qara tuńǵıyq sýdyń beti úreıli, jarda turǵan adamnyń ózin jutyp jiberetindeı. Qara túnekti úńgip, ár tusta pırstiń irili-ýaqty projektorlarynyń saǵymy qańǵyp júr.

Osıp shal saqtyq úshin qaıyǵynyń shynjyryna qulyp salyp qaıtqan. Buryn qaıyq túgili zatonnyń qaqpasyna ilmek túspeıtin edi. Shal aqtalǵandaı:

— Solaı, Iashka, qazir kúzet kúsheıgen, sartırge deıin qulypta saqtaıtyn bolǵanbyz! — dep kiltin kúmisten ardaqtap ámıanyna tyqty.

Óristen yńyranyp qaıtyp, aqyrdy jaǵalaı jýsaǵan túıelerdeı qoltyqta teńkıip-teńkıip barjalar, sýhogrýzdar jatyr. Jıekti sylp-sylp jalaǵan maıda tolqyndardyń álsiminde baýyry jarqyrap usaq balyqtar irkilip qalypty.

— Glıstach degeniń osy, — dedi shal. — Bul shirkinnen shaǵala da jıirkenedi.

— Nesine jerkensin! — dep Petr shal sózin ótirikke jyqqysy keldi. — Sol shaǵalań jerkenip emes, osyny jeımin dep qurttap qyrylǵan shyǵar-aý...

Jaqyp bala kezinde adamnyń shemenin kórip edi, al balyqtyń shemen boldy degenin estigeni osy. "Ónbeıtin sharýaǵa óndirshegińdi sozba", — deıtin ákesiniń ósıeti sebem boldy ma, jaǵada týyp, jaǵada ósse de tor quryp, aý súzýdi kásip qylmaı-aq keledi. Teńiz túbinen kóterilgen qoqystan Buqtyrmanyń aýyrǵany, jándik ataýlynyń dertke shaldyqqany Mikirjannyń kúrkesindegi kóp áńgimege de tıek bolyp edi, qazir sonyń shet jaǵasyn kózimen kórip turyp ta ishi onsha qınala qoıǵan joq. Tek sózge de torsańdaıtyn kóńilshek shaldy aldap:

— Barǵa qanaǵat, shalym, tiske syzdyq bop jarytpaıtyn shabaqty ýaıymdap qaıtemiz, — deı salǵan, bul joly Osıp te qyńyr shappaı qulaı saldy.

— Táıiri, balyq degen sóz be?! Balyqtyń tegi baqa da! dedi. — Jıyrma jylda teńiz túbi ornyqsa bári de qalpyna keledi desedi. Tek oǵan deıin kim bar, kim joq...

Kúnde tyńdaıtyn qulaqqa shaldyń "myljyńy" ermekke jaramaı qalǵan soń, Petr ilgerilep ketti de, burylystaǵy shaqyraıǵan jetim lampanyń túbinen ádeıilep tosyp alyp, ketekke kónip tompyldap kele jatqan Osıpti taǵy da teris buryp jiberdi:

— Sol jıyrma jylyńnyń on jyly ótip te ketken joq pa?..

— Nemene, ótse oǵan teńiz kináli me?! — dep shal jaǵalaspasań qaıtedi degendeı oǵan shamdana qarady.

— Qoıdyq, oıbaı, qoıdyq! Senimen talasatyn tasyp bara jatqan bilimimiz de joq. Buǵan ǵylymı dáreje berip qutylmasaq qulaqqa tynyshtyq bolmas!..

Eski zatonnyń ıen kóshesine syımaı kele jatqan shal kekesinge de qyńbady. Shaldyń aty shal da, qanshama sózi pysyq bolǵanmen, staqan jarysynda jastarmen básekelesemin dep aljyńqyrap qalǵan sıaqty. Sonda da burqyldaq shandy rezeńke butylymen buralaı sapyryp, taqymdap qalar emes.

— Teńiz jaryqtyqqa tynyshtyq berdik pe, on jylda astaýyn on tóńkergen joqpyz ba, — dep áýenine qaıta kóshti.

Qazirdiń ózinde sý qory otyz segiz mıllıard kýbometrge jetpek edi, kóktemde ǵana jıyrma segizge qylt-qylt kóterilip, kúzde qaıtadan on segizge biraq quldyrap júr ǵoı.

— Iapyraı, Ertis pen Buqtyrma qosylyp munyń yndynyn áli toltyra almaı jatqany ma?

— Qatqany toltyra ma?! — dep shal endi Jaqypqa dúrse qoıa berdi. — Túk qoımaı ormandy otap ózendi sýalttyń! Altaıdyń bet-aýzyn aǵashpen jyrymdap tóbesindegi muzyn qurttyń! Seniń kesirińnen teńiz túbi jyl saıyn bes metr balshyqpen ósip jatqanyn bilemisiń?! Yndyn deıdi ǵoı! Aldymen seniń yndynyńa taıaq júgirtý kerek! — Aýzy sóılese, aıaǵynyń astyn umytatyn shal mashınanyń taz dońǵalaǵyna súrinip baryp qaıta turdy da, maıyn tamyzyp turyp balaǵattap saldy. — Teńiz!.. — dedi, sosyn bárine taz dońǵalaq kinálideı ádemilep taǵy bir tepti. — Teńiz jaryqtyq mindetin atqaryp-aq jatyr!.. Atańa nálet, kúresinge syımaǵan búgingi jurt kósheni de kóń-qońyrmen ıemdenip alǵan... Lektorstansannyń tórt óńeshine ǵana on segiz mıllıard kerek. Al onyń tómengi san qalanyń sansyz kásibin kim sýsyndatady?.. Árıne, jamandasań da osy teńiz!.. Sý tapshy, sý, bildiń be?! Sonan soń da apta saıyn shlúzdi ashyp, laqyldatyp aqtarady da jatady... Balyq!.. Balyq degen chepýha!..

Jataqtar kvartalynyń jurtyna jetken soń, Jaqyp Osıp shaldy ilgeri jiberip joldan shyqty.

— Úıdi taýyp jetemisiń?

— Jetemin ǵoı, — dedi shal. — Tórt aıaqtasam da jetem! Tek taǵy bir shylym ber. Ońashada tartyp almasam, úıdi ystadyń dep qatynnyń qaqyldaıtyny bar.

— Áıteýir kirgizedi ǵoı?..

— E, kirgizbese kıimimdi esikten laqtyramyn. Ondaı ósekti estigeniń bar ma? — dep shal aldyn ala kúlip qoıdy. — Men sıaqty bireý úıine kúnde iship kelip, mazasyn ketirgen soń qatyny kirgizbeı qoıypty. Erteńine joldasyna aıtyp muńyn shaqsa, ol syǵyr: sen úıińe jete bere tyr jalańash sheshin de esik ashylǵanda bar kıimińdi ishke laqtyryp jiber, sosyn kisápir bolsa da kirgizedi dep aqyl aıtypty. Kelesi kúni taǵy da kiresili-shyǵasyly qaıtqan baıǵus bar kıimin sheship alyp esikten atyp jiberse: "grajdane pasajıry! Býdte ostorojny! Dverı zakryvaıýtsá!" — degen dıktordyń daýsyn ǵana estip qala beripti. — Shal qaqalyp-shashalyp ózi kúldi. Ekeýi onyń kóńiline bola qosylǵan. Temekini biraz tildep alyp: — Al endi osynyń qyzýymen qyzyq-qyzyq tús kórińder! — dep shal tompańdap soqpaǵyna tústi.

Bıik úılerdiń únemshil terezeleri birinen soń biri jalpyldap óshe bastady. Jaqyp pen Petr shaldyń qarasyn edáýir uzatyp saldy.

— Trepach vyssheı markı! — dep Petr shaldyń kóleńkesin de jaqtyrmaı turdy. — Pro vsákoe jıte, daje pro metre sıvılızovannye anekdoty gýtarıt mastak. Tolko vse eto slyhannoe!..

— Estigen qulaqty jazǵyrma, — dedi Jaqyp. — Ekeýmizdiń eń bolmaǵanda estigen nemiz bar?..

Temeki tartyp biraz bógelisti. Bir-birin qıa almaı turǵandary da shamaly. Ótirik te bolsa shurqyrap tabysyp, endi dúrdıip taraspaýdyń jasandy ınabaty edi. Osy ishteı qajasýdan aldymen kim taıqyp shyǵady?..

— Iash, slysh, ty vse-takı otpýstı ee. Vse ravno ona tebe ne nýjna... ved, drýgaıa nasıa...

Petrdiń keıinge saqtaǵan bir nársesiniń qalǵanyn Jaqyp sezgen. Aıtpaǵy da budan qatqyldaý bolsa kerek edi. Sonsoń da máımóńkelep jatpady.

— Vot chto!.. Ty svoeı nasıonalnoı polıtıkoı mne mozgı ne kompostırýı! Kajetsá, my s toboı ne ız odnoı materı. A razve ploho jılı?!

Aqyry kóńilsiz tarasty. Báteńkeniń julyǵynan kópirgen maı topyraqtyń kebir talqanyndaı ashshy shańyn ár qaısysynyń qolqasyna keptelip ketip edi...

4

Jataqtar jurtynyń úńireıgen terezeleri ulyp qarsy aldy. Shekesine sham jaǵyp alǵan kótergish krannyń ormany qalyń múrdeni tóbesinen tintkilep tur eken. Shaqyraıǵan jaryq sary topyraqpen shaǵylysyp, zapyrandaı sap-sary saǵym shashyp tastapty. Sary saǵymnyń astynda Bıbisara kempirdiń jalǵyz terezesi syqsıyp jatyr. Búgin kóshemin degen kempir taǵy da qozǵalmapty. Kózine sol ǵana kúıik bolǵandaı, kóshse eken dep edi... Dińgek basynan sóńireıip ózine telmirgen qý basqa kózi túskende denesi túrshigip, úıge kirýge júreksindi de taǵy da ýaqytty soza turmaq nıetpen qıraǵan dýaldy aınalyp qyrǵa betin tosty.

Qalanyń aspany jamyraǵan qyzǵylt sham. Saǵym astynan teńizdiń qyrta jóńkilgen qara quryq jony kúdireıdi. Jaldanyp, jerden bıiktep ketken eken. Jaǵalaýdaǵy tas úıler kókjıekke kóterilip bara jatqan keme kerýeni sekildi. Pırs projektorlarynyń qaıshylasqan tarǵyl jolaǵyn ún-túnsiz qaq jaryp tuńǵıyqtan shyǵa kelgen qara tanker typ-tynysh jýsap ketken kemelerdi shetinen súzip turǵyzatyn qara albastydaı anadaıdan aıbat shegip, ókirip-ókirip aldy. Osıp shal aıtqandaı "teńiz jaryqtyqta" tynyshtyq joq eken. Túnde de asyrap jatyr. Balaǵynyń bıti bar jurtty bylaı qoıǵanda, shal-shaýqandar da ýaqytpen jaǵalasyp, tirshiliktiń pushpaǵyna qosa oralyp júr. Jaqyptyń kóńiline bul teńiz qonaqtamaı-aq qoıyp edi. Tek túske ǵana kiretin túngi sýretine tuńǵysh ret ǵajap qalyp tur. Kósheniń arǵy-bergi basyna salyp-uryp jaıaý shyǵatyn qala da dalıyp ketken sıaqty. Kókjıek keńeıgen, tanaýdan túrtip turatyn orman da ıek astyndaǵy taý qyrqalaryna qashyp tyǵylypty. Bir kezde jataqtardyń pishendigi, órisi bolǵan sarǵaldaqty sary jonǵa qazir qaıyq qana qatynaıdy. Qaıyn- juraǵattyń jurty da sonda qalǵan. Mynaý ulan-ǵaıyr tirlikti kórip turyp, ne qalaǵa, ne dalaǵa qatynaspaı, bir saýyn, bir tutam ogorodqa telmirip búkil jataq qalaı kún keshken dep tań qaldy. Múmkin, Jaqypty kúni búginge deıin ómirdiń qalyń ortasynan qaqpaılap kelgen de sol bir ógeılik shyǵar. Qanshama enshim bólek, etim basqa degenmen súıeginde qarysyp Qara Dıýdyń bir qasıeti otyrǵany haq. Áıteýir ýaqyt óshire almaıtyn ótken kúnderdiń izi kóńiliniń jaılaýyn sonydan qaıyryp alady da turady. Bir ǵana Jaqyp emes, onyń búkil qurdastarynyń sanasyn sol kúnderge baılap tastaǵan sıqyr — qyrqynshy jyldardyń psıhologıasy ekenin qazirgi eseppen ólshemese de bar tabıǵatymen sezinedi. Qudaıǵa shúkir, ózderine deıingilerdiń astamshylyq mindetinen, ózderinen keıingi etek basyp kele jatqan pysyqtardyń aldaǵy qalǵan ǵumyryma deıin kesip-piship qoıatyn baqal esebi men kiri, nastyǵy aralas zerektiginen bular qulan taza; ańqaýlyǵy bolsa da aramdyǵy joq, qatygezdigin qaskóılikpen qońsy qondyrǵan emes. Kóbine kóńilshektikten óz nesibesinen kem qalyp, keshirimdiligi taıaq bolyp tıip, qara bastyń qamyna degen ıkemsizdigi kemshilik bop jabysqan sıaqty. Endi kesh, qamshylanǵanmen qanda joq qasıet boıǵa sıa ma...

"Kel deseń baramyn, biraq seni kóretin mende bet joq" depti. Jaqyptyń artynan aqsha salǵandaǵy Lesányń hatqa jazǵan bar sálemi osy. Kele ǵoı dep habar bergen joq. Kelme deýge qımaıdy. Jáı qımastyq emes, et-baýyrdy sýyrǵan bul da Jaqyptyń bir ýaıymy. Kóńil jarastyǵy tozǵan soń endigi qımastyqtyń zorlyq ekenin de biledi. Bile tura sýyǵan shymyldyqty qımastyqpen, syılastyqpen qaıta jylytam ba dep edi. Amal ne, Lesány Jaqypqa teligen oshaq basynyń janashyrlyǵy eken de, Jaqypty Lesáǵa baılaǵan ótken kúnderdiń qyzyǵy men tyz etpe býynnyń sony sarqynyńdaı qur mekirenis bop shyqty. Áýelgi mahabbat mindetpen, mindettiń aqyry qyzǵanyshpen taýsylǵan. Qazir sonyń bárinen egoızmnen basqa dym da qalǵan joq. Mynaý búgingi zamannyń sáýletine syımaı, yrysy keýip, ylpasy qashqan eski jurttaı sezim de kóneredi eken. Aıyrmashylyǵy, sezim shirkin lekerge kónbeıtin sıaqty, "na slom neprodaetsá..."

Úńireıgen tas qarańǵy úıge kirmes buryn Jaqyp esiktiń sańylaýynan qol júgirtip qabyrǵadaǵy shtepseldi basty. Áldene saldyr-kúldir etken. Laqtaı ala mysyq Jaqypqa týra atylatyndaı yryldap, shaqyraıǵan jap-jasyl tarǵyl kózin qalt qaqpastan arbasyp biraz turdy da júni burqyraǵan jabaıy kepterdi saýǵaǵa tastap ata jóneldi. Mysyq ekesh mysyq ta eski jurtyn qımaıdy. Jıen qaryndasy eki-úsh dúrkin kelip, atan túıesin joǵaltqandaı jyrlap júrip ertip ketken. Jaýyz neme jylmıyp taǵy kelipti-aý. Mysyqtan jerkenishti haıýan joq. Nıeti jaman dep qazaq tegin aıtsyn ba. Ien jurtty azan-qazan qyp túnimen bajyldaǵanda tóbe shashyń tik turady. Edendi qan-qan qyp ybyrsytyp ketken eken, onsyz da elegizip turǵan Jaqyptyń denesi túrshigip sala berdi. Aıaǵyn bassa eden syqyrlaıdy, qoly qımyldasa bir zat dańǵyrlap ushyp túsedi. Aısyz qarańǵyda taıganyń tastaı jynysyn kıip-jaryp keze beretin basy, qaraǵannan qarap júreginiń lúpilinen seskendi. Alty bólmeniń shamyn túgel jaǵyp, áldebireý tyǵylyp otyrǵandaı qol syımaıtyn qýysqa deıin tintip shyqty. Qorqý-úrký degen káperine kirmeıtin soqtaldaı jigit túńǵysh ret óziniń shyr etip túsken shańyraǵynyń yzǵyrynan boıy muzdady. Raskladýshkany jazyp qısaıǵan bolyp edi, bóksesimen myń tyshqandy ezgilep jatqandaı bul da shıq-shıq etip jambasyna qonys bolmady. Bir kezde dál osy bólmede, dál osy buryshqa tuńǵysh ret Lesá ekeýiniń shymyldyǵy qurylǵan. Sham sóngen soń bozarǵan mynaý terezeden basqa ekeýin ańdıtyn eshkim bolmaýshy edi. Úlkenderden ımenip, ydys-aıaqtyń ótirik kúıbeńimen keshigip qalatyn Lesány tezirek kelse eken dep ańsaıtyn. Kózin jumyp, balqyp bir jatatyn da qyzyl atlas shymyldyqtyń dir etip tolqyǵanyn kútýshi edi. Dál osy bólmede, dál osy buryshta, qyzyl atlas shymyldyqtyń ishinde on segiz jastyń ańǵaldyǵynan aırylyp, ystyq jar qushaǵynyń qamaý terine tunshyqqan. Jar qushaǵynyń táttiligine, mamyq jastyqqa malynyp jatyp jar ıisine mas bolǵan kúnder... Túpki bólmeniń birinen áldebireý jótelgendeı boldy. Ákesi marqum maly jaılanbaı qalatyndaı torǵaıdan da buryn turyp, búkil jataqtyń uıqysyn úrkitip qaıtatyn da eń sońynda esik kózindegi sháýgim-shylapshyn, artyq-aýys boq shalaqty: "bu jazǵandar Qudaı buıyrtqan ornynda nege turmaıdy?" — dep saldyr-kúldir tepkileı kiretin. "Qırat, qıratyp tynsaı!" — degen sheshesiniń kúńkiline, "qıraǵanyn bólek úıe sal, báribir anaý sylqymnyń mal jınaıtyn túri joq qoı!" — deıtin. Qyrsyq shaldyń bozala tańnan tynyshyn alatyn bar syltaý — Jaqyptyń ózimen talasa tura qoımaǵandyǵy. Sondaǵy tyndyratyn sharýasy qara ker bıe men sholaq sıyrdyń qorasyn tazalap, otyz shaqty usaq malǵa shóp shashý, Bóshkebaı atanyp ketken bada bozdan aýyz sý alyp qalý. Odan da kúnde suraıtyny: "Buqtyrmanyń sýy qansha eken?" — deıtin kekesin bir saýal. Iá qaljyńy, ıá shyny ekeni belgisiz, dáldúr baıǵus: "qyryq bóshke bop qalatyn shyǵar" — dep kete beretin. Árbirden soń "Jókeń, áı Jókeń!" — dep elshilikke sheshesi kelip ketedi, — "anaý qara pálekettiń jóteli jıilep ketti ǵoı..." Birde Jókeń birde Kóken, áıteýir Jaqypqa sheshesi qoıǵan attyń biri de qonaqtaǵan joq. Jalǵyz bala bolǵan soń jurttyń kózinen qyzǵanyp, týysymen alys bir jegjattyń baýyryna salǵan eken, emshek sútin embegendiki me, álde oshaq basyna úıirsek qylmaǵan qara shaldyń kesiri me, anasynyń júzi Jaqyptyń esinde búginde buldyr-salyr. Kezinde qajynyń qyzy atanǵan. Qara Dıý qalyńyn qaıyn atasynda jalshylyqta júrip ótegen eken. Ákesiniń baılyǵynan tıgen jurnaq pa, eki bilegi tolǵan kúmis bilezik edi. Anaý abajadaı ortańǵy bólmege tańǵy dastarqandy kúnmen talasa jasap qoıyp, tórkininen kelgen bóliskeı samaýyrdyń qulaǵyn jibermeı otyrar edi Búkil jataqtyń bala-shaǵasyna deıin basy qosylǵansha dym syzbaı tyrsıyp otyratyn Qara Dıýdyń sýyp qalǵan sháıin úsh tógip úsh quıatyn. "Qara páleket" ketken soń samaýyrdy qaıta eselep, sol "qara páleket" kún qonaqtaı qaıtyp oralǵansha ottyqtan shoq úzbeıtin anasy tegine tartyp tákappar, nıetine tartyp jomart boldy, biraq tegin satyp kisi qorlap, tamaǵyn satyp kisi jumsap kórgen joq. Kúıeýiniń kedeıligin salyq qyp aldynan kesip ótken emes, "qara páleket" degeni de zilsiz ázili edi Jalǵyz ǵana jaqtyrmaǵany, Dıýdyń: "tarta jeseń taı qalady, qorqa jeseń qoı qalady" deıtin únemshildigi. Tarta jep Qara Dıý dáýlet jıǵan joq, onyń tapqan-taıanǵanyn jurttyń aýzyna tosqannan qara báıbishe qara sýǵa qarap qalǵan joq. Jaqyp osy ekeýinen de quralaqan emes, tek Qara Dıýdyń alymyna, anasynyń berekeli peıiline jete almaı júrgeni bolmasa.

Kórshi bólmeniń edeni syqyrlady. "Jókeń Kóken, tamaǵyń sýyp qaldy!" — dep anasy aıqaı salatyndaı, jer oıylyp ketetindeı aıaǵyn sanap basyp ákesi jetip keletindeı búıirdegi jarma esikke shoshyna qarady. Qyzyl atlas shymyldyqtyń dirilin qıalymen kútip jatqan Jaqyp, ıen úıdi arýaq kezip júrgendeı tula boıy shimirkenip, raskladýshkasyn súıreı sákiden bir-aq shyqty.

Ysqyryp tur eken. Ysqyryp turǵan mıllıon san shildelik eken. Qıraǵan qora-qopsy men dýaldyń qýys-qýysynan byjynaǵan shegirtke qara qurttaı qaptap kele jatqandaı. Kótergish krannyń qalyń ormany da osy ysqyryqtan qalǵyp ketken sıaqty. Qada basyndaǵy múlgip turǵan qý bas ta Jaqypqa qarap shulǵyǵandaı boldy. "Qoı, uıatty jıyp tastap, qalalyq Sovetke baratyn shyǵar. Qý medıendi jaılaǵan jyn-perideı endi jata almas".

Qara shańyraq talaıdy aıaqtandyryp, talaıǵa baspana taýyp berse kerek. Snosqa jatqanda bosaǵasynan on shaqty semá órip shyǵypty. Esepke kirmeı qalǵan qara ormannyń ıesi Jaqyp qana. Qara Dıýdyń artyndaǵy kóń-qoqyryna osynshama "janashyr" tabylady dep kim oılaǵan. Alys-jaqynnyń qomaǵaılyǵynan uıalǵan Jaqyp qýalap baryp bul da úı suraýǵa beti daýalamap edi.

Pyryldap laqtaı ala mysyq qaıtyp keldi.. Kózinde manaǵydaı jaýyzdyq joq, múláıimsip buryshtaǵy týlaqqa baryp murtyn sylaı bastap edi. Bıbisara kempirdi erte kelgen eken. Jaqyp taǵy da shaıǵa shaqyrady-aý dep qoryqty.

— Aınalaıyn, bir joldasyń kútip-kútip tosa almaı ketti, — dep tosyn habar ákeldi. — Qonaq úıinde jatyrmyn dedi me-aý, elden keldim dedi me-aý... Áıteýir qaıdan kelse de qonaq úıine sıatyn kisi emes, saqal-shashy bir móshek, túrmeden shyqqan jólik sekildi. Qaraǵym-aý, uryq - sharqyń shamyrqanyp júrer, sondaılardan aýlaq bolsaı, — dep habaryn aqylmen aıaqtady. — Kápirdiń túrin eki zamanda bul mańnan kórgen joq edim...

Jún-jurqany da, kúresinnen julyp ákelgen bir baý shópti de móshekpen ólsheıtin baıaǵy sol ádet. Ózderiniń túrleri jetisip turǵandaı jataqtan tys jurttyń pógónaıyn kemsitip sóıleıtin baıaǵy sol kerme aýyz.

— Sóıt, shyraǵym, — dedi kempir. — Tańerteń taǵy soǵamyn degen, pále-qalasynan saq bol, — dep úıine qaraı aıańdaǵanda ala mysyqta qosa ere ketti.

Et-baýyry ezilerdeı saǵynyp qalǵany shamaly edi, sonda da qonaq úıge tartyp ketkisi kelip bir turdy.

— Enem úıiniń ala sıyryndaı dúńkıgen aram qatqyr-aı, aıaqqa oralmaı arman júrshi" — dep Bıbisara ala mysyqqa ursyp bara jatyr eken.

"Aram qatsań da shydap baq!" — dep kegejesinen tartqan bir qyrsyq Jaqypty da tyrp etkizbeı qoıdy.

5

Bıbisara tańǵy shaıyna shaqyryp úlgermedi. Kempirdiń bar júgi bir mashınaǵa da jem bolmaı qalǵan soń, jurttaǵy tot basqan temir oshaqpen toltyryp, ala mysyqqa deıin shirenip komfortpen attanyp ketti. Jaqyp shatyrdyń qaqpaǵyn ashyp, ysqyryp-ysqyryp, kepterlerdi aspanǵa kóterdi de, orazasyn ashpastan pırske tartty. Qazir de eki kózi aspanda. Zatonnyń tóbesinen shanshylǵan kótergish krannyń qalyń ormanyn eki-úsh aınalyp elevatorǵa qaraı tartqan bir top kepterdiń úıirin baǵyp otyr. Taǵy da ysqyryp-ysqyryp ornynan atyp turatyndaı. Osıp shal qara baqyrdy qolyna ustatqanda ǵana aıaǵynyń astyna kólkip kep qalǵan sýdy baıqady.

— Odráhlela, starına! — dedi shal. — Kári-qurtańnyń kóz sorasyndaı bu shirkinniń de jipsimeıtin jyqpyly joq!..

Áıteýir aty qýys astaý degeni bolmasa qara qaıyqta úsh kisiniń salmaǵyn kóteretin de qaýqar qalmapty. Sý sińgen shirik qoramasyn qospaǵanda smolasynyń ózi bir tonna, kógendigi qorsyldaǵan kóterem shaldyń aral men zatonnyń ortasyna qalaı aıdap qaıtyp júrgenine tańy bar. Áýelde zyr ete qalatyndaı ekpindete seripken Beket te ıtindeı-ıtindeı sharshaǵan soń svıter sheship terin qurǵatty. Sý beti qazan túbine tunǵan maıdaı tep-tegis, qap-qara. Tek sol qara qazannyń tunbasyn joǵarydan qaq jara tilip túsken Buqtyrmanyń kók-jasyl órkeshi ǵana jybyrlaıdy.

— Asyqpańdar, aralǵa jetkenshe aram terleriń tana ketedi, — dedi shal. — Ar jaǵyn taǵy kórermiz. Tek qańǵyǵan salyndydan saq bolyńdar, — dep ár qoltyqqa plottan qashyp ketken dóńbekterdiń teńkıgen bóksesin quryǵymen nusqap qoıdy. Ózi jaıbaraqat, "prıboıynyń" sabaǵyn shúrshıte tistep, zatonnan shyqqannan beri bir qarmaqtyń leskasyn jınap ala almaı otyr. Qoly qaqpysh, bileginiń etinen terisi bólek; ótken jyldyń unǵa qamalǵan aryq qazysyndaı shalyń qýrap-aq qalǵan eken. Óziniń kári qaıyǵynyń qatpar-qatpar jamaýyndaı kún qaqqan omyraýy men jelkesiniń ájimi de qalyńdap ketipti.

Teńiz tynysh. Tynysh teńiz Beketke tańsyq kórindi. Kún demalys bolǵan soń ba, kemeler de tyrp etpeı jaǵada jýsap jatyr. Múıisten demalys úıiniń "Shaǵala" dep atalatyn shaǵaladaı ıahtasy súzilip shyqty. Mańaıyndaǵy jele-jortqan sý sportynyń aq jelkenderi de jemge talasqan shaǵalalarǵa uqsaıdy. Typ-tynysh beıǵam tirlik. Qareketsiz, kúıbeńsiz, ýaıymsyz tirlik. Búgingi toqtyqtyń erteńi tyrpyldaǵy bolýshy edi. Osy tynyshtyqtyń ózi ras pa degendeı kóńilge qobaljý salady eken. Áli de aspannan túspeı otyrǵan Jaqyptyń muńly júzin oqımyn dep Beket te ár nárseni oılap ketken. Orman sharýashylyǵynyń oblystyq basqarmasyndaǵy bitpeı qalǵan jumysy, ótpeı qalǵan usynysy, jaramaı qalǵan qatynas qaǵazdary, jarymaı qalǵan kóńili... Ondaı-ondaı basqarmalar az ba? Ózi sıaqty jarymaı qalǵan jaramsaq, suranshaq kóńil az ba?.. Al mynaý tynysh, beıǵam, ýaıymsyz tirlikke qarasa bitpeı qalǵan sharýa joq sıaqty. Jaqyp ta keıbir bitpeı qalǵan sharýasyn izdep taba almaı otyr eken?..

— Áı, ustańdar anany! — dep Osıp shal baj etkende Beket qolyndaǵy eskeginen aıyrylyp qala jazdady. Jaqyp ta alaqtap qaıyq erneýinen úńildi Jeńdi bilekteı shortan baýyry jaltyrap sý betinde jambastap júzip keledi eken. Aıǵaılamaq túgili, zeńbirek atsań da selt etetin túri joq. Eki jigit bos qarmanyp jatqanda shal sachokpek kósip alyp qaıyqqa kýrs etkizdi. Quıryǵyn eki-úsh qaqqany bolmasa sereıip túsken dáý shortan shorshymastan dúńkıdi de qaldy.

— Jaryqtyqtyń saýdasy bitken eken, — dedi shal balyqtyń tyrsyldaǵan shabyn quryqpen túrtkilep. — Sıyrdy sespeı qatyratyn solıtr shortandy shopaq qurly kórsin be!..

— Iapyraı, jyrtqyshqa da zaýal keledi eken-aý! — dep Beket shortannan jerkenińkirep otyrdy.

— Jyrtqyshta jemsaý joq deımisiń?! Shabaqty shoraǵaı jeıdi. Shoraǵaıdy shortan jeıdi. Myna shortandy qaınatyp berseń bizdiń taýyqtar da jep qoıady.

— Sonda tiri maqulyqtyń eń arıstokraty sizdiń taýyqtar bop shyqty ǵoı?..

— Arıstokrattyń eń myqtysy shemen bop turǵan joq pa! — dep shal taǵy da balyqtyń tyrsıǵan shabyn quryqpen túıip-túıip qaldy. — Buǵan ǵalymdardyń da shamasy kelmedi Biz sıaqty jaman shaldardyń qalqyp tastaǵanyna taýsylatyn da emes. Haırýz, taımen, nelmalar da quryp barady. Sýdyń tereńine súńgı almaı shortańdap betinde biraz júredi de qyrylady... Áne bireýi taǵy kele jatyr, aırylyp qalmańdar!...

Aralǵa jaqyndaǵan saıyn teńiz ortasy dóńeıip, zatonnyń soraıǵan kótergish krandarynyń qalyń ormany qylt-qylt etip jıekke baılaǵan bakenderdeı átkenshek tebe bastady. Dúnıe ultaraqtaı byrysyp kishireıip barady. Kishireıgen saıyn tynys tarylyp, jan-jaǵyńnan qamaǵan topan sý búıirden syǵyp beıshara qylyp tastaıdy eken. Beket te, Jaqyp ta jaǵany ógeısip attady. Shal qara astaýyn qazyqqa baılamaı arqan jalǵap jıekten alysyraq tastady da, ekinshi ushyn kishkentaı ıakorge ákelip matady. Jaqypqa tyrash shaldyń tirligi balalardyń oıynyndaı kóringen. Zatonnyń baıaǵy kisi bola qalatyn jadaǵaı pysyqtyǵy shyǵar dep kúlip aldy.

— Kúlesiń á?! — dedi shal nan-pan, eki-úsh shólmek jasyrǵan dermantın sómkesin Jaqyptyń qolyna ustatyp. — Kúl! — dedi. — Podvodnık bolyp tórt jyl boıy muhıttyń túbin sharlaǵanyńdy bilemiz. Al biz baıǵus, áli jer basyp júrgen pendemiz ǵoı, qara qaıyqtyń qamynan artylǵamyz joq.

— Uzyn arqandaǵanda bul astaýyńyz qabyrǵasyn jaýyp, ottap qaıtatyn ba edi?

— Tómende shlúzdi ashsa qaıyǵyńdy erteń qaraǵaı basynan kórersiń, — dep shal jaǵanyń japyrylǵan shóbi men joǵarydaǵy sý qaqqan kemerdi kórsetti. — Muhıttyń minezin bilmesek te jaman shalshyǵymyzdyń syry ózimizge málim. Jumasyna eki tolyp, eki solady.

Beket Osıptiń aýzynan "muhıt" degen sózdi eki dúrkin estip, ersi dúrkin Jaqypqa tańdana qarady. Qasynda jeti jyl júrip, podvodnık boldym dep maqtanǵanyn qulaǵy shalǵan joq edi. Qazir de shaldyń qaǵytpasyn nemketti bos jibergenin kórgen soń, kóp ázildiń birine jyǵa salǵan. Biraq shal ejelep qoımady:

— Anaý tankerlerdi aıtpaı-aq qoıaıyn, ıttiń ıtaqaıy minip júrgen shhýnanyń birine ıe bolatyn jóniń bar edi, — dep dermantın sómkesin Jaqyptyń qolynan qaıtadan julyp aldy. — Balta ustap orman kezgenshe rýbkada tursań taqıama tar keledi dediń be.

Jaqyp bul joly da ún qatqan joq. Tek ishin álde ne tyrnap ótkendeı qabaǵy kirjiń etti. Shal ázilimdi jaqtyrmady dep jorydy. Beket Jaqyptyń salqyn júzinen áńgimeni ármen qaraı shaptyrmady dep oılady.

— Ańqaý ańdamaıdy, áńgi tyńdamaıdy, — dep ákeń marqum aıta berýshi edi, — dep kúńk etkeni bolmasa úıge jetkenshe shal da qaıtyp onyń kóńiline kóseý júgirtken joq.

Osıptiń meken-jaıy baıaǵy aqsaq egerdiń zaımkesi eken. Buryn da jegjattyqqa ózegi ashymaıtyn Jaqyp atasy ólgennen qatynasqan joq edi, qaıyn enesi ishki jaqta bir shalǵa tıip otyr degendi estigen, onan beri de on shaqty jyl ótip ketipti, qaptaǵan qyz-qyrqynnyń qaı oshaqta qansha tuqymnyń esebin kóbeıtip jatqanyn kim bilsin. Qora-qopsydan aýlaqtatyp qaıta kóterip salǵan eki bólmeli qystaý men qara monshadan basqa eski qonystyń árbir qadasy kózine jyly ushyraı ketti. Birinshi kórgen Beketke bári ıdılıa; qaqpa-dýalsyz úı, qaqpaısyz jaıylǵan mal, qoryqpaı qora túbinen órgen elikterdi bylaı qoıǵanda, kóń tepken qaz-taýyqtardyń ózi de qoı kórmegen "taıganyń taǵysyna" bir tańsyq. Tań atar-atpastan shal men Jaqyp súıreı jónelgende qonaq úıdegi qolqyldaq" bir jarym uıqylyq tósegin qımaı qıpaqtap edi. Endi jumaqtyń esiginen suraýsyz kirip ketkendeı ańyrap turypty da qalypty. Shal baıǵus kótergen túıinshegi men dermantın sómkesin qoıarǵa jer tappaı:

— Qalaı, búgin senderge qoıan qýyryp bereıin be, álde kúrke taýyqty qurǵaq sharapqa tunshyqtyrsam ba eken?! — dep qalbalaqtap jatyr. — Tek baqyttaryńa qaraı bastyqtar kep qalmasa boldy.

— Bastyqtar kelse bazarymyz tarylar deımisiń, olar da jumyr basty pende shyǵar?! — dep Jaqyp jaıbaraqat qosh kóńil kórsetti.

— Bastyqtar kelse jaıymyz jaman bolmas edi, tek ondaıda ádemi suhbattyń pıáńkeshtikpen tarqaıtyny jaraspaıdy-aq, — dep shal bul joly bılikshil jurtqa náýmezdigin bildirip aldy, biraq artynan: — mal ózimizdiki, aýyz bar, týlaqtaı araldyń bıligine eshkim talasa qoımas, — dep jýyp-shaıǵan boldy.

Araly taı shaptyrym ǵana jer eken. Uzyny bes-alty, eni eki-úsh shaqyrymdaı ǵana oıpat. Kógaly belden, topyraǵy syzdaý, tegi shybyn-shirkeıi moldaý bolsa kerek. Buryn bilmegen Beketke aral sý deńgeıinen tómen jatqan sıaqty kórindi de, sal ústindegi adamdaı taban astynan tıanaq izdep, óz salmaǵyn ózi sezine almady. San jyl plot aıdap úırenip qalǵan kóz qanyǵy ma, teńizge qarasań aǵash basy shyr aınalyp, aral aǵynǵa qarsy zaýlap bara jatqan sekildi.

Qystaýdyń ishi de ózgermepti; eki bólmege ortaq orys peshi, tór jaqta eki qabat nar, aýyzda baıaǵy sol irgesin sákilep tastaǵan uzyn stol, tek bosaǵada jatatyn aqsaq egerdiń aǵash aıaǵy men ala spanıel ǵana joq.

— Dádá Osıp, ıt ustamaıtyn ba ediń? — dedi sheshinip, jelpinip shyqqan Jaqyp.

— Sen de qyzyq ekensiń, bir úıge bir qatyn ustaǵan soń, bosaǵaǵa taǵy da ıt baılap ne qajeti bar?! — Shaldyń qashanda kúleıin dep turatyn totıayndaı kókpeńbek janary zaımkesine jetip alǵan soń tipti qýaqylanyp ketipti. Týasynda aramdyǵy joq, tula boıy tunyp turǵan ázil, ustaranyń júzin de tilmen qaıtaratyn áýlıe shal tompańdap júrip úıshik bitkenniń aýzyn ashyp tastady da, jem izdep bezektegen qaz, taýyqtaryn, úı qoıan, kúrke taýyqtaryn kúresinge shashyp jiberip sózin taǵy da ázilmen bitirdi.

— Búginginiń ıti de estıarlyqtan jurdaı, kisi qabýdyń ornyna malǵa shabatyn bolǵan, — dedi. — Adamnan aqyldy degen soń sabakavodtan bir ovcharka ákelip edim, osyndaǵy eki-úsh elik, bes-alty kúdirdi qýalap ıt qyp jibergeni!.. Al turmańdar, maǵan kómekshi kerek.

— Máseleńkı?

— Onyń ne máselesi bar? Otyn jarasyńdar, ot tamyzyp, kúrke taýyqtyń júnin julasyńdar, artylsań — monsha jaǵasyńdar. Lektrińniń shyjymy maǵan jetpeı qalǵan. Osynyń bárin jaryqta bitirmesek yrbıyp ash jatamyz.

— Belgili boldy! — dedi Jaqyp. — Kómekshi kóbeıgen soń tet Mash syımaı ketken eken ǵoı.

— Tet Mash?.. Zaýaldyń ol qatyny tyrqıyp qalǵan! — dep shal sebettiń astyna kirip ketken edi, qaıdaǵy bir eski jeıde, kóne shalbarlardy qushaqtap qaıta shyqty. Matasynyń qymbatyna qaraǵanda kelgen-ketkenniń ıyǵynan túsken artyq aýys bolsa kerek, jaraspasa da óziniń ústindegisinen táýirleý eken. — Maly baǵýly, úıi jaıǵaýly, sosyn aq halatqa oranyp jata bergendi kim jek kórsin. Eki aı boıy bálnisten shyqpaı qoıdy! — dep taǵy da kempirine tıisti. — Qudaıdyń qudireti, ker jaqtyń qatynyna da qul tabylǵan soń zamannyń keńshiligin aıtsaıshy!.. Káne, kıinińder. Álde aldymen aýyz shaıqap alasyńdar ma?

Osıp qamys kúnqaǵardyń astyna dermantın sýmkasyn súırep keldi de "kaberne" shyǵardy.

— Bul kúrke taýyqtyń sorpasy, dámin keıin alarsyńdar, — dedi, sosyn "ekstrany" kórsetip, dúminen alaqanymen qaǵyp-qaǵyp qoıdy da: — álgi sýshestvennyıy osy bolady! — dep tamsandy. — Al myna bireýdi óziń bil. Keshe Mikirjan albasty qylqyldap qoımaǵan soń... Túnimen asqazanym qyjyldap shyqqany. Ittiń ishine sary maı jaqpaıdy dep synaptaı kilkip keńirdegimniń quıarynda tur. — Shal "Erevandy" Jaqyptyń aldyna syrǵytty. Ár bótelkeni aıdarynan tanyp, árqaısysynyń "shıpalyǵyn" jatqa soǵyp otyrǵanynan zaımkeniń kelimdi-ketimdi "juraǵatynyń" kimder ekenin Beket syrttaı-aq tanydy.

— Muny myna bastyq ishsin, meniń de bótekeme jaqpaıdy, dep Jaqyp "Erevandy" Beketke asyryp jiberdi. — Aıtpaqshy, jóndep tanysyńdar, lesqozdyń glavnyı lesnıchııi, artynan uıatty bop qap júrersiń.

— E, onda ózimizdiń adam bop shyqty ǵoı, — dedi shal. — Seniń qasyndaǵy kóp saıaqtardyń biri me dep... Qalaı, djýz-djýz?..

6

Bekettiń básekede Jaqyptan jyǵylǵany osy edi. Qolyna shalǵy ustap kórmegen orasholaq qur urǵylap jyǵa bergeni bolmasa shop shaýyp jarytpady, ózimen-ózi alysyp kún ıyqqa kóterilgende-aq burlyǵyp qaldy. Dymdy qurytatyn — istegen isińniń berekesin kórmeý eken. Álginde ǵana japyryp ketken joly árbirden soń jal-jal bop erbeıip qaıta turady. Ynjyqtan ótken jekkórinishti jan bar ma? Jaqyp ta muny jaqtyrmaǵan sıaqty kórindi. Ún-tún joq, eńkeıip jatyp alyp shalǵynyń syryly men shóptiń syldyrynan qulaǵyn bir almaıdy. Jalpy jumys ústinde túksıip til qatpaıtyn ádeti edi. Beskempirden "tasqabaq" degen esimdi de osy minezi úshin alǵan. Óship-ólip te jatpaıdy, bitirgen sharýasyn túgendemeıdi, aldaǵy qalǵanyn da eseptep kórgen emes, biraq, búgin tynatyn isti erteńginiń nesibesine júk qylmaıtyn qaryspalyǵyna jigitter kóndikken. Sonyń bári de adamnyń tabıǵatynan shyǵatyn, súıekke bitken tártip ekenin Beket endi oılap tur. Keshe búkil ǵumyryn baltaǵa arnaǵandaı kózdegen aǵashyn qıanda tursa da jyqpaı qoımaýshy edi, búgin ǵumyr-baqı shóp shapqan pishenshi sekildi jáne isinde átteń deıtin qylaý joq. Onyń "Aqsýǵa" qaıtar-qaıtpasyn bilmeı turyp, muny lesqozdyń qaı sharýasyna jeksek eken degendi kesheden oılaǵan, qazir de sony oılap-oılap laıyqty qyzmet taýyp bere almaı qınaldy. Qyzmet tabylmaıdy emes. Lesqozǵa myń Jaqyp sıar-aý. Al myń Jaqyptyń bári bir Jaqyptaı bola bere me. Beket ózin Jaqypqa qaryzdar adamdaı qysylady. Biraq sony jaqsylyq jasadym, áıtpese jaqsylyǵyńa razymyn dep jarıalap qaıtarǵysy kelmep edi. Bir kezdegi óshtigińdi, qastyǵyńdy da umyttyryp, kisi bolýyńa sebi tıgen adamdy kóńilden óshirip tastaǵannan ótken kisápirlik joq. Beket jalǵyz qalǵanda janyn jegideı jeıtin nárse osy. Jaqypty izdetken de osy. Bul da ázirge kóńildegi nıet. Áıtpese ekeýi áli tis jaryp sóılesken de emes. Meshel qatyn aldy dep edi, selt etpedi. Beskempir oqýyna ketti dep edi, selt etpedi. Lesányń jáıin aıta almady. Aıta almaǵanyn ol da túsindi Ne dep aıtsyn? Áıeliń eki qabat bolyp qaldy deı me?.. İshtegi náresteniń kimge tartaryn bir Qudaı, sosyn men bilem deı me?.. Arasyndaǵy ishteı arbasý Lesádan bastalǵan sıaqty edi. Ekeýiniń ortasyndaǵy ishteı toqaılasý Lesáǵa tirelgende syrttaǵy bar yqylas sógilip júre beredi. Ony Beket te, Jaqyp ta jaqsy sezedi. Sezgenin bir-birinen jasyryp-aq baǵady. Biraq jasyrǵanmen sezim shirkin lep shyqpasa da betten shyqpaı jata ma... "Tıanaq - qonysyn tappaǵan qý saıaqtyń ómiri-aı!.." Rasynda ómir kináli me? Boı toqtatqanmen, oı toqtatpaǵan kóńil saıaqtyǵa emes pe eken? Qyryqqa jetkenshe boıyń qulyqtan asqanmen oıyń qyr aspasa kim kináli?..

— Myna shal qý eken! Seni shalǵyǵa sap qoıyp, ózi monshasynyń tútinin saryqpaı áli júr, — dep Beket qystaý jaqqa keńirdegin soza berdi. — Tym bolmasa shaıǵa shaqyrmady ǵoı ózi.

— Kúndiz shomylǵan monshanyń sáni joq, — dedi Jaqyp. — Jáne ol monshanyń tútini emes, qol kóriktiń, qaıyn qabyǵynyń tútini. Osekeń omartasynda júrgen bolýy kerek.

Beket tútinnen basqa esh nárse ańdyǵan joq edi. Sonda da túk kórgen joq. Jaqyp jerden bas alǵan joq edi. Sonda da sharýanyń qybyryn arqasymen-aq sezipti. Dál osy aralda myń jyl ómir súrgen adamdaı. Oıynda eshqandaı baryq joq, shalǵysynyń júzin shóppen súrtip, qaıraqty qolyna qaıta aldy. Beket sharshap turǵan. Jumystan emes, qolynan jumystyń kelmegenine sharshap turǵan. Adamdy qaradaı mas qylatyn japyraq pen shalǵynyń ıisinen-aq býyny kete bastap edi. Kózge úıik bolmaı Jaqypty qasyna ala jatsam dep edi.

— Baǵa almaı jatqan maly joq qoı, jınap alsa osy da jeter, otyr, — dedi.

— Mal kóp qoı, — dedi — Araldyń bes-alty eligi emes muz qatqan soń osy óńirdiń búkil tórt aıaqty taǵysy shaldy tabady, — dedi.

— Tús te bop qapty-aý, — dep Beket aspanǵa qarady. Qarady da máz bolyp kúldi... Bir nársege qulqy bolmasa Mesheldiń mezgilden buryn kúnge qarap móńireıtin ádisi edi "Itiń jas qatyndy qushyp jatyr-aý!" ...Jaqyp belýaryna deıin sheshinip tastady. Quj-quj túkti denesi shoıyndaı bop kúıgen, jún arasyndaǵy ter monshaqtary kúnge shaǵylysyp qylaýdaı jyltyldady. Eki emsheginiń ústindegi kók ala tatýırovkany da Bekettiń birinshi kórgeni. Oń jaǵynda — ıakor sol jaǵynda — júrek, júrektiń ortasyna "J.L" dep jazdyrypty, "J"-sy Jaqyp shyǵar, sonda "L"y.. Lúbov... Joq-á, Lesá bolǵany da. Shaldyń Jaqypty podvodnık degenine endi sendi. Al, Lesány...

— Esińde bolsyn, shóp tústen keıin jaqsy shabylady, — dep Jaqyp shalǵysyn qolyna aldy. — Jalpy, jumystyń bóri qum qaıta ónedi.

Shalǵynyń júzi shalǵynnyń túbinen syr etti. Beket ilese almady. İlespegeni, Jaqyptyń kókireginde ketken Lesádan qaımyǵyp edi...

..."Áı, Qara shelek! Jynyńdy qaǵyp alamyn!" — deıtin. Jaqyp artyna burylǵanda Qara Dıý qyrqylmaı qap ketken bir shoq shópti julmalap turýshy edi. Qaǵyp alatyndaı shirenip turyp, kep-kesek qyp turyp aıtatyn. Biraq qaǵyp almaıtyn. Qara Dıýlyǵymen qorqytatyn. Qazir oılasa qorqytqany da emes, syılatqany eken de. Áıtpese Qara shelekti mańdaıynan shertken emes. Tólesh bireýmen janjaldasyp, bireýdi janjaldastyrypty degendi búkil Zaton estimegen shyǵar. Qaıta keshirimdiligi kóp bolypty. Bir jyly uzyn saryda týaıyn dep turǵan qunajyny esiginiń kózinen urlandy. Qara Dıý áýre bolyp izdegen joq. İzdemek bolǵan aǵaıyndarǵa: "boıyna sińse as bolsyn, urynyń da aýzy bar ǵoı" — deı salǵan. Biraq úıinen ozbaı otyryp-aq soqyr Jalbaǵaıdy bosaǵasynan tórt aıaqtatyp kirgizip, óziniń de emes, kempiriniń kebisin súıgizip keshirim suratqan. Qara Dıýdyń malynyń quty qara ker bıe bolsa, oshaǵynyń yrysy qara kempir edi. Sony sezetin de asty-ústine túsip aınalmasa da anda-sanda óstip arýaǵyn kóterip tastaıtyn. Ekeýiniń syılastyǵy da qyzyq edi; ekeýi bir-birin ómir-baqı izdemeıtin sıaqty, bir shańyraqtyń astynda otyryp bir-birimen áı dep sóılesken emes, barmysyń, joqpysyń demese de bir-biriniń bar-joǵyn júıkesinen sezetin: shaly uzaq jolǵa attansa, qara kempir kúresinnen túspeýshi edi de qara kempir anda-sanda ıá qalja, ıá bata oqyrǵa kete qalsa, Qara Dıý óz dastarqanynyń dámin mensinbeı qoıatyn. Mundaıda Qara shelekti qasyna alyp, oshaq basynan qatyn-balanyń arasynan aýlaǵyraq túz sharýasyna kirisetin de ońashada jalǵyz uldyń baryn emes, joq qasıetin synap qajytatynyn qaıtersiń. Bala kezinde qulaǵyna quıǵanyn eseıgende de san qaıtalaýshy edi.

Qara shelek onjyldyqty bitirgen soń qalǵan oqýdy men ólgen soń túgendersiń dep Qara Dıý bir jola sharýaǵa jegip qoıdy. Bul neme maǵan ǵana emes, elge, ókimetke de kerek-aý dep oılaǵan joq. Oılaǵanmen de onyń uǵymynda, el-jurt — bergisi jataqtar, onan uzasa zatonnan asqan joq ta, Qudaıdan sońǵy sol aýmaqtyń ókimeti ózi bolǵan soń solaı sheshti. El asyraý degende de Qara Dıýdyń jetken jeri osy bolsa kerek. Qara shelek te Zerendiden basqa qala, Buqtyrma men Ertisten basqa Darıa baryn ol kezde esepke alǵan joqty. Onyń ústine soǵystan keıingi jyldary oshaqqa tas bolatyn erkektiń tóbesi zatonda sanaýly-aq qalyp edi. Sharýanyń ýaıymy ǵana emes, óz jolyn ózi tanyp, óz noqtasyn súırep erterek er jetsin, ómir keshsin dedi me, álde keshikpeı ólerin sezdi me, Qara Dıý Qara shelekke qatyn áperýdiń qamyna da erterek kiristi. Qyzy bar tútinderdiń záýzatyn jeti atasyna deıin teksere kelip, kóbisi qarta tamyrly jegjat bolyp shyqqanda, "ıapyraı, asyńdy bólip jarar aǵaıyndy qoıyp, arýaǵyńdy synar dushpan, súıek jańartar jat ta azaıyp qalypty-aý" — dep nalyǵany bar. Dushpany joq jattyń kim ekenin bilmeıtin Qara shelektiń párýeıine ol kezde tınamdaı túısik kirse ne qylsyn.

— Áı, Qara shelek!..

Jaqyp uıqydan oıanǵandaı selk etip artyna burylǵan. Tósegin kóterip Osekeń kelip tur eken.

— Kel, ashymal ish! — dedi.

Ashymaly qara nannyń qabyǵyna bóktirgen kvas eken.

— Asqa deıin asqazandaryńdy shaıa turyńdar, — dedi. — Qalaı, baıaǵyń esińe tústi me? Keshke deıin bir gektardy sypyryp tastaıtyn túriń bar. Artynan monshaǵa jatyp shyqsań bir jylǵy aram terińnen qutylasyń.

Osekeń Jaqypqa jaqsylyq jasap tastaǵandaı qaraǵaı kóleńkesine mindetsı kelip otyrdy. Qolǵabys ettiń, qolymdy bosattyń dep raqmetin de aıtqan joq. Úıge shaqyrmaı sýsynyn osynda kóterip kelýi de mınýttan mysqal ýaqyt urlaǵan sharýaqor adamnyń qýlyǵy ekenin Jaqyp ta sezdi. Qulaǵynda qalǵan Qara Dıýdyń "qara shelegin" de tegin qaıtalap turǵan joq, bári de Jaqyptyń kóńilin tabýdyń amaly. Endi kelip "baıaǵyny" jaqaýratady. "Baıaǵy" degen ózi emes pe. Shaldyń "baıaǵysyna" da bar bolǵany jıyrma shaqty jyl ótipti.

Pishen bastalysymen Qara Dıýdyń paegi atanyp ketken dál osy sary jonǵa eki úı jurttan buryn qara qos tigip, eldiń eń sońynda qaıtatyn. Ala jazdaı shóp shapqanda, tyshqaq laq bitip kórmegen Osıptiń qorasynda ony jeıtin tuıaqta joq. Shaılyǵy da, aıran-shalap aǵy da qara kempirdiń moınynda. Qara Dıý jyl saıyn qunan shyǵar ógizin soǵymǵa jyǵyp berip, bala-shaǵaly Osıptiń aýzyn qyzyldan aıyrǵan emes. Temirdi qaıystaı, qaıysty jibekteı sozyp, aǵashtan órim toqıtyn Osıptiń sheberligine bir miner aty, bir kıer shapanynyń óńi túspeıtin Qara Dıýdyń uzyn qolyn qosqanda tutas bir artel edi. Qyr eli zárý bolyp otyratyn qamyt-saıman, arba men shananyń, úı múlkiniń ábzelderi Qara Dıý bir jortyp qaıtqanda eki semá emes, zatondaǵy búkil jataqtyń qajaq-qujaq kóje qarasyna talshyq bop quıylyp jatatyn. Biriniń eńbegi, biriniń alymy men bedeli, bylaısha aıtqanda "torgovyı balans" buzylmaıtyn ishteı eseptiń bir sharty sekildi Eki úıdiń ydys-aıaǵynyń aralasýyna basty sebep bul da emes. Ol — súıekke bitpegenmen, nıetke jazylǵan aǵaıynshylyq edi. Jurt jer kepede otyrǵanda búkil Zatonǵa ataǵy jaıylǵan Qara Dıýdyń qara shańyraǵy Osıptiń ákesi Tımofeıdiń qolymen turǵan. Tımofeı birinshi dúnıejúzilik soǵystyń okobynda qaldy da artyndaǵy jetim-jesirleri Tóleshtiń qanatyna tyǵylǵan eken. Qyz-qyrqyndardy uzatyp, Osıppen "ákesi qurdastyń balasy da qurdas". — Ókil ákeligin satpaǵan, biri ógeımin dep ózge túgili ózine-ózi aıtpaǵan. Tólesh Qara Dıý atanǵanda eń alǵash túsirgen kelini osy Osıptiń áıeli Masha eken. Bulardan taraǵan urpaq ta bardy jarıa qylyp jatpaıtyn tabıǵatynan ba, osy biz aǵaıyn edik-aý dep esep júgirtip kórgen emes. Osekeńniń ókinishi, ul-qyzyn búkil Sovetter Odaǵyna jaıyp jiberip, eń bolmasa nemere jeteleı almaı zatonda qala bergeni. Jaqyptyń ókinishi, oǵan jetelete qoıatyn artynan bir shıki ókpeniń ermegeni. Shaldyń "baıaǵyny" qozǵaýǵa qorqatyn, Jaqyptyń "baıaǵyny" estise at-tonyn ala qashatyn bir osal jerleri osy.

— Gospodı!.. Razýkrasılı-to tebá kak?! Kajıs, nynche vrode ne v mode? Al po dýrachestvý?..

Jaqyp jeıdesin kıip, kókiregin qymtady. Qydyryp ketken Beket jalbyz burqyrap qaıtty. Bir ýys búldirgendi maılyqqa tógip, ol da kóleńkege tyǵyldy.

— Jıdekterińiz bódenedeı eken! — dep tamsandy. — Tek bosqa shirip jatyr. Bizdiń Almatyda bolsa torǵaıyna deıin tońqaıyp jatyp terer edi...

— Ylǵaldyń kóptigi de. Pispeı jatyp shirıdi, — dedi shal. — Bizdiń zatondyqtar ejelden jerge qaraýǵa erinetin jurt edi, qazir de lápkeden basqaǵa moıny jar bermeıdi. — Shal búldirgenniń bireýin tiline saldy da tolǵap-tolǵap túkirip tastady. — So qalpynda sý!.. Jıdektiń kókesi baıaǵyda edi ǵoı. Bizdiń Iashkalardy pishen kezinde quıryqtan teýip turǵyza almaıtynsyń. Qara shal aýyz jarymaıtynǵa aldanasyńdar dep aıǵaılaýshy edi. Jaryqtyq, jurtty kóp nársege úıretkenmen ózi de kóp nársege úırene almaı ketti ǵoı, — dep Osekeń jymıyp basyn shaıqady. — Keıde Qudaıdy tanymaıtyn, keıde sopy sıaqty edi. Tek kóń tepkeni úshin taýyqtyń eti men jumyrtqasyn dastarqanǵa jolatpaıtyn. Pálensheniń úıi taýyq jep otyr eken degendi estise, el shetine ashtyq kirgendeı shoshıtyn marqum, sol kúni bir laǵyn soısa da aǵaıynnyń sybaǵasyn jiberýshi edi... Áı, myna jumyrtqany jep qoıyńdar! — dep Osekeń maılyq ústindegi azdaǵan shaınamasyn jigitterge syrǵytty. — Bul da tabıǵat jaratqan taǵynyń qınalyp tapqan tuqymy. Kúrke taýyqta bylqyp tur. Monsha da ázir, tek kún qaıtsyn dep otyrmyn.

— Sanaly jurt tamaǵyn tal túste ishýshi edi, — dep Jaqyp Bekettiń qas-qabaǵyna qarap kúńk etken boldy.

— E, onyń da durys! — dep shal myrs-myrs kúldi. — Sanamyz jetken soń taýyq turmaq jumyrtqanyń da dámdiligin bilip aldyq. Et dúkeninde de osy ekeýinen basqaǵa qaramaımyz... Bir sáýegeı, joldastar, et jeý jaǵyn azaıtaıyq degen eken. Ásirese súbe men súr jegen erkekterdiń aıaǵy tońǵaq keledi depti Sol aıtpaqshy, kósilgende kórpeleriń aıaqtaryńa jetpeı júrer, ázirge osymen toıattaı turyndar, -dep Osıp qaıyń tóseginiń qaqpaǵyn jaýyp, sýyq shaınamanyń qalǵan-qutqanyn qabyǵyna deıin qaz-taýyqtyń sybaǵasy dep maılyqqa túıip aldy.

Qasarysqanda kúnniń qaıtar túri joq, tas tóbege tasyraıyp shytyp alyp, sol taǵynan qaıtyp túspeıtindeı yzdıyp dúnıeniń apshysyn qýyryp barady. Eki aıaqtyny qoıyp, qyryq aıaqty jándikti de kóleńkege qýyp tyqqan ba, etekten órmekshi, tóbeden shybyn býyp maza berer emes. Taıganyń bulardan da ash masasy aldymen qulaǵyńa jarapazan aıtyp syńsyp kelýshi edi, araldyń shirkeıi aǵaıynshylyǵyn salyq qyla ma, ashyq qalǵan músheń túgili aýzy-murnyńdy da mensinbeı qolqannan biraq shyǵady eken. Terlep-tepship býsanyp alǵan Jaqyptyń tyrp etetin túri joq. Shydamaǵan Beket shyrpy jınap tútin saldy. Terisi qalyń Osekeń otty kórgen soń turǵysy kelmedi. Shańqaı tústiń ystyǵynan qasha almaı qalǵan qystaý da tym-tyrys; senseń bórik kıgendeı tóbesine bir shoshaq shópti mılyqtatyp alyp seneval shoshaıady, sý jaǵasyndaǵy esik-terezesin ys basqan qara monsha ábden kenezesi kepkendeı eki ıininen dem alyp sáńireıe qarady. Keńsirikti qaryǵan osynaý aptapta qaljasy jaqqan shal ǵana; boıynda shyqpaı qalǵan jel-quıańy bardaı sary tapqa qaqtanyp jatyp:

— Iashka, esiń de me, seniń toıyńdy osy jonda ótkizgenimiz qaıda?! — dep áldebir áńgimeniń shetin túrtip edi, ózimen-ózi mekireıip múlgip otyrǵan Jaqyp shaldyń aýzyn baqpastan turyp ketti.

— Dúleıdiń tilin mylqaý túsinedi dep aqsaq egerge qudalyqqa qara shal meni salyp edi, — dep Osekeń áli sol qudalyqta otyrǵandaı otqa shyrt túkirip, ys basqan saýsaǵyndaǵy shóshtıgen "prıboıyn" shertip-shertip qoıdy.

— Eldiń aty el ǵoı, — dedi. — Qara nanǵa búıiri shyqpaı otyrǵanda ár tútin bir-bir lagon balsyrasyn teńdep kelip, búkil zatonnyń qatyn-qalashyna deıin tórt aıaqtap qaıtyp edi... Áı, Iashka, teńizge túsýshi bolma! Eshki qotyr bolasyń! Tipti shydamasań teristegi tumaǵa bar!..

Jaqyp bir kósh shirkeıdi tóbesine shıyrshyqtap alyp toǵaı arasyna sińgenshe Osıp qart bejireıip qadaldy da otyrdy. Ózi qartaısa da kózi qartaımaǵan adamdy Bekettiń birinshi kórgeni. Qarashyǵy bólinbegen totıaıyndaı kókpeńbek janarynda bóten bir kirshik joq eken, arshyǵan tuzdaı jyltyrap, nur sepken uıasynan Jaqypqa degen qımas saǵynyshty ańǵardy.

— Solaı!.. Zaman degen osy!... — dep shal endi qartaıyp qalǵanyn ýaıym etkendeı kúrsinip biraz otyrdy. — Jaryqtyq, qaıyn atasy qorjynyna qoqym toqtamaıtyn berekesiz, qazanyna qaq turmaǵan kedeı edi. Sonysyna qaramaı kóringenge aǵash aıaǵyn ala júgiretin shaqar boldy, — dep Osekeń álgi bir muńyn umytyp, endi keńk-keńk kúlip aldy. — Tegi minez bitpegennen mal izdep, mal bitpegennen minez izdep shatasamyz. Qatparsyz jerge qaspaǵym tura ma?! Sen Jaqypqa ázildep bolsa da aıtyp qoıyp júrme, qaljyńǵa da qajıtyn kidileý jigit qoı, keıip júrer... Sodan osy Lesáǵa quda túsip keleıin. Qara shal jumsaǵan soń kelmeıtin bizde kóp bar ma. Sóıtsem ákesi shirkin óziniń taýyǵy áteshsiz jumyrtqalap jatqandaı, "jarymaǵan jataqqa qyz bermeımin", — dep kelip shirensin. Oń jaǵynan bir shyqtym, sol jaǵynan bir shyqtym, kenet degen ne! Aqyry bir-birimizdiń kem-ketigimizdi túk qoımaı tizip, kerisip tyndyq. Kisi qarasyn kútip kórmegen qotıyn baıǵus qudalyqty ursyn ba, aıaǵyndaǵy kelsabymen qorqytyp qoımaǵan soń jynym ustap, sypyryp alyp taıyp otyraıyn. Sonoý zatonǵa deıin sońymnan salaqtap baryp, aınalaıyn, qyz sadaǵa, aıaǵymdy tastap ket dep jalynǵany. Áńgúdiktigi de, onyń aǵash aıaǵyn men maldanyp ketedi dep sasty ma eken?! Solaı!.. Ár zaman óz aqylymen dana, óz aqymaǵymen dýman. Keshegi qyzyǵyń búgin muń, keshegi muńyń búgin kúlki... Sóıtip úılengen Jaqyp edi. Qatynymen qalaı ózi? — dep shal ekeýden-ekeý otyryp sybyrǵa kóshti. — Jarasyp-aq ketetin jandar, amal qansha, qyrsyq shalsa qyrsyzdy túıeniń ústinen de ıt talaıdy dep...

— Ózderi bilet te...

— Ózderiń bilseńder naǵyp júrsińder? Dúnıeniń tórt buryshyn ózderiń túgendeseńder artyq aýyz bolmaı bizder baıaǵyda-aq jumaqtyń jyly tórine ýaıymsyz kete beretin edik qoı! — dep Osıp Bekettiń jaýabyna jarymaǵanyn ańǵartty da ottyń qolamtasyn kvastyń sarqynymen óshirip tastady. Syǵyraıyp, shaqar kúnniń qalǵan jolyn eseptedi. Sáńireıip kókjıekke telmirgen qara monshanyń tóbesine qarady. Tútini sarqylyp, aýyz-murnynan jalyn atyp tur eken.

— Já, men monshany baptaıyn, — dep Osekeń ornynan tura beril, múıisten bajyldap shyǵa kelgen motorly qaıyqty taǵy da aıaldap qaldy. — Qasyndaǵy áıel me?.. Qudaı urdy deseńizshi! Erkek qos bop emin-erkin otyratyn!.. Toqalyn súıretken qarataıaqtardyń biri boldy-aý naǵylsa da...

Qarataıaq pa, qarajaıaý ma, Beketke bári bir edi. Jalǵyzsyraǵan adamǵa áıteýir járpildeıtin aýyz kerek. "Toqal" degen sóziniń astarynan, tyrysa qalǵan qabaǵynan shaldyń ıt ertken qonaqty jaqtyrmaǵanyn sezdi. Jaqtyrsyn jaqtyrmasyn, tanaýy kók súzgen tyryldaq qaıyq suqsyrdaı sýmańdap zaımkege týra shapqan, ekeýi yrǵalyp-jyrǵalyp jaǵaǵa jetkenshe artyna mińgesken jalǵyz jolaýshyny túsirip tastap, bireý ustap alatyndaı qalaǵa qaıta qashty.

7

Lesány shal da, Beket te kútpegen edi. Beketti Lesá da kútpegen eken. Shaldy kórip jadyrap kele jatqan júzi Beketti kórip kilt sýydy da aıaǵyn shuqanaqqa tyǵyp alǵandaı selk etip oqys toqtap qaldy. Laqyldaǵan aqpeıil qart muny baıqaǵan joq, órmekshideı tarbańdap baryp, keriskendeı kelinshekti eńkeıtip turyp betinen súıdi de, aıyrylyp qalatyndaı qolynan tas qyp ustap týra úıge jetelegen..

— Oı, jaman qyz!... Jurtty da, juraǵatty da umytqan jaman qyz! — dep qoldy-aıaqqa turmaı jalbaqtap jatyr. — Adasyp júrgennen saýmysyń?! Men bizdiń úıdegi zaýal ma dep endi bolmaǵanda qashaıyn dep tur edim!..

Keriskendeı kelinshek tartynshaqtap, keıindep qalǵan Beketke jaltaqtaı berdi. Reńinde qysylý da, tańyrqaý da bar edi. Tańyrqaǵany, taǵy da Bekettiń tosynnan aldynan shyqqany shyǵar. Qysylǵany, qarttyń adalynan bolsa da artyq jalbaǵy. "Jamanyna" kónse de, "qyz" dep músirkeýi jerge tyqqandaı qyldy. Balyqtaı urǵashynyń qoltyǵynda jorǵalap júrgen búrgedeı shaldy kórgende Beket te ne kúlerin, kúlmeı turyp qasharyn da bilmedi. Júzdespegen bir-eki aıdyń ishinde Lesányń tolǵany ma, tozǵany ma, buǵan da ań-tań. Myqyny jarlanyp, toq qursaǵy tomardaı kókiregin tirep qapty, máıektenip, maıqanynan mamyrlaı bastaǵan denesi sere saýyrly bestideı tup-tutas bop kórindi. Appaq moıyny ashylmaǵan qaıyń silegedeı jup-jumyr eken, jalt etip aınalyp bir qaraǵanda kóz sharasynyń úlkeıip, mańdaıy men betine kúreńitip noqta túskenin de baıqap qaldy. Áıteýir bar bitim-turpatynan bulqynǵan tegeýrin men qursaq kútip otyrǵan otyzdan asqan tumsanyń burqyraǵan ystyq lebin jasyra alǵan joq. Beket tosyrqap tysta qala berdi. Tosyrqaýdan basqa qyzǵanysh sekildi kókiregin shym etkizgen bir ókinish sezimi de bar edi. Bul nege keldi eken dep bir oılady. Nesine keldi eken dep taǵy oılady. Nege keldi degeni — Jaqyp ekeýiniń arasyn asha ma, álde qosa ma? Nesine keldi eken degeni — álgi bir qyzǵanysh sezimniń aıǵaǵy. Qalaı aýnap tússe de búgingi kóriskendeı kelinshektiń salmaǵy Bekettiń moınynda. Al keshegi aspan kóz ádemi kelinshektiń momaqan nazy jeńildeý sıaqty edi, biraq qazir ony taba almaı da, tanymaı da tur.

Osıp qart pen Lesá saldyrlap úı ishinde kóp aılandy. Aýyz jappaı sóılegen shaldyń daýsy men temekige tunshyqqan kárk-kárk jóteli qatar estiledi. Beket ne kirerin, ne kirmesin bilmedi. Esik aldyndaǵy aıdary salaqtaǵan kúrke taýyqtyń aıǵyry da qanat-quıryǵyn jaıyp jiberip, pys-pys aıbat shegip, "saǵan ne bar" degendeı kórk-kórk baqyldap qoımady. Kún qyzaryp, qaraǵaı basyna taıal qalǵan eken. Qasha basyna qarǵyp shyǵyp, tarǵyl átesh dabyl qaqqan kezde monshasy esine tústi me, bosaǵadan Osıptiń býryl basy kórindi.

— Oý, naǵyp tursyń, qonaq keldi ǵoı! — dep dáýrikti shal. — Álgi Iashka qaıda júr?!

Degbirsiz shal qańǵalaqtaǵan basyn qaıda aparyp tyǵaryn bilmep edi: qaz-taýyqtaryn baqyrtyp qoraǵa qamady, tepkilep júrip senek pen jappadaǵy bólek-salaq zattardyń kózin qurtty, tandyrdyń qolamtasyn túrtkilep ottyń kózin ashqan soń esin biraq jıdy da, aýlasynyń ortasynda tóbege urǵandaı qalshıyp turdy da qaldy; bosqa tanaýrap, jyǵylyp-súrinetin maǵan ne jetti dep ózine-ózi qaıran qalǵan sıaqty; kún uzaqqa taýysa almaǵan kúıbeńin, kún uzaqqa ermek qylǵan kishkentaı tirligin qas qaǵymda bir jat kózdiń kóńiline qaýjap tastaǵanyna ókinip turǵandaı; tas kereń qystaýdyń tynyshtyǵyna qulaq túrip basyn shaıqady da, molaqqa minip tas kereń otyrǵan Beketti kórip kúldi.

— Sorly ekenbiz ǵoı! — dedi, sosyn qasyna kelip jalp etti de papırosyn sýyrdy. Kózinde kekesin jylt bar. Nege aıtqanyn Beket jiliktep túsinbese de kimge aıtqanyn jobalap sezdi. Sanasyna taqamen tepkendeı shyq ete qalyp edi, shal kóńiliniń zerektiginen shoshyndy da, qyzyl túlkiniń quıryǵyn kórdim dep in aýzynan ketpeı qoıǵanyna qysyldy.

Bir ýys bulttyń baýyryna tyǵylǵan kúnniń kózi de qyzyl túlkiniń quıryǵyndaı aldap tur. Solań etip shyǵa kelse shaǵyp alatyny belgili. Soǵan aldanǵan kúnbaǵarlar da solbyraıyp uıyqtap ketken eken. Senseń bórikti senevaldyń kóleńkesi sostıyp sý jaǵasyna baryp qapty. Ana jyrtyq, myna jyrtyqtan murty jybyrlap jyryq ezý qoıandar qaıta bastady.

— Tuqymyńdy uraıyndardyń birazyn qyrmasa bolmas. Úıdiń mańyn shurq-shurq qyp tesip tastady, — dep shal irgeni tyrmalap jatqan bireýine jeńdi bilekteı jańqany jiberip qaldy. — Tym kóbeıip ketse bular aýrý taratady.

— Kóbeıgende araldan asyp ketpeıtin shyǵar?

— Oıbaı, bul ıttiń ár saýlyǵy bir jazda elý-alpys kúshigin salyp tastaıdy. Qasıetti mal bolsa qoldan qaıyrsań da óspes edi!.. Qoı, shatyrǵa shyqta shabynatyn sypyrtqy alyp tús. Monshaǵa baralyq.

Shatyrdyń ishi dızkameradan da qańsyq eken. Aǵash úıdiń neshe ǵasyrdy arqalap turǵanyn kim bilsin, áıteýir reseıden kelgen sharqaı men kendir esetin urshyqqa deıin osynda jatyr. Osıp shaldyń ańyz qyp aıtqan aǵash aıaǵyn da solardyń ishinen kórdi. Tunshyǵyp júrip túkpirdegi adalbaqannan eki-úsh sypyrtqyny zorǵa tapty. Aıaǵynda pıma, basynda qulaqshyn, ústine ton kıip badeıka súırep bara jatqan Osıp shal shatyr ishindegi kóne eksponattardyń syńaryndaı bolyp kórindi. Monshaǵa jetkenshe jol ortasynda táltıip turyp bir dem aldy. Táltıip turyp:

— Les! — dep baqyrdy. — Qazan otta, qajaıtynyń sýsekte! Osy úıde sen bilmeıtin qýys joq, qalǵanyn óziń taýyp alarsyń!..

Baspaldaq syqyrlady. Jeń-jaǵasyz juqa halat jyrtylaıyn dep tur edi. Ashyǵan qamyrdaı appaq omyraýdyń tanys ıisi tanaýyn qapqanda oıyna álde bir jaman nıet oraldy da basqyshtyń tepkishegine aıaǵyn sala berip Beket sileıip otyryp qaldy. Aspan kózin tóbege aýdara tóńkerip, denesin jalyn qaryǵandaı Lesá alaqanymen kókiregin basty.

8

Pishen ıisi tanaý jarady. Kún batysymen kóterilgen jelemik shybyn-shirkeıdiń de tý-talaqaıyn shyǵarǵan, qudyqtyń soraıǵan uzyn moıynyn syqyr-syqyr yrǵap júıkeni tyrnady. Sony tuqyrta salýyna da moıynda jar joq. Aıý týlaqta otyrǵan Osıp abaısyzda mysyǵyn bosatyp aldy da adyraıyp Lesányń aspan kózine bir qarap, etegin qymtaǵan boldy. Kelinshek keresin shamnyń biltesin kótergensip betindegi kúlkisin jasyryp edi. Alasa stolǵa ıegimen ıtinip jatqan eki jigit sodan kúdiktengendeı qaıta-qaıta alaqtaı berdi. Syqsıǵan keresin shamnyń qyzǵylt saǵymynda qan tepken qyzyl kúreń júzi tym súıkimdi, albyraǵan kún shaldy aporttyń shyq qonǵan qabyǵyndaı tym tátti eken. Burymsyz bos tastaǵan sap-sary shashy alqymyna qaıta-qaıta tógilip, alaburtqan kóńilge ystyq qushaqtyń elesin sala bergen soń, Jaqyp ıyǵyndaǵy beshpentin usynǵan, et kóterip ketken jardaı kelinshektiń jarym qaptalyna da jabý bolmaı qaldy, biraq sheship tastaǵan joq, kópten saǵynyp qalǵan tańsyǵyndaı qymtanyp, ısine túsken túri bar. Oshaq pen bastyrmanyń arasyna san baryp, san qaıtqanda da oǵash qımyl, ebdeısiz burylysyna deıin qalt jibermeı baǵyp edi. Talaı jyl otasqan óz áıeli ekenine ózi senbeı jatqandaı; ashyq-shashyq bádik minezi joq, bir ǵana kúıeýi emes, búkil úı ishiniń kóńilin, bar-joqtyń babyn úndemeı júrip taýyp, ún-túnsiz júrip qyrys qabaqtyń ádibin aýyrtpaı jazyp jiberetin bıazy qylyǵy qanshama jaqyn tartqanmen buryn boıynda joq urǵashynyń bir bóten ıisi syrt tepkendeı tosyrqap otyr. Býy burqyraǵan qaıyń astaýǵa qyp-qyzyl ottyǵyn shadyraıtyp sary samaýyrdy teligende basyn biraq kótergen.

Keresinniń ıisin jaqtyrmaıtyn Osıp qart bilte shamdy aýlanyń túkpirine aparyp ilip, oshaqtaǵy otqa otyn eseledi de, taǵy da qol sháıip baptanyp júrip aldy. Astaýda alshysynan jatqan kúrke taýyq kishigirim toqtydaı, kaberneniń býyna pisti dep edi, oǵan qosa sarymsaq pen jas ýkrop arany ashylǵan eki jigittiń taǵatyn jep-aq qoıdy. Apyl-ǵupyl qol salýǵa batpaı otyrǵan. Monshanyń terin bal syramen basqan soń ǵana úı ıesi astyndaǵy aıý týlaǵyn stolǵa jaqyndatyp ıne joǵaltqandaı astaý ishine úńilip biraz yrǵalsyn. Maıǵa bókken qyzyl kúreń kartopty bir bólek ysyryp, timiskilep lavr japyraqtaryn terip tastady. Sonan soń qasyqpen tuzdyqtyń dámin alyp, tamsanyp taǵy otyrdy da ne zamanda jurttyń sybaǵasyn borshalaýǵa kirisken. Bir jilikti Lesáǵa ustatyp, bir jilikti Bekettiń aldyna tastady.

Jaryqtyqtyń eti baldaı, súıegine deıin erip tur eken. Tizgindi tartyp qalýǵa shydamy jetpegen Jaqyp ta ara-tura "Erevannan" eki-úsh urttamdy ertip jiberip edi, monsha aýzynan ile shyqqan ıyǵyndaǵy jabýyn Beket te laqtyryp tastady. Aıaq-tabaqtyń ábigerine aldanyp jurttyń aýzyn ańdymaǵan Lesá ǵana. Tanaýynyń ushyna úıirilip qalǵan terin moınyndaǵy oramaldyń shalǵaıymen anda-sanda bir ilip tastaǵany bolmasa Osıp qartta ún joq. Bir monshanyń babyn bir kúnge sozyp edi, bir taýyqtyń syrbazyn bir túnge ermek qylatyn túri bar. Básekege túsetindeı tyrash shaldyń jaraýy da qıyn eken, úıdi qapyryq, aýlany qı sasıdy dep dastarqandy dóı dalaǵa jasatqan, qaraǵaıdyń jańqasyn samyrsynnyń tomarynan bólip jaqqyzyp, alageýimde bir úıir jandy bir túginiń basyna qamady da qoıdy. Aıý týlaq, qoıan qulaqshyn, qoı terisine qymtanyp alyp shirenýine qaraǵanda bir taýyqtyń sharap qatqan sorpasyn birazǵa buldaıtyn sıaqty. Áýelde bal syradan basqany "talaq" qylyp edi, endi "Erevandy" mensinbeı "ekstramen" ǵana suhbattasyp otyr.

— Mynaý taýyqqa pasport berý kerek eken! — dedi Beket Osekeńniń astyna kópshik tastaımyn ba degen nıetpen.

— Áperseń otyrsyńdar ǵoı, — dedi shal, eki urtyna kók pıazdy aıdap jibergen eken, shóp tasyǵan sýyrdaı ezýi kúltelenip, qoıan qulaqshynnyń astynan kózi ǵana jyltyrady.

— Bizdiń paspyrtymyzdyń bitkeni qashan, — dedi. — Biz aralda qalǵan janbyz ǵoı. Áıteýir tegimizdi umytpasańdar bopty da...

Taýyqtan bastalǵan áńgimeni shal edáýir jerge aparyp tastady. Endi jumyrtqaǵa jetpeı turǵanda jumyrdyń toıǵanyn syltaýratyp Beket syrttap qalǵysy kelip edi, sháı iship qaryq basý, qaryn sıpap solyq basý degen sıaqty toqshylyq salty eshkimdi ornynan qozǵaı qoımady. Jypyrlaǵan qalanyń ottary araldyń jıegine jaqyndap qalǵan sıaqty. Tyshqan aýlaǵan mysyqtyń janaryndaı bir janyp, bir sónip tún uıqysyna tynyshtyq bermeı turǵan maıaktyń projektory ǵana. Aspannyń shyraǵy endi-endi jana bastaǵan. Saǵym ekeni, tolqyn ekeni belgisiz, alageýimde teńiz beti ájimdenip, taý qyrqasyndaı qatparlanyp kókjıekke kóterilip barady. Juldyz sanaǵandaı tóbege telmirgen shaldyń júzi de kónerip óship bara jatty.

— Jasyńyz neshede?..

— Jas deımisiń?.. Jetpisińdi jeımiz be dep otyrmyn.

— Ótirik aıtasyń! — dedi Jaqyp. — Jetpisti osydan on jyl buryn jep qoıǵanyń qaıda? Onan da ólgim kelmeıdi deseńshi!..

— On jyldy qımaı otyrsyń ba?! — dep qart áldebir qaryzyn daýlaǵandaı Jaqypqa jalyna qarady. — Ólgim kelmeıtini de ras. Áıteýir jumyr basty pendege ólim bar eken dep men nege óle salýym kerek?..

Jaqyp qaljyńǵa jyqqysy kelmegen Osıp qart qaljyńǵa da, qarymtaǵa da kónbedi Shynynda ólgisi kelmeıdi eken. Ókpelep qalǵan sekildi Ton astynda tompıyp biraz otyrdy da Lesáǵa dastarqanyńdy jınaı ber degendeı ısharat bildirdi. Biraq bótelke men úsh qutyny tabaqtan jyryp alyp qaldy da otty qaıta kósep, eshkimdi ertpeı, eshkimniń "densaýlyǵyna" enshilemeı bir dúrkin jeke shapty. Sonan soń otyrsań ot mine, jatsań ornyń áne degendeı qystaý men oshaqtyń arasyn kózimen mejelep berip tympıdy da qaldy. Keshten beri Lesáǵa ne jaqyndaı almaı, ne jatyrqaı almaı otyrǵan ári-sári Jaqypqa bul da taptyrmaıtyn syltaý edi, qaltasynyń qurysh-quryshyndaǵy balqaraǵaıdy ermek qyp bul da oshaqqa ıtine tústi. Jaqyp "ekstranyń" aýzyn qaıta ashyp, qarttyń alaqanyna bir shókim jańǵaq salǵan soń ǵana oń qabaǵyn berip edi.

— Uly ákem Evseı júz on jasynda dúnıe saldy, — dep teńizdiń ortasyna qarady. — Onda da Qudaıdyń ajalynan emes, ózin-ózi óltirip edi. Qudaı almady dep keıipti. Keıigen sebebi, bir oshaqta jıyrma aýyz, qyryq sharqaı, jalǵyz-aq pesh bar eken. Jıyrma birinshi aýyz bolyp dúnıege men kelippin. Shal sasqanynan ústindegi kenebin maǵan ıt kóılekke sheship beripti de, tańǵy tamaǵyn jıyrma aýyzǵa túgel bólip, jalǵyz tonyn tósekke jaýyp, jaman bórkin bosaǵaǵa ilip, jyrtyq sharqaıyn esik kózine qaldyryp monshaǵa ketipti. Keshkisin ákem izdep barsa, esik-terezeni qymtap, ádeıi ýgárlep ólip qalǵan eken. Sóıtip meniń atam júz onnyń ar jaǵyndaǵy qalǵan ǵumyryn mindet qyp tastap ketken. Monshaǵa barǵan saıyn aldymnan Evseı kútip otyrǵandaı bolady. Monshadan shyqqan saıyn mazamdy almasyn dep esikti myqtap bekitip, qamap ketemin. Tútin sanasam, erkekten bes-aq kindigim bar eken. Qalǵan on besin túgendep bolǵansha ajal da izdep tabatyn shyǵar. Meniń esebimshe, oǵan da áli qyryq jyl qaldy. Endi qyrtımaı mynany qaǵystyryp alyp qoı da, maǵan arnaǵan duǵańdy qyryq jylǵa shegere tur!..Nemenege yrjyńdaısyń?!

— Monsha jaqqa baryp qaıtsaq qaıtedi?..

— Qudaı saqtasyn!..

— Qorqady ekensiń-aý?..

— Ajaldan qorqatyn jastan kettik qoı, biraq aty jaman ǵoı kápirdiń! — dep shal shynynda esik kózinde Evseı ańdyp otyrǵandaı qara monshanyń qaraýytqan súlderine elegzı qarap qoıdy. — Jaryq dúnıeni jumaqqa aıyrbastap kete qalý kimge de bolsa qıyn shyǵar. Onyń ústine meniń áli kórgenimnen kórmegenim kóp. Shynymdy aıtsam, endi ǵana adam bop kele jatqan sıaqtymyn... Stolárom, plotnıkom, jestánshıkom vkalyval. Odnım slovom vsú jızn krohovornıchal. Vot ı negadanno more k nam pojalovalo. Kogda ız-pod nog zemlá ýhodıla, ýhvatılsá za etot ostrovok, na starostı let vspomnıl, chto ıa rýsskıı mýjık. Vspomnıl, chto moı predkı, borodatye mýjıkı ıskalı Belovode, zemlú obetovannýıý polnoı chýdes ı ostanovılıs na rýslah Býhtarmy. Vam eto nıchego ne govorıt?.. A pesnı pro Belovode, skazkı kotorye skazyvalı babkı?.. Zabylı?.. Eı!.. Kindigi qalada, eki kózi dalada, taýǵa qarap ulyǵan senderde ne ıman qaldy deısiń.

Tún jamylyp otyryp aýzyna ımandy alǵan soń, Osekeń saqalyna saıtan kirip ketetindeı qos qoldap ýystap, Jaqyp pen Beketti qaıyn jurtyna aparyp tastaǵandaı qomdanyp qoıdy, Lesányń sıpaqtap qaıta-qaıta kelip ketkeni jatar orynnyń qamy ekenin sezse kerek, jańa ǵana baıyp otyrǵan otaǵasy tósek-orynǵa uıatty bolyp qaldy da:

— Erkekterge senevaldyń ústi de jetedi, al óziń teýip-teýip oıylmaǵan jerge jatarsyń! — dep qaljyńdap qutyldy.

Jeti saǵattyq qysqa túnniń alǵashqy aıqaıshysy, qoradan átesh qylǵynǵanda úsheýi ornynan qozǵalyp edi. İrgeden qalanyń ottary men pırstiń projektory, tóbeden juldyz, qyrqadan aı qadalǵan soń araldyń ol jaq, bul jaǵy bir tutam bolyp shómeıip ketken tárizdi. Tórt qubylasynan jamyraǵan saǵymnan orman — buǵysyna deıin sala-sala samsap tur. Tek teńiz ǵana qap-qara. Sol qara quryq teńizde kıttiń jon arqasyndaı súmpıgen úshkil aral tolqynǵa qarsy zaýlaǵan súńgýir qaıyq sekildi. Teńizdiń tanys ıisi shalqyp, tańdaıy tuz tatyǵandaı boldy.

Teńiz kúndizgi saǵasynan qashyp ketipti. Arqandaýly qara qaıyq sylp-sylp sý jalap tur eken. Qorys jıek qaırań sasıdy. Baıaǵyda bul óńirden kún qaıta-aq shyqtyń ıisi ańqýshy edi. Kún qaıta Buqtyrmanyń órinen qońyr samal shalqýshy edi. Endi syz tartatyn bolypty. Jel de baǵytynan jańylypty. Oń-terisisiz erteń de, kesh te qýalaıtyny qalanyń qapyryq tútini. Qalanyń ottary qalǵyp bara jatqandaı. Qalǵyp turǵan qara shyrshanyń astynan jylqyshy torǵaı ysqyryp-ysqyryp jiberdi. Áldekim ókshelep kelip qalǵandaı bolyp edi, qaraǵaı basynda qalshıyp turǵan aıdan basqa, aı astynda qalqıyp turǵan senovaldyń seńseń bórkinen basqa dym kórmedi. Qystaý terezesinen jylt etip sham jandy da tez sóndi. Lesányń kútip otyrǵanyn sezdi. Biraq kóńili tartqan joq. Bozbalasynda osy shamdy sóndire almaı, aqsaq egerdi uıyqtata almaı taǵaty taýsylatyn, — ińirde urlanyp kelip, qara ker bıeni shóp túbine qańtaryp qoıyp, tańǵy taýyqpen qaıtatyn túnder de umytylyp barady. Zaımkeniń oty óshkenshe kóz talatyn, zaımkeniń oty óshken soń eki kózdi tars jumyp shalǵynnyń sybdyryn tosatyn. Qyz qylyǵy nazdy edi Maıa tóbesine kóterip shyǵarmasań kózi jaýdyrap etekte turyp alatyn da ketemin dep qorqytatyny bar. Kókiregimen keıde qýyrǵan kartoptyń, keıde borshtyń ıisin ertip keletin. Meıli kúıik tatysa da ol kezde tátti edi-aý!. Sý bolmasyn dep yshqyryna túıip tastaǵan sarafanynyń etegin tarqatpastan, shyqqa shomylǵan sup-sýyq aq baltyryn Qara shelektiń jyp-jyly qoınyna tyǵyp jiberetin de tas qyp qushaqtap, tanaýymen óńirin izdeıdi... Lesá ata-anaǵa sýyq ósti. Qara shelekke egizdiń syńaryndaı jabysty. Bóten eken dep tartynyp, erkek eken dep tánin jasyryp kórgen emes. Qashan bosaǵa attaǵansha shymyldyq ishindegi qupıa tirlik te oıyna kirip shyqpapty. Kún saıyn birin-birin ańsaǵanda boıjetkenniń bozbalaǵa degen yntyǵynan kóri uıalas kúshiktiń syńaryn izdegen úıirsektigine uqsaıtyn. Sóıte júrip, óziniń áıel bolatynyn alǵash ret Qara shelektiń aýzynan estigende ári ket dep aıtpady. Alǵash ret tósek kórgende de osynymyz uıat boldy-aý dep káperine de alǵan joq. Osyndaı bir aıly túnde...

— Meni áskerge shaqyryp jatyr, — dedi Qara shelek.

— Onda men qaıtem?

— Sen bizdiń úıge barasyń, — dedi Qara shelek.

— Barsam baraıyn.

— Jalańaıaq barsań da túk etpeıdi, — degen Qara shelek.

Qara ker bıege jaıdaq mińgesip, Qara Dıýdyń qara shańyraǵyna jalańaıaq kirgen Lesá edi...

Úsh júz alpys bes kúnniń quryǵanda bireýine baqsylyǵym júredi deýshi edi ákesi. Jaqyp Qara Dıýdyń baqsylyǵy júrgen kúni dúnıege kelse kerek. Lesány on alty jasynda jetektep kelgende jaqtyrmaǵan jataqtyń jurtyna shapaǵat salmastan:

— Seniń de bilip istegen bir sharýań shyǵar, meıliń, qaǵazdaı appaq bala eken, qatyn bolyp jarytpasa da qaıyrymy bar kórinedi, — dep batasyn bergen.

Jaqyp áke sóziniń tórkinin mándegen joq-ty. Birge ósip ıisi sińip qalǵan soń, osy maǵan bóten adam emes-aý dep oılaǵan. Túbi bóten adam bolady-aý dep te oılamaǵan. Bul da ánsheıin balalyq elpek kóńildiń qıaly eken. Maıa tóbesinde aspanǵa qarap jatyp aımen jarysatyn balalyq qıalmen birge taýsylypty. Ii bir, ıisi birdiń túbi ońatynyn, tym úıir, tym úırenshikti áıel jurtynyń qyzyǵy tez sónip, er qashty qylǵan erkekten olardyń da tez sýynatynyn baryqsyz shaǵynda bilip pe.

Jarty jyl otasyp, jastyqtyń qumarlyǵynan kónigip shyǵa almaı áskerge attandy da tórt jyl sý astynda, súńgýir flotta qyzmet atqarǵanda jarty jyldyń qyzyǵyn medet tutyp edi. Jarty jyldyń saǵynyshtaı elesin kókiregine kóńilmen toqyp, ınemen jazdyrǵanda armany da, azaby da máńgilikke qımas sýret bop qalatyndaı kóringen. Qara Dıý qaıtys boldy dep habar alǵanda qanshama qabyrǵasy sógilgenmen er azamatty jasyta alǵan joq edi, qatynyń qaǵynan jerip, ıt saryǵan kóringen qashanyń túbine túneıtindi shyǵardy dep áldebir "janashyrdan" hat kelgende julyny úzilgendeı mort syndy. El betine qaraýdan qaımyǵyp, flotta túbegeıli qalmaqqa sert etti de qara ormannan birjola túńilgen. Qaıtyp zatondy kórmeıtin de edi, átteń, qara kempirdiń topyraq salyp ketsin degen zary shydatpady, sosyn dárigerlik irikteý komısıasynyń jaramsyz dep "spısanıege" jatqyzǵany jigerin birjola jyndaı qyp ezip jiberdi Janyn jegideı jegen sońǵysy edi. Ol jıyrma bes jasynda belinen kemtar bolyp oraldy. Qara shelek jıyrma bes jasynda endigi qalǵan ǵumyryna júk bolarlyq muń enshilep, jıyrma bes jasynda ǵana Jaqyp bolyp muńmen eseıgen. Bul dertin Lesádan basqa tiri jan bilgen emes, al ishtegi ashshy qordadaı qyjyldap jatqan kúızelisin ózinen basqa bólip-jaratyn pende joq.

Qara kempirdiń kirpigi ǵana qımyldap jatyr eken. Bir aýyz tilge kelgen joq. Aýyl úıdiń ósegin de, jalǵyz ulǵa aıtatyn ósıetin de ózimen birge ala ketti. Qarǵasy shýlaǵan qarashanyń qara daýyldy kúninde jambasyn jerge tıgizgende qasynda qaıǵysyna ortaqtasar Osıpten basqa qaraıǵan erkek kindik te joq edi. "Átteń ólmeımin-aý, ólsem qaıtyp kelmeımin-aý, sonda mensiz kúnińdi kórer edim", — deıtuǵyn Qara Dıýdyń qyjyrtpasyn jetimsirep qalǵan qara shańyraq qaıtalap taǵy bir esine salǵanda Jaqyptyń týa jalǵyzdyǵy sonda ǵana qabyrǵasyna batty, Jaqyptyń jalǵyzdyqtan qorqatyn sekemshildigi de sodan bastaldy. Jubatqan jurt Lesány áýelde tórkindep ketti dep jetkizgen. Tómenshiktep aıtqandarynan tórkindep qana ketpegenin kóńil shirkin sezbeı qoısyn ba. Qýalap baryp, aıdap kelýge bolsa da dármen joq. "Qatyn ketti qamshynyń saby syndy" degizip, jabýly jarany jabýly kúıinde qaldyrsam ba dep edi, oǵan áýeli jalǵyzdyq, onan soń qyzǵanysh degen zaýal taǵat taptyrmaı, tym qurysa kórip qaıtaıyn dep aqsaq egerdiń dál osy qystaýyna ekinshi ret uryn túskendeı alasaryp kelgeni esinde.

— Myna qatynyńa ıe bol! — dep qaıyn atasy birden dúrse qoıa berdi. — Qaraýyl bolýǵa maǵan qalǵan jeteýi de jetedi. Kóńilge jyǵylmasa, kózin kekshıtip turyp kógendep usta, áıtpese urǵashy degen halyq kóringen sıdaǵa qasynatyn kúılegen qashardan jaman! — degen.

Lesá áke sózine aıbat jasaı almaı jerge qarady. Jaqyp oshaǵyna betinen móri tamǵan beıkúná boıjetken tastap ketken edi, tórt jyldyń ishinde sol móldiregen jas suńǵaq tartyp, denesi ysylyp, teriskedeı saqa kelinshek bolypty. Taǵy bir baıqaǵany, qımyly sıdań, kúlkisi syldyrlaý kórindi. Júzindegi baıaǵy syp-synyq qyzyl shyraıdy da taba alǵan joq. Aldynan erkelep shyqqanda qylymsyǵanyn sezgen, qoltyǵynyń dymy men alqymynan da jat ıis tepken.. Jaqyptyń denesi muzdaı bop, betiniń túgine deıin bedireıe qaldy.

Lesány izdep kelgen jalǵyz Jaqyp emes-ti. Qoınyna artylyǵyn qystyryp, Anasımniń Petkasy da qıqıyp osy úıden tabylǵan. Bir kezde jubyn jazbaıtyn dos edi, zatonnyń eki sotqaryn kórgende klýb pen bı alańyndaǵy jurt aıaqtarynan tik turyp, qaq jarylyp shulǵysyp qalatyn. Dosynyń kúmiljip, júzin jasyra bergeninen-aq ekeýiniń arasynan qara mysyqtyń ótip ketkenin bildi, biraq yrǵaspaı, yryldaspaı bir jartyny bólip-jaryp tarasty. Biri keshirim demedi, biri keshirdim demedi.

Aqsaq eger erteńinde Lesány ógiz arbamen ákep tastady. Kók ala qoıdaı eken.

— Seniń qolyń batpaıtyn shyǵar dep shań-tozańyn qaǵyp ákeldim, endi qaıtyp súıek syndyrsa qazyq qatyp óltirem! — dep baltasyn kórsetip taıyp otyrdy.

Obaly qane, Lesá bul joly kópten saǵynǵan tósegimen jylap kóristi. Ákeniń qatygez úkimi sebep boldy ma, álde bala kúnnen baýyr basqan Jaqypty bar kóńilimen jan tartqany ma, ólsem kórim berge dep etegine jarmasyp edi. Kúıeýiniń dármensizdigin únsiz keshirip, ǵumyrdyń ystyq shaǵynyń tán tozbaı jatyp bos qursaq ótip bara jatqanyn da únsiz kótergen. Osy únsizdiktiń aqyry shoq bassań qyńq etpeıtin kómpis minez, qatty da, tátti de sóz qonbaıtyn kereńdikten biraq shyqqan sıaqty edi. Osy minezimen-aq ol Jaqypqa jaǵamyn, janashyr bolamyn dep oılaǵan. Biraq ony kúnde óltirip, kúnde bir tiriltetinin alǵashynda bilgen joq, keıin ne tartsa da jazmyshtan ozbaýǵa tyrysqan.

Bas bermeıtin tirshilik áıteýir bir qaırańǵa aparyp soǵar degen úmitpen Jaqyp sonan beri de on bes jyldy yryń-jyryń qylypty. Quıysqanyń berik bolmaǵan soń qyryq jasynda da qý júgenińdi ustap qala berý boq basynda eken. Qý aǵashqa qonaqtaǵan qustaı Jaqyptyń panasyz kóńiline qara shańyraq ta, yryqsyz baılanǵan qatyn da qazyq bola almady. Qara ormannyń yrysy da, qasıeti de qara kempir, Qara Dıýmen sarqylsa kerek. Kúrep tapqan tabysyn kúrektep shashty. Biraq onymen jar yndynyn kepteı alǵan joq, jurttyń yńǵaıyn da jomarttyqpen jyǵa almady. Endi oılasa, onysy jomarttyq ta emes, ánsheıin dátke qýat aldanysh eken. Kóńildiń ketigi esh ýaqytta tolmaıtyn kórindi. Tola qalsa ol ómir me? Al Jaqypta toltyratyn maqsut ta qalmaǵan sıaqty. Sosyn bul da tirlik degen saıqalǵa kereń kózben kekjıip baǵam ba dep edi. Sodan da bolar, ýaıymsyz jurt muny "tasqabaq" atandyrdy. Ózin jurttan kem tutyp, qor sanaýǵa úırengen basy buǵan da kóngen. Tek keleshektiń saldaýy buldyr tartqan saıyn dúnıege degen kúdigi men ókpesi qara qazandaı bop asqynyp bara jatqandaı. Kúdik pen ókpeniń qyjyly qyzǵanyshqa, qyzǵanysh jaýyzdyqqa da súırep salýǵa bar... Jaqyptyń bir ýaıymy Lesá. Toqtasań meıliń, ketseń jolyń áne, baǵyndy baılap, aldyńnan tospaıyn dep ishteı bekinip te edi. Áli de Lesáǵa kóńili sýymaǵan Petkanyń áıelimen ajyrasqanyn estigende, sabyry taýsylyp, bardy da taıgama jetektep ketti. Qaıdaǵy sýyq qol qolqasyn sýyryp, qý janyn tonap jatqandaı qan jylaǵan ózegi búgin de birde shoq, birde muz. Bótennen olja bóktergen áıeliniń toq qursaǵyn kórgende keıde jaryp tastaǵysy keledi, artynan keýdesi janshylyp, jasyp, ulyp ketkisi de keledi... Qıa almaıdy eken. Basqa túgili, ólimge de qıa almaıdy eken. Ol óziniń Lesány súıetinin qyryqqa kelgende sezdi.

Aı astynda seltıip turǵan senoval kóleńkesin baýyryna jınapty. Aı júzine shaǵylysqan alasa qystaýdyń jalǵyz kózi shaqyraıa qalypty. Shaqyraıǵan jalǵyz kóz Jaqypty atqylap turǵandaı kórindi. Aspanǵa shanshylǵan qadaý-qadaý qara shyrshalar qatyp qalǵandaı. Jym-jyrt. Kereń. Qulaǵy shýlap, basy aınalǵandaı boldy. Qara quryq teńizdiń dúńkıgen jaly jybyr-jybyr jyljyp bara jatqandaı. Jyljyp bara jatqan qalanyń qaltyraýyq ottary eken. Qalyń ottyń ishinen zatondy izdedi, jataqtardyń shańdaq kóshesin, qara ormanyn izdedi... shańdaq kóshede shybyq minip shapqylaǵan Qara shelekti izdedi... Qara Dıý qara ker bıege minip alyp teris qarap bara jatyr eken. Qara kempir kúresinge shyǵyp alyp teris qarap shyǵaryp salyp tur eken. İshi qaltyrady. Kóz sharasy ysyp bara jatyr eken...

Qara quryq teńizdiń kújireıgen jon arqasy shyr aınalyp zaýlap bara jatqandaı. Zaýlap bara jatqan qalanyń qaltyraýyq ottary eken. Qulaǵy shyńyldap, basy aınaldy... Zaýlap bara jatqan zatondy, buldyrap bara jatqan Qara shelekti, buldyrap ketken balalyǵyn qýyp jete almaǵan soń, aı astynda seltıip turǵan senovaldyń ústindegi Osıp shaldy tóńirektep, mup-muzdaı aı astyndaǵy mup-muzdaı mylqaý úıge qaıtyp oralǵan.

9

— Qalada óstiń ǵoı?

— Qalada.

— Áke-shesheń she?

— Ǵumyry qaladan shyqqan emes.

— Solaı de.. Baıqaımyn, áke-shesheńnen boıyńda birdeme qalǵan sıaqty. Sypaıylaý ekensiń, onyń atyn jasqanshaqtyq deıdi. Biraq jasqanyp tursań da bir qýlyǵyń ishińde. Bir ketigińdi ekinshisimen búrkep jiberetin zálimdigiń de joq emes. Solaı ma?.. Al, qaladan juqqan boıyńda qandaı qasıet bar?

— Kim bilsin... Balalardyń baqshasyn bylǵadyq, mektep tabaldyryǵyn tozdyrdym, ınstıtýty osynda júrip taýysyp edim... Kórgen, bilgen degen sıaqty... barǵa qanaǵat.

— Ol, ánsheıin, mashyq, qasıet emes. Mashyq júıkege ǵana jabysady, qanǵa, súıekke sińbegen.

— Onda bilmedim...

— Tegi bilgen de jaqsy, bilmegen de jaqsy.

— Sonda jamany qaısy?

— Neniń jaman ekenin bilsem men de áýlıe bop ketpeımin be!.. Óı, sen timiskip áli osynda júr me ediń?!

Jaqyp qara tonnyń qaýsyrmasynan senovaldyń qýrap ketken saǵdaryndaı qula býryl saqaldy ǵana kórdi. Qula býryl saqal Jaqypqa emes, shaqyraıǵan aıǵa shoshaıyp, túńile sóıledi:

— Bul jurt jyly úıdegi jyly tósekke de syımaıdy! — dedi. — Japan túzde jolyǵysqan eki qazaq, ári otyrshy dep birin biri múıizdep turǵyzǵan eken. — Osıp shal Jaqyptyń jambasynda qap ketken qara tonnyń qaptalyn julqyp zorǵa sýyrǵan.

Káriliktiń jetkeni de, joqtan ózgege jynyńdy qasyp, bul shal da qyrt myljyń bolaıyn depti. Áıteýir tyńdaıtyn tegin qulaq sensiń-aý degendeı endigi sózin Beketke oqtady.

— Solaı jigitim... Qalada ósseń de, qarataıaqpyn deseń de báribir bótekeńde qyr kúpisiniń ıisi jatyr. Keıingi nemereńniń nemenesi bolmasa... Ol nemeniń de qaıda týyp, qaıda óretinin kim bilipti...

Qudaıǵa shúkir, bul da ósetin jurttyń minezi.

Osy shal neni keýsep jatyr dep Jaqyp basyn kóterip, qula saqalǵa taǵy da suqtanyp edi, qynaly tastaı túk basqan sup-sur, sup-sýyq bet-júzi qapersiz eken.

— Ony qaı ensıklopedıadan oqyp ediń? — dep qartqa asyǵyn uttyryp qoıǵandaı teris tońqaıyp qısaıa ketti.

— Jer degen ensıklopedıadan! — dedi Osıp shamyrqana nyǵyzdap. — Jerge kim jaqyn bolsa, sol ósimtal. Ne baspanasy, ne basalqasy joq bobyldiń sońynan bala ergenin kórdiń be?!

Qart Jaqypty qajaıyn degen joq edi. Ańqyldaq baıǵus aıtaryn aıta salsa da artynan kúmiljip qalǵan.

— Jer jaryqtyq qasıetti ǵoı, — dep ózimen-ózi kúbirlep. ketti — Jer emgen jurttyń júzi jarqyn, ary da, jany da taza. Jalynǵany da, jaldanǵany da eńbegi. Daıarǵa kóz satpaıdy, qıanaty jáne joq... Áli esimde, ájem marqum kartoptyń ár túbin balapan basqan taýyqtaı shaıqap ósirip, ár túıirine kúrek tıgizbeı sıpalap otyryp, sanap otyryp qazyp alýshy edi...

Bir-eki jótkirinip, júrelep otyrdy. Býyn-býyny sytyr-sytyr ete qalyp edi. Jaqyp ta ańdyp jatyr eken:

— Saǵdardaı saýdyrap otyryp júz jıyrmadan dámesi bar! — dep senevaldy solqyldata selk-selk kúldi.

Shal Jaqyptyń ázilin ozdyryp aldy. Moıyndady.

— Búgindik shyrpy basyn syndyrǵam joq, — dep kúrsindi. — Bir kún qozǵalmasam býynǵa jel túsedi.

Aımen talasqan jyp-jyltyr tóbesin qulaqshynmen mılyqtata jasyryp, pyshyldap bas jaǵynan beshpetin sýyryp jatqan shalǵa Beket tańdana qarady. Kúndikke tize búkken joq edi, eger shyrpy basyn syndyrmadym degeni osy bolsa, kúıbeńdi kúnderinde ne qyryp tastaıdy eken?.. Osıp qart beshpetin silkilep otyryp sirińkeniń syldyrynan papırosy men ottyǵyn taýyp aldy. Sosyn qıqym tasyǵan qumyrsqadaı jybyr-jybyr túrtinip jambasyndaǵy saǵdardy qaza bastaǵan. Áýeli tesikten túkirik júgirtip, tómennen sylp etken dybysyn estigesin baryp temekisin tutatty.

— Endi ǵoı, edenińdi á kúrkege toltyrmaı uıqy bermeısiń, á?! — dep Jaqyp teris qarap jatyp torsyldady. — Ysta, ystaı tús.

— Ystaǵan túk etpeıdi-aý, etiń buzylmaıdy, tek erteńgisin ekeýińniń quıqańdy taba almaı júrmesem boldy da, — dep Osekeń shoshaıtyp aparyp tesikke temekisiniń kúlin qaqty.

Esik kózindegi qaraǵaı basynan baıǵyz suńqyldady.

— Jetpis jeti atańdy! — dep shal túrshige qarady. — Osy bir jeksuryn kempir aýyrǵannan beri meniń shańyraǵymnan shyqqandy qoıdy.

Beket erinbeı turyp, shóp bastyrǵan kelsaptaı butaqty jiberip urǵan, judyryqtaı qustyń qarasy quıylyp kelip, Osıp pen Bekettiń ortasynan baýyry jarq etip aǵyp ótti.

— Qarǵys atqyr! — dep qarǵap qalǵan shal qara samyrsynnyń bytqylyna qadalyp, sileıip biraz otyrdy da kúrsinip saldy. — Túbi bir shyǵyn bar... — Kózinde úreı, kúrt synǵan júzi dármensiz kórindi.

— Joqty aıtasyń! — dedi Jaqyp. — Aralda jatyp alyp janjal tappaǵan soń aspandaǵy quspen alysady. Mynaý zaımkeni skıd qyp jibermeı turǵanda qalaǵa qaıtqanyń jón shyǵar.

— Qala!.. — Shal tesikten túkirigin taǵy bir júgirtip, sylp etken dybysy qulaǵyna jetkende baryp basyn kóterdi de, teńizdiń qara quryq jalynda qalqyp júrgen qalanyń ottaryna qajyp otyryp kúńkildeı bastady. — Qalanyń aty qala... Baqqanymyz aqsha... Aqshada kóz bar ma?...

Keledi, ketedi... Ony qýalaı berseń onan saıyn ashqaraqsyń...

— Saspa, shalym, — dedi Jaqyp. — Sen júz jıyrmaǵa kelgenshe aqsha da qurıtyn shyǵar. — Aqyry uıqysy qashqan soń betine búrkengen beretin julyp tastap, bul da Osekeńniń "prıboıyna" tıisti. — Tek tyshqaq laq bolsa da kóz aldymda júrsin, bir túıir dán bolsa da qap túbinen kóreıin deıtuǵyn tyshqanshyl malsaq jurttyń ashqaraqtyǵyna tyǵyn tabylmaı ma dep qorqam... Aty aıýdyń terisi demeseń týlaqtyń aty týlaq, jún-jurqanyń ústinde aýnap jatyp qalanyń komfortynan jerkenýin!..

— Kómpert! — dedi shal aýzyn shúrshıtip, sosyn temekisiniń tuqylyna aıyzdana, tópelep túkirip tesikten atyp jiberdi de, — myna bıpylnısániń ózi nege turady?! — dep myrsyldady. — Búginde bir jan baqqan jurt joq. El baıyǵan soń yńǵaıly oryn, jylyraq oshaq izdeıdi, tánge bap, kóńilge kúı talǵaıdy. Qaladan da qashyp otyrǵan pendeń joq. Jaýynnan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptap kele jatqanyn da bilemin. Oǵan myń mıllıon jumys qolyn shyǵaryp otyrǵan da qyr eli. Túbi báriniń tabynatyny jer. Meniki, ánsheıin, keıingi boqtashaǵy onda bar, munda qal dep birin oıǵa, birin qoıǵa qaqpaılamaıyq degen de... — Shal týlaǵyn qasaqana torsyldatyp quıryǵynyń astynan saǵydardyń qyltanaǵyn sypyrǵan boldy.

— Já, boldy, boldy! — dedi Jaqyp. — Endi týalet teseıin dep jatqannan saýmysyń?!

— Tosatyn jastan ketip qaldyń ǵoı, — dedi shal. — Tesý máselesinde endi meni kómekke shaqyrmaıtyn shyǵarsyń.

Qystaýdyń esigi qyńsylady. Myqynda jortqan ashshy tyrnaqtyń ysqyryǵy qaqalyp estildi. Esinedi. Bashpaq sarpyly kúresinnen asyp baryp qumyǵyp edi.

— Amandyq bolsa jarar edi, — dedi esinep alyp qısaıǵan shal. — Kópten beri aspannyń shańytýy jaman. Aspan aıran qatqan ataladaı kóbiktenip tur eken. Ine shanshar jyrtyq joq, byjynaǵan juldyzdar bultsha tútindeıdi.

— Bala kúnimde osyndaı bir aspandy kórip edim.

— Seksen jyl burynǵy Altaıdyń áýesi jadynda qalǵany?!

— Múmkin, aıǵa shaptyrǵanyń da esinde shyǵar?..

— Tilim sala qulash dep Qudaıǵa kúnákar bolma!..

Ánsheıinde quıryǵyna kóseý júgirtseń qyńq etpeıtin Jaqyptyń shal baıǵusty shanyshqaq tıgendeı tyqsyrǵanyna Beket tań. Osıp qarttyń tabıǵatynan qyrsyqtyǵy emes, taıganyń sóz ańdýǵa mursaty joq qańsyp ketken kón aýyzyn ázilmen jibitkisi kelgenin túsinip jatyr. Kúresinnen qaıtqan bashpaq sarpyly baspaldaqta biraz aıaldady. Tyrnaqtyń qashyr-qushyr ysqyryǵy saýyrda júrgen sıaqty. Esinedi. Esik qyńsylap, bosaǵany ars etip qaýyp alǵan. Kásektiń zyńyly qaraǵaı basynan óshti Tún balasynda qalt etken qımyldy qulaǵymen kórip jattyqqan Beket kelinshektiń tyrsyldap bara jatqanyn, jelbegeı halattyń ishindegi emeýrin kútip, eleýsiz qalǵan ish kıimsiz toq kókiregi, toq saýyrdyń tyrsyldap jarylyp kete jazdaǵanyn da baıqady. Túk kórgenim joq, túk sezgem joq degen Jaqyp bet-aýzyn taǵy da beretpen búrkeı qoıǵan.

— Kórgenim ras, — dedi Osıp qart. — Qyrsyq aınaldyrsa, qyryq kún shildede de eldi jut jaılaıdy. Besinshi jyldyń ystyǵy Buqtyrma boıyn typ-tıpyl jalmap ketti. Kóshpendi jurt bolmasa, órtenbegen meken joq. Dalanyń ańy, qoranyń malyna deıin qyrylyp, el ishi quıqa sasyǵanda búkil taıgada qashyp qutylatyn qýys tabylmap edi. Jataǵy bar, ker jaǵy bar, panasyz beıbaqtar osy Zerendige bosty. Bir miner kerikten de aıyrylyp, ákem marqum sonoý Aqsýdan mynaý zatonǵa tarydaı kesin jaıaý súırep kelip edi.

— Ol qaı Aqsý?

— Qaı Aqsýdy biletin ediń?

— Kim sanapty. Áıteýir Altaıdyń bytqylynda adasyp otyrǵan eldi meken, ary aqqan, beri aqqan bulaq bitkenniń bári Aqsý. Ata-babamyzdyń aýzyna aqsýdan basqa at túspegendeı... — Aı tutylsa da ata-babańnan kór! Meshkeı urpaǵyn jeruıyqqa jetkizem dep dińkelegennen basqa jazyǵy ne?

— Jetkize almaǵan soń nesine jyr qynasyń?! Iek astyndaǵy Aqsýdan myna turǵan Zerendige jaıaý jetipti dep maqtaımyz ba?!

— Maqtamaı-aq qoı, boqtamaı júrgenińe de rızamyz! — Shal quıysqany quıryǵyna teris keptelgendeı móńkip tústi de taǵy da týlaǵynyń tuıyǵyn sıpalaı bastady. — Sen mundar, jeruıyqtyń aty Aqsý ekenin de bilmeıtin shyǵarsyń!

— Aqsýdyń bári jeruıyq bolsa, jermaı sasyǵan zatonǵa neǵyp tyǵyldyńdar?!

Tuıyqqa qamalǵan shal ary sıpalaqtap, beri sıpalaqtap, tabyla qoımaǵan "Prıboıynyń" yzasyn joq jerden jybyrshı qalǵan murjasynyń keýjirene deıin túk qoımaı sýaryp biraq tyndy. Qaıta-qaıta jel jaqtan byqsyta bergen soń, Jaqyp onysyn ádeıi tyǵyp tastap edi. Ys qumar shirkin endi tań atqansha tyqyrshyp tynyshtyqty ketiretinin sezdi de papırosty bildirmeı beshpetine sala qoıdy. Aıdaladaǵy bulaqtyń atyna bola qaıyn enesiniń aty ketkendeı daýkes shaldy qyzyl tanaý qyp sharshatqanyna máz. Onyń byrysa qalǵan bet-aýzyn baǵyp, sirińkeni san dúrkin sabalap júrip zorǵa tamyzǵan saýsaqtarynyń dirilinen, qalyń qastyń astyndaǵy kirpigi tozǵan kókshil janarynyń mup-muzdaı yzǵarynan qorlanyp otyrǵanyn ańǵardy da, áp-ádemi qaljyńdy mazaqqa jalǵap jibergenine ókindi.

— Mynaý kámpertińniń tek búpıti ǵana jetpeıdi eken.

— Bir úıge bir býpıt az boldy ma?!

Jaqyp shaldyń kóńilin tómende qap ketken bótelkemen almaq edi. Qyrsyqqan shal da Lesány taǵy da esine salyp, Jaqyptyń kómeıin áıeliniń bóksesimen bitegendeı qyldy.

Minshil jurtqa búginde ne jaǵady. Oshaq basynan et-jeńdi urǵashy kórse de: "pa, shirkin, býpıtteı eken!", — dep el ishin qaptap ketken shırpotrebtiń býfetimen jarystyratyn ádeti. Ne kebeje, ne abaja emes, esikten syımaıtyn súıkimsiz múlikti mindegennen kóri, bar baılyǵyn býfetten ozdyrmaı, onsyz da taqýa dastarqannyń bolymsyz berekesin qulypqa qamaı beretin sarań qatynnyń nıetin ájýalaǵany da. Jaqyptyń qalaı da búlingisi kelip edi. Torsıǵan shal ony teris qarap otyryp-aq bildi.

— Osy seniń jasyń neshede?

Jaqyp jas talastyryp jatpaı-aq senevaldan sekirip tústi. Kúrp ete qalǵan saldyrdan bóshkedegi sýǵa kúmp bergenin estigen Osekeń:

— Jetisken shyǵarsyń! — dep jany jaılaýǵa shyqqandaı raqattanyp qaldy.

Qystaýdyń esigi jylap zorǵa ashyldy. Qaıtyp qaýsyrylǵan oq. Qaıtyp kelesiń-aý dep jatqan. Shaldyń ýaıymy de sol eken.

— Munyń jasynda jalǵyz jaýlyǵymyzdy tapshannan ańdyrǵa, tandyrdan taqyr edenge qýalap qytyqtaıtyn edik. Qotannan oza almaı, sıyrdyń japasyna súrinip júrip qartaıǵan shirik! — dedi.

Yrdý-dyrdýǵa sarań, aýyzdyń qaqpaǵy, ezýdiń jıegine deıin ólsheýli, sirgeli semáda ósken Beket qaljyńǵa qashan da bıtarap. Kóp ishińde sózge ustamdy, minezge baısaldy bolyp kóringenmen tapqyrlyqqa, jarqyndyqqa mesheldeý ekenin ishi sezetin. Óz quıryǵyna ózi qaljýyr baılap, qojyrap qalǵan endigi kúnine qyjyrtpany qymtaý qylǵan beıkúná shaldyń jaıdaq ospaǵyna ilespese de oqta-tekte kózine tıgen qamshyny eseptep jatyr. Kúresin mańyndaǵy shıyrda júrip-aq sharshaıtyndary ras. Ol shıyr da keshegi áke taptaǵan jaıaý óris. Onda kimniń izi joq. Naýryzdyń kójesindeı jeti jurttyń jurnaǵynan qorlanǵan jataqtyń tórkinsiz tabıǵatyn Beket dini orys, tili qazaq Osıp qarttan ańǵarǵandaı. Jaqyp minezindegi arpa-bıdaıy aralas dúregeılikti de endi uqqan sıaqty. Birin-biri shoqtyǵyndaǵy jaýyrdan tanyp, qasynysa ketetin tyraqylyqtyń uryq-sharqy osynda ma dep qaldy. Úsheýi biraz muńdasty. Shal sózinen túıgeni, elge, Aqsýǵa ketkisi bar. Bir kúni qyńyraıa salsa, eki sharshy qýys Súndetsaıdan buıyrsa deıdi. Bala-shaǵasynan topyraq dámetpeıtin kórinedi. Kóńili qalǵandyqtan emes, el bolyp kómse deıdi. Shalǵa osy da arman bolypty. Bosaǵadan zıratqa deıingi bir tutam aqyrǵy joldyń únsizdiginen qorqady eken. Ólgen soń topyraqtyń arzany ne, qymbaty ne? Tiride shyqpaǵan ataǵyńdy ólgende bir kún aıǵaılatqanda qansha jerge jetpek? Tirisinde jambasyna týlaq batsa da razy, kórge túserinde kebinimen maqtanǵysy keletin pendeshilik te bolady eken-aý?!

— Iash, mynaý Erevanyń mosynyń shaıy sekildi eken.

— It biledi. Mosynyń shaıyn kim ishipti.

— Aıtarǵa da, áıtpese tútin tatyǵan mosynyń ıvanshaıyna qaıdan jetsin, — dep shal taǵy da teris jyǵyla saldy.

— Tútin úzbeıtiniń sol eken ǵoı.

— Endigi jurt tútinniń qadirin bile me... Urǵashysy arba ústinde júkti bop, urpaǵynyń kindigin arba ústinde kesken keshegi aýǵan el bolmasa... — Osıp qart qoıý tútindi tanaýynan bozdatyp-bozdatyp jiberdi de ıegin kókke tirep qumartyp qaldy. Sary masa áli jappaǵan, ándetken yzyńy qaradaı dene túrshiktirip, oǵan shildeliktiń shýyly qosylǵan soń mazasyz bir shý senevaldy shyrq aınaldyra kóshirip bara jatqandaı qulaq tundyrdy.

— Azaptanyp jerge tústiń, oshaqtaǵy qolamtany túrtip tútin sala kelgende qaıtedi.?

— Onsyz da ystap bittiń ǵoı!..

— Osy temeki bolmasa dúnıege syımaıtyn sıaqtymyn, — dep qart papırostyń qorabyn salmaqtap silkip-silkip qoıdy. — Kim biledi Evseıdiń ýgarlap ólgeninde de bir mán bar shyǵar. — Shal qaqalyp-shashalyp, kúlkisin sháńkildek ashshy jótelmen aıaqtady da qaraǵaı basyn adaqtap qańǵyryp ketken óz jańǵyryǵynan ózi úrikkendeı úı irgesindegi qara kóleńkege údireıe qarady. Shabylǵan shóptiń jupar ıisi borsyǵan qaqtyń dymqylymen aralasyp, aýanyń túngi tynysyn tunshyqtyryp tur. Uıqyny qashyrǵan da arzan vermýttan keıingi alqashtyń sasyq demindeı osy bir súıkimsiz qapyryq samaıy lyqyldap, júregi qaqqan soń Osıp qart jeıdesiniń túımesine deıin aǵytyp tastady da, bar pále bótelkeniń aýzynan lyqsyp jatqandaı Jaqyptyń qolyndaǵy "Erevandy" jaqtyrmaı qabaǵynyń astymen súzdi.

— Árkimniń bir tańsyq asy bar ǵoı, — dep tońqaıyp "bıpylnısaǵa" túkirindi de, ernine qylshyq jabysqandaı jeńimen qaıta-qaıta súrtindi.

— Áli esimde, ájem marqum ataý-keresine shaı surap edi. Dám-tuzy taýsylǵan soń qara sýda buıyrmaıdy eken. Sheshem taradaıkeniń kóttiginen baqyryn sheshkenshe júrip ketipti. Kóz aldymnan ketpeıtini, eki qara tabany. Qýraǵan sekseýildeı yrdýannyń arasynan soraıyp jatyr eken. Júgi jeńildegenine qýanǵany ma, ákem baıǵus jókege orap jol jıegine kóme saldy. Arbaǵa syımaǵan aıaǵy jókege de syımady. Maǵan kórge de syımaı qalǵandaı kórinip edi. Ájem esime tússe kúni búginge deıin topyraqtan sostıyp turǵan eki qý sıraqty kórem de moınymda qaryzy ketkendeı qarap otyryp qýystanatynym bar. — Bul jalǵannyń búkil ýaıymyn taýysyp, esep-qısabyn aıyrysyp qoıǵandaı, endi tirige de emes, atam zamanǵy arýaqqa degen qaryzyn aqtarǵan kári shóńgeniń áńgimesi Bekettiń kóz aldyna da erbeıgen eki sıraqty kólbeńdetip ákele berdi... Súndetsaıdy qıalap shyǵatyn qasqa jol, taradaıkesin jaıaý súıregen oshardy jan, yrdýannan soraıǵan kús taban eki aıaq selkildep bara jatqandaı kórindi... Mańdaıǵa jazsa pende shirkinniń keshpeıtini joq eken-aý!. Ájesiniń qara tabany ǵana emes, Osıptiń kókeıinde qalǵan odan basqa da talaı sýretter bar edi. Kók tútin basqan hýtor, byqsyǵan dińgek, soraıyp-soraıyp qalǵan aǵashtar, shala kúıgen arpanyń masaǵyn kóziniń jasyna shylap qaýjap turǵan ózi sıaqty kók qaryn balalar... taǵy da ájesi. Osy kók qaryndardy órtten tasımyn dep qara tabanynan basqa tula boıy túgel qoldyrap túsken beıshara kempirdi áke-sheshesi qoldarynan yljyrap tógilip qalatyndaı taradaıkege zorǵa jetkizgen. Onan soń ırek-ırek jol, jol boıy keńsirikti ýdaı ashytqan qapyryq, ıesiz qalǵan aýladan kúldi-kómesh bir nárseni túrtkilep alyp, ıesiz qalǵan ogorodtan shala kúıgen kartopty túrtip jegen bosqyndar. Sosyn taǵy da ájesi...

— Marqum, pesh ústine qamap alyp, bizdi qys boıy ertegimen semirtetin edi. Aqsý degen jeruıyq bar, ormany tolǵan mal bolady eken, taıaqty teris shanshysań da tal bolady eken, erkegi áýlıe, qatyny dana eken de, ol elge Qudaıdyń quryǵy bolmasa patshanyń ámiri jetpeıdi eken dep uzyn-sonar bir óleńdi tirisinde taýysa almaı ketip edi. Eń obaly, ólgende sol Aqsýdyń topyraǵyna on eki múshesi túgel syımaǵany...

— Onda muqym Altaıdaǵy Aqsý ataýlynyń bári Jeruıyq deseńshi.

— Kim biledi, Ekzekýsıadan qashqan sharqaıly mujyq sonaý jer túbinen Buqtyrmanyń boıyna Jeruıyqty izdep kelgen desedi. — Pushpaǵyna deıin sary jurt bop qalǵan domalaq jerdiń bir quryshynda Jeruıyqtyń jatqanyn kóńiliniń túkpirinde saqtaýshy edi. Sanasy keıde qaqsal, keıde ańǵyrt, kóbine ózine emes, túsine senetin birbetkeı shaldyń kózben kórgenge ılanbaı, estigenge aldana salatyn sábılik jaratylysynda áýeılik te bar.

— Kim biledi, múmkin Jeruıyq bizdiń Aqsý shyǵar. Taǵdyr aıdady ma, tapshylyq aıdady ma, áıteýir meken izdep bosqan jurt Aqsý degen atyn estigen soń, Jeruıyq osy eken dep qonys tepti me.. Ne deseń de túbi adaspapty.

— Sol Aqsý úshin bir kezde qyrǵyn bolǵan desedi ǵoı?

— E, degen aýyz deıdi de... Týǵan jerdiń topyraǵy kimge bolsyn qymbat ta. Qara ormanyn kesip bere qoıý ońaı ma. Al meniń kóne kózderden estigenim, bosqyndardyń ár tútini qonys qunyna emshekten aıyryp bir-bir bala beripti de jer daýy sonymen bitipti Eki jurt jaý bolyp emes, el bolyp, aǵaıyn bolyp bitisken. Aıazbıdiń aıtýynsha, adamǵa eń qymbatty nárse — ómir, eń qasıetti piri — týǵan jer eken. Adam qasıetti qaraorman úshin eń qymbattysy — ómirin tikken. Orystyń sharýasy jer úshin ómiriniń jalǵasy — emshektegi balasyn qısa, qazaqtyń anasy sol sábıge aq sútin emizgen. Biz qanmen emes, janmen dostasqan elmiz. Bir kezde qasıetti Aqsý, qasıetti Súndetsaı edi, búginde Jyndysaı dep qaǵyndyryp júrsińder ǵoı. Maǵan salsa, sol adamnyń tilin kesip, Jeruıyq dep atar edim! Jeruıyǵyń Aqsýdaı-aq bolar!.. Eliń tynysh, zaman seniki, endi qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalata ber!

— Aqsý degende emeshegiń úziletini bar, sol Aqsýdan otyz jetinshi jyly nege qashyp kelip júrsiń?..

Osıp shal búıirinen shanshý qadalǵandaı selk etip basyn kóterip aldy da, sol shanshýdan talyqsyp bara jatqandaı janary sónip, Jaqypqa tiktep qaraı almaı taǵy da tuqyraıyp otyryp qaldy.

— Kimniń ýaıymyn jep, kimniń qasiretin túsingendeısiń?! Qashty de, pysty de, búgin qalaı deseń de sıady! Óıtkeni, óziń ótirik jaý bolyp, bireýge ótirik kýáger bop kórgen joqsyń. Keıde óziń úshin emes, ózgeniń obalyna qalmaý úshin de qashýǵa týra keledi. Tyǵylarǵa in tappaı kelgende qanatynyń astyna alǵan ákeń marqum munyń ne dep suraǵan joq edi, endi sen naǵyp kómilip qalǵan qolamtany qaıta byqsyttyń?!

Rasynda, nege byqsyttym dep ókindi. Biraq kóp jyldar estir qulaqtan da jasyrǵan sol bir jyldardyń áleıim-táleıimi úlken-kishiniń kókeıinde úlken bir suraq bolyp jatqany da ras. Jaqyp sony túrte ketkende shaldyń jarasyn qasıyn degen joq edi. Osıp Mıtrıchtiń bir jyldary óz úıine syımaı, erteńgisin Qara Dıýdyń oshaǵynan órip, tún balasynda Qara Dıýdyń bosaǵasyna kelip tyǵylatyn kúnderi esine oralǵan. Shamyna tıerin qaıdan bilsin... Qaraǵaı basyn qorǵalap baryp qulaǵan aı súlderi ońyp barady. Teńizdiń qara quryq jaly da jyǵylǵan. Qalyń bytqyldyń jyrtyq-jyrtyq sańylaýynan alaqandaı araldyń ary jaq, beri jaǵy kórinip qalypty. Úıirin izdep elik úrdi de aldymen torǵaıdy oıatty. Qystaýdyń esigi qyńsylady. Baspaldaq ústinde kerilip turǵan keriskedeı kelinshek:

— Iash, tań atyp qalypty ǵoı, — dedi.

— Iapyraı, taǵy da bir kún óldi-aý! — dep Osıp qart esinep saldy.

10

Kópten beri dym tambaǵan aspanǵa bult oralypty. Onyń ózi de jyrtyq kıizdeı, shaqar kúnniń aptabyna dalda bola almaı tur. Erteńgisin taqyl-tuqyl ótkinshi búrkip edi, topyraqtan qańsyq bý byqsyp, shalǵyn basy ot shalǵandaı búrise qalypty. Kóktiń zaýaly da, taıganyń zaýaly da osy. Qala da qańsyp tur. Aýada órtengen rezeńkeniń sasyq ıisi bar. Beketti tańǵy saǵat altydan kútip edi. Keshikken soń kúderin úzdi. Zatondy kezip shyqty. Ne izdegenin ózi de bilmeıdi. Shashtarazǵa kirgen, shashyńdy qalaı baptap bereıin dep qaıta-qaıta surap, bálsinip júrip alǵan tý kelinshekke qarap otyryp jyny keldi.

— Ustarań bar ma? — dedi

— Bar.

— Ustaı bilemisiń? — dedi.

— Nan taýyp júrmiz ǵoı.

— Endeshe sypyr! — dedi.

Jurt áıteýir búldirýge qushtar. "S ýdovolstvıem" dep júrip toqyraıtyp sypyryp berdi. Sıyrdyń búıregindeı jyqpyl-jyqpyl, býyltyq - býyltyq qaýyn bastyń mańdaı quıqasy jyltyr qara, tóbesi men jelkesi aq qaptal bop shyǵa keldi. Aınadaǵy jymyryq qulaq albastydan Qara Dıýdyń poshymyn shyramytqan. Qara kempir: "týasy besik kórmep edi", — dep aqtalatyn. Keıip-kespir jaǵynan balasynyń ózinen uzap ketpegenin sezetin Qara Dıý bas jaqqa baryspaı: "onyń qaýashaǵyn uramysyń, sonyń ishi tolǵan kóje me dep qorqamyn", — deıtuǵyn. Shashtarazdan shyǵa bere bir nárse kúrs ete qalǵan soń qaıtyp oralyp edi, tý kelinshek kresloda kúlkiden talyp jatyr eken. Edendegi shashty qalbyrǵa jınap júrgen shubar sholaq qatyn sabaıdy dep qoryqty ma, tilin jutyp qoıǵandaı sileıdi de qaldy. Tańnan ıyqtaǵan bir qyrsyqtan shashpen qutylyp edi. Quıqasyn jel qaǵyp, túz keptegendeı ashyǵan mılyǵy jeńildep qalǵan sıaqty. Jolaı Mikirjannyń kók lápkesine soǵyp bir saptyaıaq kvas ishti. Ólgenshe maqtaǵan. Syra satyp kún kórse de ǵumyry syra tatyp kórgem joq dep ant-sý iship edi. Aıtty-aıtpady kvasy qur attyń qunyna bergisiz. Pırs qańyrap qalypty. Qum artqan barjynyń ústinde kúnge qarnyn qaqtap bireý jatyr. Keýdesi kebejedeı, sıraǵy bir tutam eken. Sý sorǵan salyndydaı ıir-qobyz denesinen túbiń jataqsyń-aý dep oılady. Teńkıgen qyzyl ala býıdyń qasynda jalǵyz qaıyq qalǵyp tur. Jalǵyz qarmaq ustaǵan bir shal qubylaǵa qarap qalǵyp otyr. Aq qalpaq, aq torly kóılek, aq tanketka kıgen sıdań boıjetken sańyraý qulaqtyń astynan Jaqypqa seskene qarady da jaǵany timiskip júrgen jalbyr shashty aq buıra pýdeldi shaqyryp aldy. Kıimi de, ıti de bir fason eken. Bilek, baltyrynyń kún tımegen shıkiligi bul qalanyki emespin dep tur. Bul jalǵanda ózinen basqa eshkim joqtaı tanaýyn tákappar shúıiredi. Qıratqanda qonaq shyǵarsyń! Qansha shıratylsań da qas-kirpigińniń qara súrmesi otyryp qalǵanyńdy aıtyp tur. Qarap turyp beıkúná adamǵa tıiskisi keldi.

— Lovım?..

— Chego?...

— Ný, hotá by jenıha?..

Aq bıkesh osqyryndy. Aq pýdel qum tarpyp sháý-sháý etti... Qorǵanyshyń myqty eken! Osqyrynýyńa qaraǵanda ońaı qýlaıtynyń da kórinip tur. Kemistiginen qýystanǵan adam qashanda noıys keletinin birinshi ret moıyndady. Bes qadaq kirem jutyp qoıǵan sıdań bıkeshtiń byp-bıazy bet-aýzymen óziniń shoıyn qara denesin jarystyra almady. Qasaqana qasynda turyp sheshindi de kıimin sańyraýqulaqqa aparyp ildi. Teris burylǵany bolmasa qyz da qyńq etken joq. Sıraǵynyń uzyndyǵyn soraıǵan tizesinen baıqady. Iegine jetedi eken. Qymsynǵan bop etegin sozyp edi, aq tor kóılek qaraýlyq jasady. Balaǵy deldıgen Jaqyptyń kóldeı qara sholaq dambalyna kóz qıyǵyn tastady da, qaıystaı ernin jıyryp qaıta bosatty. Biraq bet-aýzynyń bir túgi búlk etken joq.

— Qalaı, býıǵa deıin baryp qaıtamyz ba?

— Músheńiz mystan quıǵandaı eken, uıalyp qalam ba dep otyrmyn.

— Qysylmaı-aq qoıyńyz, qyz balasyna kúnge qaqtaný jaraspaıdy.

— Solaı ma?!

Moınyna, qulaq-shekesine ınedeı qadalǵan shash qylaýyn ýyp tastady. Raqatyn-aı! Shashtyń da artyq júk ekenin búgin bildi. Aqbıkesh aq pýdeldi aq jibek bantıkpen sańyraýqulaqqa kógendep, tyrp etpe dep eskertip jatty. Beline arqan baılap, qaıtyp bul sýdan shyqqansha jaǵada tóbedeı bop tapjylmaı otyratyn ákesi esine tústi. Sóıtken ákege ne jaqsylyq kórsettik?..

Tereńdegen saıyn sý tabany sýyq tartty. Tegi Buqtyrmanyń aǵysyna jetken bolýy kerek. Pırsten megafon aıǵaı saldy:

— Grajdanın v chernyh trýsah! Nemedlenno vozvrashaıtes za chertý! Vy narýshaete pravılo bezopasnostı!.. Býı artta qalypty. Qıyn qylǵanda qýalap kelip qaıyqpen súırep áketersiń. Shalqasynan sulap jata ketti. Raqat! Saǵatyna qarady. Segiz de on bes. Qulaǵyn burap, bes mınýt keri jyljytty.Táýligine bes mınýt asyǵatyn ejelden ádeti "Qaltqysyz áskerı qyzmeti úshin! Tynyq muhıt floty". Táýligine bes mınýt asyǵatyny bolmasa, bul shirkin de qaltqysyz qyzmet etip keledi. Manaty bir sharby bult shatyr aspanǵa sińip ketipti. Aspan baıaǵy sol aspan. Bala kezindegi aspan. Keshe ǵana Osıp qarttyń osydan seksen jyl burynǵy Altaıdyń áýesi jadymda degenine senbep edi. Búgin ózi sol aspannan balalyǵyn izdep jatyr. Tunyq sýdyń betindegi munaıdaı irkilgen kombınattyń qara qoshqyl tútini tana bóten. Bul da júre kilkip shyǵatyn kóńildiń kiri sıaqty. Keshegisi bolmasa búgingi kúnine jattyǵy joq. Tek sol qoımaljyńdy sypyryp alyp tastaıtyn qudiret tabylsa ǵoı. Megafon taty aıqaılady:

— Dama v belom kostúme! Nemedlenno vozvrashaıtes nazad!..

Áıel zaty da qyzyq. Eregestirseń jaý túsiredi. Erkeletseń basyńa shyǵady. Elemeı qoısań músápir. Aq bıkeshtiń de qaıtatyn túri joq. Shalqalap júzip taıap qalypty. Jaqyp sýǵa súńgip adastyryp ketti. Sý astynan izin batyp biraz júrgen. Shynynda appaq sazandaı eken. Sıdıǵan turqy syryqtaı up-uzyn... Saǵatynyń sıferblatyna qarady. Eki mınýt... úsh mınýt... tórt... Aqyryn kelip belinen sıpap edi shorshyp tústi...

— Siz meni qorqyttyńyz ǵoı...

— Aıyp etpeńiz, qorqytqannan basqa qıanatym joq.

— Sizden emes, jaǵaǵa qalaı jetem dep qoryqtym.

— Munda qalaı jettińiz?

— Sizge arqalanyp... Jalǵyz ózim sýǵa túse almaıtyn aýrýym bar. Bala kezimde maltý úırenesiń dep abaısyz turǵanda joldastarym ıirimge laqtyryp jiberip edi. Sodan beri sýǵa basymdy tyqsam záre-qutym ketedi.

— Siz saspańyz, júrek toqtatyp, bir qalypty jaılap dem alyńyz.

— Ol qoldan kelse... Sasqalaqtasam keıde sińirim tartylyp qalatyny da bar.

— Onda men obal jasaǵan ekem-aý...

— Moıyndaǵanyńyzǵa raqmet.

— Endeshe anaý buıǵa qaıtalyq. Aıaǵyńyzǵa jaqsylap massaj jasap beremin. Tek qoryqpańyz... Qyz qulashty eken. Buıǵa buryp jetti. Qasy-kóziniń súrmesi ketken soń jasaryp qalǵandaı kórindi. Appaq júzine qonaqtaǵan móldir monshaqtar qaýyrsynnan domalaǵan synaptaı jyltyldap, ezýindegi bolar-bolmas kúlkisi, tiksinbeı týra qaraıtyn janary qylymsynýdan kóri ashyq-jarqyn búkpesiz minezin ańǵartqan. Kekseligi tek istikteý kelgen qyr murnynda qalypty. Ekeýi buıdy qushaqtap entik basty. Jaqyp jyn qaqqandaı yrjalaqtap kúlip edi, qyz da qosyldy. Kúlkisi de beıǵam eken.

— Men sizdiń keletinińizdi bilip edim.

— Dáp meniń be?

— Áıteýir siz sıaqty bireýdiń.

— Qyzyq eken... Onda qyzmetimdi umytpaıyn. Aıaǵyńyzdy ákelińiz... ákelińiz!..

Bulshyq eti toq, terisi qalyń sıaqty kórindi. Massajǵa kánigip alǵandaı qyńq etpeı súısinip-aq tur.

— Sportpen áýestigińiz joq pa edi?

— Tehnıkýmda júrgende... sekirýden birinshi razrádym bar edi.

— Qazir she?

— Qazir prılavkada júgirem. Saýdagermin.

— Bul qalada saýda tehnıkýmy joq sıaqty edi ǵoı.

— Kerekýden keldim.

— Jalǵyz ba?

— Qyzbyn dep maqtana almaımyn. Biraq esik kórgenim joq.

— Joq-á, men... men jigitshilik jasaıyn dep turǵan joqpyn...

— Talaı estigenbiz... Bir kempirdiń úıinde páterde turamyn.

— Kúnine eki mezgil, erteńdi kesh aq pýdelge qosaqtap serýenge jiberedi. Bir juma qyzmet istep, bir juma úıde otyramyn. Atym Katá. Jasym jıyrma beste. Tolyq anketam osy. Taǵy ne suraısyz?

— Renjip qaldyńyz ba?

— Joq-á, nesine renjıin.

Qyltasyn ýqalap turyp qara sanyna qadala bergen. Aıaǵyn tartyp almasa da tiksinip, shamyrqanyp qaldy.

— Chto, slıshkom golenastaıa?!

— Endi men renjımin!..

Eki udaı sezim bıledi. Qyzdy kórip qyzyǵatyn dáýrenniń ótip ketkeni. Ýyz jas bolsa bir jón, ómirdiń oı-qyryn boljap qoıǵan kekseniń aldynda kishireıip, dármensizdigin moıyndap tur. Qyzyqtyratyn qulyn múshesimen jasqasa-aý, tipti esik kórmeı jatyp eskirip qalǵanyn da jasyrǵan joq. Jaqypty pushaıman qyp buqtyrǵan da qyzdyń osy bir jalǵany joq perdesiz qylyǵy. Aq bıkesh: al, endi ne turys, nege úndemeısiń degendeı. Dep turyp-aq ózin salqyn ustap, dúnıe jalǵan tirlikti san sapyryp salqyndatyp tastaǵan sary kidirdeı ýaıymsyz, jaıbaraqat synaǵany batty. Uıatsyz emes, betinen betpaqtyǵy da kórinbeıdi, jaıdary deýge kelmes. Úmitinen erte aıyrylyp qalǵan, qarabaıyr turmystyń qarapaıym ǵana pendesi bolarsyń. Kókeıdegi shoqty úrlep eliktirgen de qyzdyń osy qarapaıym súıkenisi. Janasymnyń, jarasymnyń ólsheýli kezeńine shyqqan jigittiń qojyraǵan kóńiline jyly sezim uıalatqandaı. Tek jaýapqa dármen joq. Áıtkenmen, áldebir ótken kúnniń saǵynyshyndaı jylt etken jeńiltek bulqynystyń áserin sezindi... Qara ker bıege mingesip, Lesányń mup-muzdaı bashpaıyn jylytamyn dep qalǵyp ketetin samaldy salqyn túnderdi esine saldy. Tas qyp qushaqtap, tań atqansha aırylmaıtyn jyp-jyly kókiregi, jelkesin túrtip qashyp, túrtip qashyp qytyqtaı beretin úkideı sary qyzdyń uıqyshyl tanaýy... biraq ol aıaqtan bul aıaqtyń ultany qalyńdaý ma?..

— Oılanyp qaldyńyz ǵoı?..

Shoshyp oıanǵandaı selt etip ol kúnderden bul kúnderdiń kekseligine qaıtyp oraldy. Ien shańyraqta Lesányń jalǵyz qalǵany esine tústi. Jetimsirep otyr-aý. Álde jer-kókke syımaı otyr ma eken?.. Aq bıkeshti de umytqan joq.

— Júrińiz, men sizdi jaǵaǵa jetkizip salaıyn, — dedi.

— Jaraıdy...

Jaıdary aıtty. Biraq júzindegi jyp-jyly kúlkisin jutyp qoıyp aıtty. Asyqpaı, qulashty qatar tastap, tán súıkenistire júzip kele jatyp:

— Siz syńar bolýǵa taptyrmaıtyn jan ekensiz! — dep ázildegeni bar. Janary sonda da jylamady. Janary toly muń eken. Jaqyp sol janardy jibitkisi keldi. Tynys alyp sý ústinde shalqalap jatqan aq bıkeshke janasalaı kelip ash beline qol artty da up-uzyn, appaq moıynnyń alqymynan ıiskep, qaımaqtaı erindi qanata súıip aldy.

— Raqmet!..

Aq bıkesh sýsaǵan ernin tilenip tosqandaı boldy. Jaqyp sup-sýyq erindi qaryzǵa tatqandaı boldy. Qastarynan tyryldaq qaıyq josyltyp ótti de qarlyqqan daýys:

— Nashlı mesto! — dep jaı tapqan kóńilderine qaqyryp ketti. Aq pýdel aq jibek bantıkti shıyrshyqtap túıip tastapty.

— Men sheshpegen endigi shıyr osy edi!

Kıim syǵatyn dalda da joq eken. Qum ústinde teńkıip jatqan kúbi qarynnyń ash kózinen qorǵanysh bolsyn dep Jaqyp óz kóılegin usynyp edi, aq bıkesh tartyndy.

— Raqmet, ıis alǵan soń umyta almaı júrermin, — dedi. — Úıim jaqyn ǵoı.

Bir kórgen adamǵa Jaqyptyń úıirsektigi joq edi. Endi aldana bastaǵan dánekerdi úzip kete almaı aınalsoqtap qaldy. Aq bıkesh aq tor kóılek, aq qalpaq, aq tanketka kıip, aq pýdeldi jetekke alǵan soń sup-sýyq aq bıkesh bop shyǵa keldi. Jaqyp sonda da endi qozdaı bastaǵan jyly sezimin sýytqysy kelmedi.

— Men jer-kóktiń propıskasynda joq jyl qusyndaı adammyn. Endi qaıtyp kóriskenshe kim bar, kim joq, bir saptyaıaq sýsynǵa shaqyrsam renjimeısiz be?..

— Siz ózińizdi-ózińiz sógip tursyz-aý, — dep aq bıkesh oǵan músirkeı qarady. — Qınalmańyz. Jaǵaǵa jetkizip salǵanyńyzǵa da raqmet!..

Ózenniń jaǵasy ómirdiń jaǵasy emes qoı. Ol ánsheıin bir sáttik kóńildiń jaǵasy da. Áý basta jolyń qısyq bastalǵan eken, tirliktiń anaý jaǵasyna jetkizip salatyn syńar tabýyń qıyn-aý... Qatarynan úsh dúrkin estigen raqmeti Jaqypqa artyq kórindi. Bir kórse de bóten tóbege shyqqandaı jelpinip, oı-sezimin bir aýnatyp tastaǵan aq bıkeshke jany ashydy. Qýyp jetip úsh raqmetin de ózine qaıtaryp bergisi kelgen. Ony da óziniń Lesásy sıaqty qorǵansyz jan dep uqty da, sol Lesáǵa jetkizetin qıyr-shıyr qıyn jolyn qysqartyp bergen beıtanys bıkeshke degen jyly sezimin jasyryp ala ketti...

11

Qara shańyraqqa SMÝ-dyń brıgadasy ornalasqan edi. Sonyń bir buryshyna eki chemodanmen Lesá ekeýi kelip qystyrylǵan. Kúnge shyǵyp qalǵan qyzyl kartopıadaı kógerip ketken bujyr tanaýly prorabpen jıen qaryndasy shaınasyp jatyr eken. Shańqyldaǵan daýsy Qudaıǵa jetpese de kórdegini turǵyzatyndaı.

— Ólgenińe!.. Jaryp tastaıyn-aı, jaryp tastaıyn!.. — dep qolyndaǵy adalbaqandy bujyr tanaýǵa tyǵyp alatyndaı jer tepkilep jetip barady da prorab qaıyrylyp bir ars etse keıin qashady. Arashaǵa túsken Osıp qartty da ıterip tastap murttaı ushyrdy. Yńyrsyta tıegen bir prısep aǵash az bolǵandaı syńar silegege jarmasyp óletin túri bar. Shań-topyraqtyń ortasynda qos chemodanǵa qatar minip búrisip otyrǵan Lesá Jaqypty kórip ornynan turdy da jylaǵandaı bop:

— Myna pálege qoı deseńshi, — dep jalyndy.

Shań-topyraqqa úıelep turǵan Osıp qart ta ústi-basyn qaǵynyp, buǵan úmittene qarady. Ketken maldyń silekeıine talasqandaı eń bolmasa bir jańqadan oljalap bara jatqan qatyn-qalash. Sonyń bárine kisinep júrgen qaryndasy. Jaqyp adalbaqandy tartyp alyp laqtyryp jiberdi de keıin súıredi.

— Qurt kózińdi! Endi Tóleshti kórinen sýyryp áketpeseń, basqa kóń-qoqyrdy taýysqan sıaqty ediń ǵoı!..

— Ne deıt?! Ne deıt mynaý?! — dep qaryndasy shadyraıa qaldy. — Ólmeı-jitpeı otyryp qara shańyraqty jurtqa talatyp!.. Tóleshtiń arýaǵynan sadaǵa ketkir!..

Tym bolmasa ólgen ákeńniń arýaǵyn da ózińe buıyrtpaıtyn mynaý sasyq qońyzdyń túri jaman eken, Jaqyp qorqaıyn dedi. Bujyr tanaý prorabtyń dármeni de taýsylsa kerek, mılısıa shaqyryńdar dep baqyrdy.

— Sóıt, qamatyp ket! — dep qaryndasy qaıta bas saldy. — Qara basy men qara bet qatynynan basqa baǵary joq saǵan bári pishtý! Otyr ǵoı áne, shaty aırylǵandaı shatqaıaqtap! Búkil zatonnyń erkegi jabylǵanda toqtamap edi, sen de jarytyp qarq qylǵan shyǵarsyń! Bar, áýeli sonyńa ıe bol!.. Iapyraı, osylar da týys, osylar da Tóleshtiń óren-jarany ma edi? Rasynda arýaǵyńnan qasıet ketken eken. Kúresindegi kúıgen shalaǵa talasyp, kórde jatsań da qulaǵyńdy sarsytqan urpaǵyńnyń túri mynaý bolsa, áı qaıdam, jumaqtan oryn tımegen shyǵar. Bárinen kúder úzgen Jaqyp saly sýǵa ketip Lesányń qasyna kelip otyrǵan, áıeliniń jylaǵan bet-aýzyn kórip beıshara bop qaldy. Adalbaqandy taıanyp Osıp qart ta myqshyńdaı jetti. Tólesh búgin ólgendeı oıbaıyn salyp jıen qaryndas atash artqan traktordyń sońynan jele jónelgende dúnıe de typ-tynysh boldy. Bir qatynnyń aıǵaıynyń qasynda arqyraǵan ekskavatordyń da, mynaý sement shaınaǵan bylǵaýyshyńnyń yryly da adyra qalady eken-aý...

— Bulardyń kári-jasy shetinen qoıanshyq pa?! — dep bujyr tanaý burqyldap, qý janynyń aman qalǵanyna qýanǵandaı keńsesine zytty. — Kóringen tezekti tepkilep áne bir jyndy kempiri taǵy júr!.. Aıttap shyqqan adamdaı basynda aq kımeshek-shylaýysh, kóldeı kóılegin súıretip Bıbisara kempir kotlovan shetindegi qýrap qalǵan úsh qaıyndy kezek sıpap júr eken.

— Qaıtsyn-aı, baıǵus, — dep Osıp qart janashyrlyq bildirgen boldy. — Áskerge keterde úsh balasy úsh qaıyń shanshyp edi. Adam túgili, aǵash ta qýardy. Sonda da umytpaıdy eken-aý, ana shirkin. Baryp ertip kelshi, jaman da bolsa kindik shesheń ǵoı, sen úsh jasyńa deıin so kempirdiń emshegin sorǵasyń! — dep shal Jaqypty túrtpektep edi, qozǵala qoımaǵan soń ornynan Lesá turdy. Jaqyptyń ishi jıdip otyr. Aq bıkeshten birer saǵatqa nesıege alǵan kóńil jubanyshyn jıen qaryndasy tonap ketkendeı. Ermen sasyǵan ıen jurttyń ıisi ólekseden beter bolar ma! Qı basyp turǵandaı denesi túrshigip, aınalasynan jerkendi. Jurttan nıet qashty ma, álde jurtty bul tozdyrdy ma, áıteýir kózge tynym bermeıtin kúnde tanys kóńilge de súıeldeı qadalatynyn túsindi. Osylardy yǵyr qylmaı aýlaq ketip, kózdi de jaýyr qylmaı tynys bergen jón shyǵar. Keshegi el bir-birinen juraǵat izdese — kún úshin, búginde ol da kónerip bara jatqan kóp ádettiń biri ekenin de uqqan sıaqty. Kón bolmasa kóńil syımaıtyn zatondy qaraorman dep osy ýaqytqa deıin baılanyp qalǵanyna jatyp ókindi. Shańqaı tús bolǵansha qalanyń qańsyǵyna qańtaryp qoıǵan Beketti de jatyp sybady.

— Aqash!.. Maqash!.. Toqash!.. Túý, aljytqan qudaı-aı!.. Jaqash!.. Bir jutym sý ákelshi, kenezem keýip barady!..

— Sen-aq sýsaı beredi ekensiń! Araq iship pe ediń?

— Ataý-kereńdi ish! Bátshaǵar, Ósippisiń?.. Mal-jan aman ba?..

— Maǵan bir zaýal qatynnan basqa mal bitip pe edi?!

— Jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn! Eki zamanda da seniń tiliń túzelmeı-aq ketti-aý!.. — Bıbisara kóldeı etegimen karerdiń bir qap topyraǵyn sypyryp ákeldi de baspaldaqqa burq etip otyra ketti.

— Aqash!.. Ma...

— Qaqsamashy! Aqash-Maqashtyń propeskesiniń qaıda ekenin bilmeısiń! Sonaý qyryq tórtinshi jyly eki metrden jılploshadyn alyp ketken azamattardyń qulaǵyn sasytyp!..

— Nemene, qoıan teris kelip otyr ma?! — dep qyrsyq shaldyń qyjyrtpasyn túsinbegen kempir Osıpti kózimen izdep doıdalaǵa qarady.

— Ary ótip, beri ótkende dám tatyp jaman úırenip qalǵan aýyz ǵoı. Qara shańyraqtyń qara sýyn aıaısyń ba?!

Jaqyp kempirdiń kózden aıyrylaıyn degenin qadalyp qaraǵanynan baıqady. Daýsy da kómeıiniń túkpirinen qysylyp zorǵa shyǵady. Baıaǵyda, "Aqash, Maqash, Toqash!" — dep taqyldaǵanda búkil jataqty tik turǵyzatyn edi. Otyz jyl qaqsaǵan soń daýystyń da tozǵany ǵoı...

Jeıtin aýyzdyń taıly-tuıaǵy qalmaı úsh mezgil ara shańyraqqa jınalǵanda Bıbisara jalǵyz ózi úsh mezgil tútin tútetip, ári samaýryndy jalǵyz ózi ortaǵa qoıyp jeke otyratyn edi. Ózinen basqa dastarqanǵa úsh kese qoıyp, úsh kesege dám quıyp, syrtqa shyǵatyn da:

— Abystaı!.. Áı qatyn! — dep qara kempirge aıqaıdy kep salatyn.

— Anaý Aqashtan, Maqash... Toqash... Áı, aljytqan Qudaı-aı, Jaqashtan úsh shaqpaq qant berip jibershi!..

Qudaıdyń qutty kúni osy. Tańǵy asqa endi otyra bergende:

— Qara shelek! Al qazir shesheń aıqaılaıdy, — deıtuǵyn ákesi.

Marqum Qara Dıý qara sý tatsa da Bıbisaranyń sybaǵasyn kún saıyn úsheýden esepteýshi edi. Aınalyp kelgende úsh sybaǵa da Qara shelekke buıyratyn. Qolyna bir túsken soń qamap otyryp úsh sybaǵany túgendetpeı Qara shelekti Bıbisara jibergen emes. Qara shelek odan qor bolǵan joq.

Tek, úsh mezgil Aqashpen, Maqashpen, Toqashpen shatastyrǵanyna renjıtin edi. Áskerde sheıit bolǵan úsh ulynyń aty óshpesin dep úsh mezgil jorta shaqyratynyn da keıin túsindi. Bıbisara otyz jyl ótken soń da, Jaqypty jaqaýratyp kelip qara shańyraqtan sol úsh balasynyń sybaǵasyn talap etip otyr. Osıp shal jaqtyrmasa qyrsyqtyǵynan. Túsinbegen Lesá móltildetip bir saptyaıaq sýdy ákep berip, keýip baramyn degen kempirdiń ernin ǵana tıgizip tógip tastaǵanyna tań qalyp tur. Qara sý sybaǵa bolsyn ba, úsh balańnyń ornyn toltyra almaǵan Qara shelek, endi qarashańyraqtyń mindetin atqara alar ma eken dep Jaqyp otyr.

Shańqaı tús. Qopa kendir men ermen arasynan shyrq-shyrq ysqyrǵan shegirtkeniń yzyńynan basqa dybys joq. Jabylyp jem shoqyǵan qaraqustyń úıirindeı tuqyrańdaǵan kótergish krannyń qalyń ormany da sespeı qata qalypty. Sementke toımaıtyn yryldaq bylǵaýyshtyń qasynda kombınezon kıgen kúldi-kómesh tórt-bes qatyn aıranǵa qosyp bir-bir bólke nandy burap soǵyp jatyr. Tompıǵan urttary sement shaınaıtyn meshkeı bylǵaýyshtyń búıirine uqsaıdy eken. Erkek ataýly úı jaqta. Qara shańyraqqa ógiz ara tolyp ketkendeı tuj-tuj etedi. Bir qolyna qolaqpandaı qıar ustap bujyr tanaý prorab shyqty. Itiń qyzyńqyrap alǵan ba, jalańash qarynyn qasyp turyp esik kózinde dym syzbaı otyrǵan tórteýine qantalaǵan isik kózin tóńkere qarady. Bulardyń bári de jyndanǵan ba dep kúdiktene qaraǵan sıaqty.

— Qudaı taǵala kemiteıin dese jomart-aý, — dedi Osıp qart.

— Suramaǵan muryndy, suramaǵan aýyzdy berip bas jaqtan basyr qyp qoıatyny nesi eken?!

Shal da qyzyq. Suramaǵan adamdy da bere salatyn Qudaıǵa aýyz-muryndy artyq qyldyń dep ókpeleıdi eken-aý. Ol jaryqtyqtyń jarytpaǵany da az ba edi. Bergeniniń ózin de jetistirip qoıǵandaı!..

Jaqyp jaratqanǵa da, jaqynǵa da bar ókpesin qazir jıyp astaǵan. Búginde berip qutylmasań, surap múıiziń shyqpaıtyn shyǵar. Borpyldaq kósheniń maı topyraǵyn baýyrymen súzip domalaq "Ýazık" suǵyna kelip toqtady. Urǵashydan nóker ertpese joly bolmaıtyndaı Beket kendir dorba asynǵan kenep shalbarly syryqtaı sylań qyzdy erte tústi. Kóılek-shalbardy kerip kıgen eken, qalypqa quıǵandaı bar-joǵy múshe - múshe bop qatyp-aq tur. "Ittiń salymyn!.."Qyzǵana sókkenimen Jaqyp ishteı razy boldy. "Qaıdan taýyp ala qoıady?!"

— Laborant, — dep tanystyrdy. — Bizdiń lesqozǵa qyzmetke bara jatyr.

— Túsinikti! — qyzdyń onan arǵy egjeı-tegjeıin keıinge qaldyryp, qos chemodandy mashınaǵa aparyp tyqqan Jaqyp artqy kópshikte týlap jatqan qapty kórip atyp shyqty.

— Mynaýyń ne eı taǵy?!

— Kúshikter ǵoı.

— Kúshigi nesi?!

— Kádimgi laıkanyń tuqymdary.

— Y-y, aramyn zerendiniń ózine qaldyryp, ıtterin elge ala keteıin dediń be?!

— Bir adamǵa bir ıt qospasaq bola ma. Meshel, Beskempir, óziń al, árqaısyńa bir-birden telımin. Yryldassańdar da uıalassyńdar ǵoı, jattyǵy bola qoımas.

Jaqypty shyǵaryp salýǵa shal men kempirden basqa jamaǵat jınalǵan joq. Mashınaǵa jetektep mingizbese Lesányń ózi de eki oıly edi. Jetimsiretip jurtqa tastap ketýge Jaqyp qımady. Jetimsiretip jalǵyz jiberýge Lesá qımady.

Osıp qart bujyr tanaý prorabtan eki stakandy prokatqa ala shyqqan eken, qoıynyndaǵy ekstrasyn bes aýyzǵa teń bólip, bujyr tanaýdyń sybaǵasyn jáne artyltty da:

— Áı, Bıbisara, kenezem keýip otyr dep ediń ǵoı, kel, shólińdi bas! — dep kempirdi de erkine qoımaı ornynan turǵyzdy. Qarap otyryp aýzymen alysatyn syńar ezý shalǵa Bıbisara bul joly renjigen joq, endigi qaraıyp qasynda qalatyn osydan basqa kóz tanystyń joqtyǵyn eskergeni shyǵar.

Jaqyp ýyzben aýyzdandyrǵan qara shańyraǵynan ashshy dámmen attanatyn boldy.

— Bizdiń álgi zaýaldan bıtókpe alsam, arttaryńnan men de qýyp jetermin, — dedi Osıp qart. Qımaǵandyqtan aıta salǵany ma kim bilsin.

Jaqyp aýlanyń qaq ortasynda turyp alyp ysqyryp-ysqyryp jiberdi; shatyr ishinen par-par ushqan kepterlerdiń qanat tarsyly aýany jańǵyrtty, kótergish krannyń qalyń ormany synysqan jataqtar jurtyn eki-úsh aınaldy da kóz taldyryp áýeleı berdi, qaıtyp oralmaıtyndaı qara ormanynyń qusyna sheıin úrkitken Jaqyp, kóńil qusymen qoshtasqandaı aspanǵa uzaq súzildi. Qyryqtan asqansha aldanysh bop kelgen jastyq dáýrenniń sońǵy sarqytymen birjola qosh aıtysyp edi...

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Sıǵat jurtqa dabyra qylyp jatqan Meńsulýdy balasymen qolyna kirgizip alsam ba dep te oılady. Onsyz da eldiń kúbir-sybyry kóbeıip ketip edi, tósek jańartýǵa qulqy bolmasa da jas áıelge jesirliktiń taýqymetin tartqyzbaıyn, ákesi turyp bala da tiri jetim bolmasyn dep edi. Oń jaqta otyryp júkti bolyp, jurt kózinen jasqanyp tómenshiktep qalǵan Meńsulý qylaıaǵy qyzmetke de qysylyp kelip, qorǵanyp qaıtyp júr. Biraz jyldan beri ıisi sińip, jan tartyp ketse de, el kózinshe Sıǵattyń mańyn basa almaı, ońashada jańa tósek, jar qushaǵyn ańsaǵany bolmasa, meniń kúnim ne bolmaq dep betine tiktep qaraǵan da emes. Kóńildegi bir ketikti jamap, oshaqtaǵy bir kemistiktiń ornyn toltyryp, Sıǵattyń da ejelgi saıaqtyqtan basylatyn jóni bar edi. Tipti basylmasa da otan mán beretin Meńsulý joq-ty, baıaǵydan birge turyp, bir kóshkendeı, bir jatyp, bir óskendeı saqa seri óziniń bar tirlik, bar minezine úıretip alyp edi. Qaı zamannan beri jas balanyń daýsy shyqpaı qańyrap qalǵan oshaǵyna qaıyrymyn túsirip, azyp ketken kóńildi tek sharýanyń qamymen ǵana baspaı ot basynyń kúıbeńine onyń da bir qaırylatyn mezgili jetken. Búginde kelinge tajal — kempir, básekelesi — boıjetken qaıyn sińili; birinshisi Sıǵat shańyraǵynda bolsa da joq, al Merýert pen Meńsulý áýelde-aq til tabysqan, bir jaǵy qurbysyndaı, sonan soń qolynda bosandy, bir jasar Medettiń ózine jat emestigin ol basta-aq ishi sezgen, urpaqqa zar ákeniń ishi ıtteı ulyp, amalsyzdan júrgenin bilýshi edi, kesh te bolsa ákesiniń bir qatelikti túzeýine Merýerttiń dáneker bolǵysy-aq keledi.

Kún jeksenbi bolǵan soń tús mezgilin syltaýratyp Merýert Meńsulýdy birinshi ret shaıǵa shaqyryp edi. Azarda-bezer bolǵan kelinshektiń qarsylyǵyna qaramaı Medetti kóterip alyp ketken.

Osynym qalaı dep esep berip jatqan joq, ómiri ıshshaı desip órmegen ákesi jaqtyrmasa da qýyp shyqpaıtynyna sengen. Beket pen Sıǵat kelgende ekeýi kóleńkedegi manejde bala oınatyp otyr eken, Meńsulý atyp turyp órtteı bop janyp ketti, Merýert osy úıdiń báıbishesindeı sozylyp turyp, siresip qana ıek qaqty. Buryn qaljyńdasa beretin Meńsulýmen Beket te siz dep amandasty, buryn aǵaı deıtin Beketke endi jeńgeligin ótkize almaı turǵandaı Meńsulý da abyrjyp qaldy.

— Bazarda jolyqqan İrbit pen Tashkenniń baqas saýdagerindeı ekeýiń naǵyp sirese qaldyńdar? — dep Sıǵat ázil tastaǵan boldy. — Biz ózi tuqymnan basqa jarymaǵan jandar edik, endi el ústinen kún kórgendi qoıyp, buıyrtsa osymen tyıylǵan shyǵarmyz, — dep jáne aqtaldy.

— Shal-shaýqandar qaǵynyp jatqanda sen de qamdanbasań osy elde qyz qalmaı júrmesin!..

Jetegine ere bilseń kez kelgen tuıyqtan ózi alyp shyǵatyn baıaǵy sol ádeti, biraq aýzyna shaınap salǵandy juta almaıtyn motyny qolpashtaǵanyn da, qorlaǵanyn da kórgen joq, azýy joq qas dushpanynan aýlaq, aqyly kem qas biteýdi qońsy jibermeıtin kesiri taǵy bar. Bul jolǵy ázili kekesin be, shyny ma, joq shamyrqanýy ma, Beket tamyryn basa almaı qaldy. Áıteýir, sulatyp salmasa da bir oqty eki qoıanǵa kezengenin andap edi. Keshegi myltyq ala júgirgen tentegi aıaǵyn abaılap baspasa baqaıynan aspasyna kim kepil?.. "Sizderden basqa jurt qyz týǵyzbap pa?!" — degen Bekettiń kóńilindegi jaýaby da aıtylmaı qaldy.

Sıǵat kıim aýystyryp qaıta shyqqanda Meńsulý da, Medet te zym-zıa joq bolǵan, dastarqan qamymen jazǵy kýhnáda júrgen qyzynyń jaıbaraqat júzine tosyla qarady da jasaýly turǵan shaıǵa da burylmastan tysqa bettedi. Taqtaı tóbeli ejıkbas, jıen kelinine ataǵanda "bizdiń Qotıyn" barankany qushaqtap uıyqtap ta ketken eken. Ózi úshin shyrpy basyn syndyrmaıtyn erinshek, ókimettiń sharýasyna kelgende ótirigi joq ólermen, qoly qalt etse uıyqtap, qalǵan ǵumyryn qalǵyp ótkizetin bir momynnyń qashan da bir azamattyń moınyna júk bolyp júretin ádeti. Osyny adam qyla kór dep eshkim tapsyrǵan joq, áıteýir Janjigit shal men Qylanhannyń aldynda bir kórip, esikten syımaıtyn eńgezerdeı jıen kelinniń qolynan dám tatqan soń, jan tartyp semásymen kóshirip alyp edi, traktorǵa min deseń de, tyraqyǵa min deseń de otkaz joq sylpyń baıdyń boıynan ázirge tastap ketken jerińde tapjylmaı otyratyn tózimdiliginen basqa qasıet taba almady.

— Á, mynaý álgi aıýdy qorqytatyn myqty ma? — degen Sıǵattyń daýsynan oıana salyp starterdi basqan, ózi óz bolyp bir jaýap qatqan shyǵar:

— Oı, aǵa, aıý degen adam tilin alatyn maqulyq qoı, Qudaı teginde qatynmen tóbelestire kórmesin! — dedi.

— Kelinnen taıaq jegennen saýmysyń?

— Byltyr avansymen jep qoıyp edim, bıylǵy lımıtke jete almaı júrmin, — dep yrsyń etti. — Biraq sol myqty túnde týyp qap... uıqy qanbaı...

— Áı, marqasqam-aý, mundaıda uıqy sadaqa emes pe? Baýy berik bolsyn! Iá, kim keldi?

— Bireý ǵoı, — deı saldy.

— Nesheý dep suradym ba? Ekeý bolsa tipti jaqsy.

— Sol bireý ǵoı, — deı saldy. — Bizge bir jamany kerek edi...

"Áıteýir bireý ǵoı" degeni Qotıynnyń tilinde ul da, "jamany" qyz eken. Alty uldyń ústine jetinshisi qosylǵanyna náýmez kórinedi.

— Kelinge obal bolady, sen úıge qaıt, — dep Sıǵat janashyrlyq jasady. — Jolaı garajǵa soq, tabylsa basqa mashınaǵa, bolmasa atqa minip kete beremiz.

— Oı, aǵa, bizdiń myqtyǵa bosana salý, túzge shyǵyp qaıtqanmen birdeı ǵoı, erteńgisin sıyryn saýyp, sút pisirip júrgen, — dep ejıkbas qaperine almastan myńqıyp tarta berdi.

Tabıǵat ta adamǵa minez degendi aıamaı-aq bergen-aý, talaılarmen dámdes bolyp júrip "bizdiń Qotıyndaı" sırek ekzemplárdi Beket kórgen emes. Bolady dep aıtpaıtyn, bolmady dep qaıtpaıtyn, syrt pishini neondertalestiń týǵan jıenindeı dúńgene jigittiń kisiniń meıirin tartyp turatyn bir jylylyǵy bar. Komfort tilemeıtin, komfortqa ózi de úılespeıtin, ómiri ústine kıim qonbaǵan shoıyn qarany jek kóremin deıtin bir pende bolsashy. Dúnıe turmaq alty balasyn túgel sanap taýyspaǵan Qotıynǵa altynnyń quny da besh tıyn, sóıte tura, qyrǵa shyqsa bir aǵashty súıremeı qaıtpaıtyn ádeti; bireýdiń shóp-shalamy, bireýdiń otyn-sýy osynyń moınyna mindet bolyp qalǵandaı azabynyń qyzyǵy men paıdasyn ózi kórmeı, bala-shaǵa surasa da esiginiń kózine tastap kete beretin qolynyń ashyqtyǵy, kóńilshektigi unaıtyn shyǵar.

Aıý ekesh aıý da tanaýynan taptasa da aıbat shegýdiń ornyna Qotıynǵa ókpelep ketipti desedi...

Bir kúni áıeli kir sap sýǵa ózenge jiberse, aıaǵynyń astyna qaramaıtyn alańǵasar Qotıyn qaraqat túbinde uıyqtap qalǵan aıýdy taptap ketipti. Shoshyǵan jyrtqysh oıana salyp baqyryp qashqan eken. Sodan beri esikke syımaıtyn eńgezerdeı jıen kelin: "bizdiń Qotıynnan aıý da baqyryp qashady, ókimet maǵan osymen birte turǵanym úshin de orden berýi kerek!", — degen ósek taratyp jiberipti. Qotıynnyń ózinen surasa: "men eshteme kórgenim joq, enemizdiń qysyr qunajynyndaı qorbańdap bireý júr edi, sirá, bizdiń myqty meni ótirik maqtaǵan bolar", — depti.

Bıylǵy jyldyń ystyǵy da eresen. Bıylǵy Buqtyrmanyń tasyǵany da eresen. Sirá, Altaıdyń basynda qar da qalmaǵan shyǵar, jylda saýyry sógilmeıtin aq jon bıikter tyr jalańash, tek usharda tana kók munar jatyr. Kópten beri bult úıirilmegen ormandy óńir sirińkedeı qańsyp, qalyń búkten shaıyr men kúıgen torftyń ystyq lebi betke urady. Lyp etip ot tıse jalmap keteıin dep tur. Jańbyrdyń joqtyǵynan kók terek pen qaıyńnyń japyraǵyna silbi, juldyz qurt túsip kúıedeı otap barady. Ótken aptada aeroplanmen dári shashylǵan edi, etektegi toǵaı bitken salaq qatyn shaıqaǵan jaıalyqtaı sary ala teńbil de, qyr basy qyrshańqynyń quıryǵyndaı soıaý-soıaý bolyp yrsıyp qalypty. Ań ataýly alpany qýalap andyzdap ketti de ózekti ómiri el kórmegen ógiz qara shybyn býyp tur. Basqa sharýanyń bárin jınap qoıyp, boıynda jany bardy poj.postarǵa qýalaǵan lesqozdyń basshylary da túgeldeı at ústinde. Jemis pise salysymen shúıebórideı qaptaıtyn Kóktas pen Domnyń, Zerenniń timiski jurtynan da tynym joq, onyń ústine atqa mingen "salt týrızm" degen shyqty da sol pále taıganyń aıaq jeter qýys-qýysynda kúpiniń bıtindeı órip júr. Solardyń biri me, Meshel baıǵusty áldekimder taıaqqa jyǵyp, soıyp tastapty degen habar jetken soń ekeýi birdeı salyp-uryp keledi. Mashınanyń ishi tabanyń shyjyǵyndaı kóńirsip ketken. Qaljasy jaqqan qatyndaı Qotıyn men Beket qara tyrnaǵyna deıin aǵyl-tegil bolyp erip barady, qalyńdaý kıingen Sıǵat bylq eter emes, túıme murtynyń qos qaptaly endi ǵana jipsıin depti. Pyshyrap otyrǵan ekeýine jymıa qarap kúldi de jelqaǵar terezeni jaýyp:

— Osy seniń atyń kim? — dedi.

— Ákemniń qoıǵan aty Keńesqan edi, — dep ejıkbas ıeginiń ushynan tamshylaǵan terdi saýyp aldy.

— Kóńili tússe kelinińiz Qotıyn deıdi de qıtyqsa atymdy qolaqpandaı qyp ataı salady. Aıtýǵa jeńilin umytpasańyz boldy ǵoı, maǵan ekeýi de úılese beredi, — dedi jelqaǵardy nege japtyńyz degendeı dırektorǵa suraýly júzben bajyraıyp; alaqanǵa syımaıtyn talpıǵan tanaýynyń úńireıgen qos jelbezegi deldıip ketken eken, mańdaıynan monshaqtaǵan kók terdi samaıynan asyra orap ákelip sypyryp tastady.

— Qolyńnyń ıkemi bar ma edi?

— Oı, aǵa, bizdiń qol urlyqtan basqanyń bárine jaraı beredi ǵoı!

— Endeshe, qalt etkende maǵan soǵarsyń, qoımadan kıiz bosataıyn.

Mynaý jalań brezentiń qysta qamsaý, jazda dalda bolmaıdy, ári rezeńke sasyp tur. Kıizdi bomazeımen qaptap, mashınańdy qymtap al, jalpy, adamdy ystyqtan qorǵaıtyn tyǵyz, bolmasa ter ustaıtyn qalyń kıim.

Bekettiń jeıdesi burap alǵandaı edi. Sıǵat áýelde aýyl úıdiń aıranyn iship qaıtýǵa shyqqandaı jeńil kıingen sıaqty kóringen, ústindegi shúlen quıryq qozynyń tyqyr eltirisinen tikken keýdeshesi, basyndaǵy fetr qalpaq, butyndaǵy kenep shalbar men qysqa qonyshty hrom etik aıran ishýge de, atqa minýge de júredi eken, óziniń aq neılon kóılegi men lafsan shalbary mynaý ystyqta adamdy eshki qotyr qylatyn biteý móshek ekenine kózi jetti.

Shlagbaýymnyń alqymy yǵy-jyǵy. Bir jaǵy Buqtyrma, bir jaǵy quzǵa tireletin tar óńeshtiń aýzy mashınamen bitelip qalypty, palatka bóktergen, jeńil prısep súıretken súmpıgen "Moskvıchter" men búıideı semiz jıyrma birinshi "Volgalar" sáńireıip-sáńireıip kún kózinde shyjyp tur. Qolyna ala taıaq ustaǵan Meshel obezdchıktiń býdkasynan atyp shyqty. Jol beketiniń ınspektory da, prokýrory da, soty da Mesheldiń bir ózi edi. Bir jaq shekesi isip, bir kózi kókshıip qalypty. Tulyptaı domalanǵan bir tutam baıǵustyń baıaǵy kúbi qarny joq, fýrajkasy kózinde, qaıys beldikpen shyrǵa býynǵan ormanshynyń formasy qaq tuzdana sur bop deldıip, shıki terideı qaýdyrap tur.

— Endi bolmaǵanda mynalardyń bireýin jaırataıyn dep tur edim!

Ash bóriniń artynan jilik ańdyǵan óńsheń suǵanaq ıt tirideı julyp jeıtin túrleri bar! — dep elirip, eki ıininen dem aldy.

Ne boldy dep eshkim suraǵan joq. Ne bolǵanyn kókshıgen kózi-aq aıtyp tur edi. Kók "Moskvıch" shońqıyp shlagbaýmnyń ber jaǵynda jatyr eken, jeli ketken dońǵalaqtardyń ishek-qarnyn aqtaryp tastap, jaıdaq bazarǵa temir-tersek jaıǵan baraholshıkteı jyrǵap otyrǵan júndi balaq qıtar kóz nahal kókiregi buıra-buıra bolyp jetip keldi.

Butyna kıgen lypasy tizesine jetpeıtin shorty eken, jelbiregen balaǵyna ot tıip ketse tirideı úıtilip ketetin túri bar.

— Bul ne qylǵan bassyzdyq?! Aıtyńyzshy, aınalaıyn, bul qaı basynǵandyq?! — dep demi sarymsaq, denesi qı múńkigen qıtar kóz óndirshektep kelgen boıda Sıǵattyń sońyna tústi.

— Men saǵan basynǵandy kórsetem! — dep Meshel yshqyndy.

Sende kóz bar ma, joq pa?! — dep qyzyl dóńgelek sheńber salǵan qańyltyr qalqandy saýsaǵymen nuqydy da nahaldyń qıtar kózin endi kórgendeı: — Osyǵan da mashına aıdaýǵa ruqsat bergen qaı soqyr eken?! — dep qaradaı kúıindi.

"Vezd kategorıcheskı zapreshen!" — degendi áldekim "ólip ketseń de ármen qaraı ótýge bolmaıdy!" — dep ózinshe aýdarypty. Jambastap jatqan qısyq áripterden Beket Asekeńniń qolyn tanydy. Ármen qaraı ótpese ólip ketetindeı entelegen jurt shlagbaýmge keptelip shýlasa bastady. Aıdalada bireý ala qashatyndaı, jartylaı jalańash, bet-aýzynyń jartysy boıaý, jartysy qaspaq qatyndar kólikterin ańdyp qansyǵan ystyqta kabınada shanshylyp otyr: eki buty taıaqtaı konýsy bar, kóptegen qanardaı kókireginen aıaǵynyń basyn kóp jyldan beri kóre almaı sorlaǵan yrqyldaǵy bar; biriniń aýzy bos emes, bireýi birdeme jep júr, bireýleri baılaryna birdeme dep júr, jarylyp ketýge jaqyn qalǵan bireýi judyryqtaı túıe kótendi biteýdeı jutyp jiberip qıtar kózdi ysyryp tastady da, kıip-jaryp kelip Beketti sheńberek atqan qursaǵymen tepti.

— Bul netken bassyzdyq?! — dep sharyldady. — Tórt dońǵalaǵymdy tóletip beresiz! — dep aıqaılady. — Tórt dońǵalaqtyń tór júz som turatynyn bilesiz be?!

— Tórt dońǵalaǵyńyzdy tórkinińizge tóletip alarsyz! — dep Beket te ejireıip shyǵa keldi; qaryn tóbeleste balsh ete qalǵan tóbedeı maıdan taıaq jegenine namystansa kerek. — Taıga tórkinińiz emes, bul jerde dońǵalaq óspeıdi!..

— Ókimet qaıda?! Munda sovet ókimeti bar ma?! — dep qaryn tóbelestiń júldegeri taǵy da aıqaıǵa basty.

— Spakóıstbıe!.. Spakóıstbıe... Tolko spakoıstbıe! Ókimettiń ókili myna men bolamyn! — degen daýysqa topyrlaǵan jurt japyryla burylǵan, "shıpkasyn" shoshaıtyp, qısyq murny tútindep Asekeń de jetken eken, eki aıaǵyn erdiń oń qaptalyna qatar salyp, beı-bereket kisinegen tobyrdy qazandaı sheten qalpaǵymen qaǵyp alatyndaı shirendi. Onyń at ústindegi sıqyn anyq taǵy bir "konsertti" daıyndap kele jatqanyn Bekettiń ishi sezip qalǵan, "ókimettiń ókili men bolamyn" degen ótirigin estigende eriksiz ezýi qısaıa bastady.

— Jol beketi pláj emes, aldymen tós aıyl, shap aıyldy myqtap tartyp, kıim kıip kelińder! — dep Asekeń jarlyq oqyǵandaı óńeshtep, qula bestini oıqastatyp kelip shlagbaýmnyń ber jaǵyna sekirip ótti.

Mashınanyń susynan búginde eshkim yǵyspaıdy, óıtkeni, ol shirkin ıttiń quly baı qutpanda da bar, attyń qudireti men qamshynyń yzǵarynan jún kókirek, júndi aýyz, jartylaı jalańash qaspaq ezýler birden jasyp, basylyp qaldy.

— Múmkin, galstýk taǵarmyz! — dep áldekim shamyrqanǵan boldy.

— Shulǵaý baılasań da erkiń, tek ókimetti syılasań boldy! — dep Asekeń attan túsip kóp ishinen Mesheldi izdegen, dobaldaı shekesin, kókshıgen kózin kórgende kádimgideı qýanyp qaldy. — Oıpyraı, Meshaǵa, toıys, kechırıp qoıǵýn, Qobylandy batyrym-aý, Qazannyń qamalyn alyp qaıtqannan saýmysyń?!

— Aldyrar atasynyń basyn mynalar! Qoıshylarǵa qor qylyp, jylqyshyǵa jyr qylyp jyrtıtyp qoıǵan joq pa! — dep Meshel syńar kózin syqsıtyp aspanǵa qarap edi, betiniń bir qaptaly ashyǵan qamyrdaı dúńkıip, onsyz da tanaýǵa jarymaǵan baıǵustyń jarym keńsirigin jep qoıypty.

— Oıpyraı, ne betimdi aıtamyn Oıke apama demekshi, endi Qurtqaǵa qalaı kórinemiz?..

— Oı, qoıshy, baıtal túgili bas qaıǵy bop tursa!.. Seniń-aq oıynyń tasyp turady eken!..

— Bas pa?.. Basty qaıtesiń, sadaqa! Murnyńdy aıtsaı! — dep Asekeń óz murnyn maqtanysh etkendeı tútindetip shúıirip Sıǵatqa buryldy. — Sáke, bireýimiz inbálıt bop tynǵan ekenbiz, kereń qulaq timtigen kezbelerge bola taǵy bir muryndy jertvaǵa berý mindet emes shyǵar?..

— Osynyń bıligin saǵan bersem dep turmyn.

— Solaı ma?.. Iapyraı, maǵan da bılik tıedi eken-aý!.. Meshaǵa, toıys, Qobeke! Ekeýmiz ábden jyrǵaıtyn boldyq! Shyǵar anaý stoldy!

Qoı myna ala qopanyń qasyna! Ar jaǵyn sosyn kóremiz. Qudaı qalasa, murynnyń da esesi qaıtar!

Tynymquldan qutylǵannan beri Asekeń Meshelmen Qudaıy kórshi bolǵan. Baılyq úshin jımasa da sharýasyz otyra almaıtyn Jámılaǵa bola qýraǵan birer jylqy, bir-eki saýyn, on shaqty qoı, soǵym-poǵymnyń bordaqysy degen sıaqty mal basy Meshaǵańda da bar. Biraq, Tynymquldyń fermasyndaı aramnan bitken mazasyz mal emes, kelgen ketkenniń tisine syzdyq, erteńdi-kesh shelektiń saldyry men kúbiniń kúrpiline ermek bolǵan úı ıesiniń berekesi edi. "Chabanskıı zavtrak" pen "Týrısiń túnemeli" asynan jerip shyqqan Asekeńe de búginde Meshaǵa, Qobeke atanǵan Mesheldiń Qudaıy kórshiligi onsha jaman bolǵan joq. Úsh mezgil tútinin ańdymasa da táýligine bir dúrkin Jámılanyń kilegeı qatqan semiz shaıynan dám tatýdyń ózi tańdaıdyń baqyty emes pe...

Báleniń basy Jámılanyń osy erteńgi shaıynan bastalyp edi. Orazasyn ashsyn dep Asekeńdi shaqyra qoıǵan, bes tal saqalyn qyryp, bet-aýzyn býlap jatqan Mesheldiń kállásin búgin kórgendeı qıqıyp bosaǵada turyp alǵany.

— Oıpyraı, Qobeke-aı, júdep qapsyń-aý, dimkástanyp qalǵannan saýmysyń?! — degeni.

Kúni boıy ótkel aýzynda qaqtalyp, tórt qabyrǵanyń qapyryǵynan túnimen dóńbekship shyqqan, ómiri shanshý tıip yńq etpegen taıganyń búıregi biteý bordaqysy barlyqqan bet-aýzyn kórip: "osy men shynynda aýyryp qalǵan joqpyn ba?" — dep tuńǵysh ret kóńiline kúdik alyp edi.

— Jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımegenine bir jaz boldy, aýyrmaǵanda qaıtsyn! — dep Jámıla da jarapazanǵa basty. Bir qadalsa temir de bolsa tespeı qoımaıtyny egerdiń oqty kózi bir kese shaı ishkenshe aqyry aýyrtyp tyndy.

— Meshaǵa, toıys, kechırıp qoıǵýn, Qobeke, sen jansebil boldy eken dep qalanyń jurty el qydyrmaı otyra almaıdy, — dedi. — Ajaryń synyq eken, bir kúni tyrqıyp qalsań myna Qurtqadan basqa artyńda syńsıtyn adam da joq! — dedi. — Munyń da jetisip otyrǵany shamaly.

Aıaǵy aýyr, qaraılasar qaryndas, oraılasar abysyn joq! — dep suńqyldasyn kelip.

— Aý, Aseke-aý, maǵan sonda naǵyl deısiń?

— Janyńdy kút, qazandy qorlamaı, qursaqty zorlamaı úsh mezgil ýaqytymen osy kisiniń qasynda bolyp asyńdy ishseń de tóbesi kókke jetpeı me! — degeni.

— Kúıshi qaınym-aý, bu sorlyǵa sol aqyldy aıtatyn da adam joq qoı! — dep Jámıla da qosarlanyp, týǵaly janashyr izdep kórmegen Mesheldiń kóńilin bosatyp, jetimsiretip-aq tastaǵany.

— Búgin baryp Beketten kómekshi suraımyn! — dep Meshel de aıaq astynan nildeı buzyldy. — Ókimet sharýasy dep ólemiz be?!.

— Oıbaı, ókimetke de, Beketke de tıispe, bálesine qalasyń, beretin kisisi jáne joq! — dep Asekeń taǵy da teris jyǵyla saldy.

— Ien taıgadan trıdsatka tós taqtaı tabylmas deımisiń? Jýan shegeni jypyrlatyp qaq ta shlagbaýmnyń aldyna kóldeneń salyp kóm de tasta. Jat sosyn janyńdy kúıttep!

— Jatqany qalaı?

— Endi mashına degen ıtiń aspanmen ushpaıdy ǵoı. Ary ótken, beri ótkeni tórt taǵandap qashan sen baryp ustaǵansha shońqıyp jatat ta!..

— Oıpyraı o!.. Oıpyraı á! — dep Meshekeń kesesiniń túbine qarap qala bergen.

Meshekeńniń túbine jetken de Asekeńniń osy aqyly edi. Aıtqanyn oryndap, Jámılanyń kúreń shaıyn armansyz soraptap qaıtýǵa úıge kelgen, qyrtıyp qyryq jyl kórmeı ketken qaıyn atasy tanaýynan mińgirlep tór aldynda byqsyp otyr eken. Kempiriniń sińlisiniń qaıyn atasynyń qaıyn jurtynda tostaǵanǵa tosyp otyrǵan toqsandaǵy bir kempir qaıtys bolsa kerek, sonyń tıe berisine salatyn toqty, aqyretine qosatyn aqsha suraı kelipti. — Ber de qutyl! Ash bóleden qash bále degendi bilemisiń?!

Ánsheıinde úıine ıt kirip ketse kebejesindegini sýyratyn Jámıla da shalqasynan túsip jatyp alsyn. Mesheldi sotqa berip, nahaqtan kúıdirgen tórkinine qaıtyp at izin salmaǵan.

— Kórmegen adamnyń kórine mal shashatyn aqymaqty tapqan eken!

— Ólimge surap otyr deımisiń, ózine kerek te! — dep aqyry ákesin bos qorjyn qaıtardy.

Kepken shal keıpine qaramaı kekireıip shaı ishkenshe, ekireıip atqa mingenshe jarylyp kete jazdaǵan. Ótkelge kelse, Asekeń aıtqandaı bir "Moskvıch" shońqaıyp jatyr eken. Kele júndi aýyz qıtarmen aıqasty da ketti. Qyrsyq adamnyń sońynan qashanda qyrsyq ere keletin ádeti, Meshekeń búgingi janjaldyń kesirin kepken shaldan kórip otyrǵan. Asekeńniń ádeıi bolmasa da aıdap salǵany párýeıinde de joq. Dereý Aqsýǵa at shaptyryp, Sıǵat pen Beketti qabaǵynan aldyrǵandaǵy salmaǵy osy yrdý-dyrdýdy paıdalanyp kómekshi surap alý edi, jarylqasa Asekeńdeı kómekshi óz aıaǵynan kelipti.

— Dúkúment! — dedi Asekeń alaqanyn jaıyp.

— O neniń aqysy? — dedi júndi aýyz qıtar.

— Eger bergi betten úmitińiz bolsa — dúkúment!.. Qolyńyzǵa qaǵaz ustatamyz, sony ustap lesqozdyń býhgalterıasyna barasyz da bes somǵa bir joldyq bılet satyp alasyz. Sol bılet qaıtqanyńyzsha propýsk! Shatyryńyzǵa endi birdeme kirdi me?..

Júndi aýyz sholaq shortysynyń quıysqandyǵynan pasportyn alyp ustata qoıyp edi, Asekeń qısyq murnyn tútindetip otyryp týǵan jylynan bastap meken-turaǵyna deıin túgel jazyp aldy da soıdaqtatyp adam tanymas bir japyraq qaǵazdy bere salyp, pasportty bále boqshasyna súńgitip jiberdi.

— Dúkúment! — dep endi júndi aýyz alaqanyn jaıdy.

— Tásbıdánıe! Qaıtar jolda alasyz! Sledýıýshıı! Asekeń Júndi aýyzdy dóı - dalaǵa qaldyryp qısyq tanaýyn kelesige tiregen, ıtinip ketpeı turǵan qıtarǵa taǵy da qaıyrylyp soǵyp: — Esińizde bolsyn, órt shyǵyp, apat bastalǵan jaǵdaıda, kináńiz bolsa da, bolmasa da bes júz som shtraf tóleısiz! — dep jáne nyǵarlap qoıdy.

— O neniń aqysy?! — dep endi stoldy qarynymen qabystyra semiz bıkesh kılikti. — Bir shelek qaraqat, bir somdyq sańyraýqulaq úshin be?! Sumdyq qoı!..

— Endi qalaı dep edińiz? Bir saǵattyq órt tabıǵatqa júz jyldyqtyǵyn! Sonyń bári bir shelek qaraqat pen bir somdyq sańyraýqulaqtyń kesiri!.. Siz qaıda isteısiz osy?..

— Meniń qyzmetimniń qansha qajeti bar? Shahter semásymyn! — dep endi jýan qaryn da shirep shyǵa keldi.

— Á?.. Semásymyn deńiz.. Báse, men sizdi Kóktastyń bazarynan kórgen sıaqty edim. Sańyraýqulaq satyp turǵan joq pa edińiz, osy? Kılosy qanshadan edi?..

— Áı, máńkóse, al dokýmentti! Ketemiz! Qorlaý ǵoı mynaý! — dep áıel kúıeýin stolǵa jýan qarynmen japyryp tyqty.

Árıne, jýan qaryn Asekeńe jónin aıtqan joq, Asekeń de Kóktasta bolǵan emes, jýan qaryndy kórgen de emes, betiniń sóli vazelındeı pyshyrap, maıǵa bógip turǵan tý qatyndy bazardyń baqal jaımasynan elestetip ospaqtaı salyp edi, jýan qaryn baqaıy myjylyp qalǵandaı shar etip yrshyp tústi. Shý kóbeıip, jurttyń bári kólikterine jóńkildi de erteden beri kún kózine qaqtalyp sáńireıip-sáńireıip jatqan súmpıgen "Moskvıchter" men búıideı domalanǵan jıyrma birinshi semiz "Volgalar" burylyp alyp taıa bastady.

Júndi aýyz qıtar óz dokýmentine ózi jete almaı jylaǵandaı bolyp stolǵa jatyp alǵan, Asekeń onan saıyn záre-qutyn qashyryp, masaırap otyryp akt jasady: "Vo vremá ıspolnenıa slýjebnoı obázannostı obezdchık chetvertogo lesnıchestva Aksýskogo lesqoza Mıshel Adaıhanov byl ızbıt do poterı soznanıa nekım grajdanınom Berdennıkovym bez opredelenoı zanátıı, projıvaıýshem v gorode Koktas po ýlıse Antonova dom nomer 13. Sootvetstvýıýshaıa medspravka ı obásnıtelnaıa zapıska poterpevshego prılagaıýtsá. Svıdetelı..."

— Osy qorqytqanyń da jeter, qaıtaryp ber! — dedi Sıǵat.

— Sáke, siz de kóńilshek pe edińiz? Bir mordadan aıyrylyp otyrǵanda... Osynda qısyqtar men mertik-shartyqtar onsyz da jetkilikti edi ǵoı.

— Osynyń ózi de zańǵa tompaq. Shtraf degendi qaıdan oılap taba qoıdyń?

— Sáke, bular taıgaǵa bir kirse, júgerige túsken sıyrdaı qaıtyp shyqpaıdy. Myna kisiniń bordaqysy aıtpaqshy, bir baqyr qaraqat pen bir somdyq sańyraýqulaqqa bola bes júz somdy kim tóleı qoıar eken?.. Aqyry qýǵan soń toń maı jutqandaı qaıtyp jolamaıtyndaı kókiregin azdyryp jiberelik te! Aldy-arty osy deımisiz, jetkize barsyn, ólermen jurtqa ósekten basqa tosqaýyl joq. Kúni boıy tórt kamerany shıki rezınamen jamap-jasqaımyn dep tyrpy qalmaǵan Júndi aýyz qıtar dokýmentin ustatqanda qojanyń qolynan tábárikke tasbıyq alǵandaı qýanyp, túıeniń jarty etin tıep aldy da taban astynda taıyp otyrdy.

— Osy men kimmin?! — dep endi Meshel shyqty.

— Ájeptáýir jigitsiń! — dedi Beket. — Basynda úıiń, baýyrynda báıbisheń bar. Buıyrsa bala súıeıin dep otyrsyń!

— Joq osy men kimmin?!

— Lesqozdyń dardaı obezdchıgisiń. Aıýdan keıingi taıganyń qojaıyny sen emespisiń!

— Joq, osy men kimmin?! Jurttyń maǵan, meniń jurtqa senbeıtinim qalaı osy?!

Meshel úsh qaıtaryp suraǵanda Beket tegin úlestirer tıtýlyn taýysyp alyp daǵdaryp qaldy. Tompaıǵan mes torynyń boıynan mundaı saýaldy Sıǵat ta kútpegen edi.

— Pogran polosadan qýamyn dep ýsháskebaı jaǵamnan aldy, erteń-búrsúgúni týamyn dep jaǵalasyp Jámıla otyr, bala súıesiń dep sen yrjalańdaısyń, men bolsam qatyn alǵanyma da senip júrgenim joq! — dep Meshel bet oramalǵa bes qabattap oraǵan túıinshekti sheship, qatyrmasyna áli shybyn da sańǵyrmaǵan sý jańa pasportty Beketke ustata saldy. — Kóringen ıtten taıaq jep kózden aıyrylyp turǵanymyz mynaý! Men osy kimmin, sony aıtshy?!

— Oıpyraı, Qobeke, aılas qatyn muńdas dep, adamnyń qaıdaǵy bir qyshyǵan jerin qasıtynyń bar-aý! — dep Asekeń de otty úrlep jiberdi.

— Meken-turaǵymyzdy suraı qalsa, bizde de myna qısyq murynnan basqa kórseter bedel joq!..

Ótkel basynda birin-biri túgendep tórteýi ǵana qalǵan, ejıkbas tóbesi taqtaıdaı bolyp taǵy da uıqyǵa ketipti, dál osy jatysynda teben turmaq, qashaý qaqsań da sezetin túri joq. Qalyń mashınanyń qarasy úzilip, qalyń ormannyń tóbesinde shıratylǵan shańy ǵana tur. Buqtyrmanyń sarylyn qumyqtyrǵan shildeliktiń shyryly men shegirtkeniń ysqyryǵynan da aptaptyń jalyny eskendeı. Janjaldyń jarasy Mesheldiń bet-aýzynda qalǵanmen qańsyǵy árkimniń ash ózegin tyrnap, sonaý bir jasyl ormannyń tóbesin aıǵaılaǵan shýda shańdaı artyna kóńirsik tastap ketip edi. Lesqozdyń shtampasynan basqa ne propıskasy joq, ne semásy tirkelmegen sý jańa pasportty Beket ún-túnsiz dırektorǵa usynyp edi, ustalmaǵan aqshadaı ıisi de sý jańa, ıesiniń teri sińbegen qysyr qaǵazdy dırektor da ún-túnsiz tós qaltasyna salyp aldy.

— Qurydym! — dedi Meshel.

Bıdony men Mesheldiń at dorbasyn arqalap Jámıla kele jatyr eken.

— Hal nashar, jigitter! — dep Asekeńniń qısyq murny da teris buryla berdi.

Erteńgisin saý ketken kúıeýiniń bet-júzin sáskede tanymaı qalamyn dep oılamaǵan kelinshek Mesheldiń móshekteı mordasyn kórmegendeı, kórse de mán bermegendeı izet saqtap qaınaǵadan bastap amandasyp shyqty da:

— Jaryqtyq, myna kún apshyny qýyryp jiberdi ǵoı, qańsyp qalǵan shyǵarsyzdar, qymyz ishińizder, — dep toń-torys tynyshtyqty buzdy. Tórteýi birdeı toń-torys Jámılanyń sońyna ergen, býdkaǵa kirip, jetkeni taqtaı tabýretkaǵa, jetpegeni tapchanǵa jaıǵasqan soń Asekeń aldyn ala ózin taǵy da "jertvaǵa" berip saldy:

Aqtalmaıtyn is boldy, aıta almaımyn,
Albasty da tap keldi saıqaldaıyn.
Jeńeshemiz keshirse jarar edi-aý,
Jeliktirgen aǵasyn saıtan qaınyń! —

— E, bas ornynda bolsa, bet qaıda qashar deısiń, áıteýir ózderińiz amansyzdar ǵoı? — dep Jámıla bıdonyn ashyp, kesesin shyǵara bastady.

Kelinniń jasaǵan izetine, jaıbaraqat minezine razy bola otyryp, Sıǵattyń janyna batyp ketkeni dál osy zilsiz sózi edi. "Ózderiń aman otyryp, ortalaryndaǵy bir sorlyny soqqyǵa jyǵyp qoıdyńdar ma!" — degendeı estildi. Beket taǵy da: "oıpyraı, osy jurt jaqsy qatyndy qaıdan taýyp ala qoıady?!" — dep tań qaldy; betine juqalap túsken noqtasy, maıly baýyrsaqtaı tershigen qońyrqaı júzi, mol kóılektiń ishindegi toq bitimi keshegi óz aıaǵymen kelgen tentek Jámılaǵa múldem uqsamaıtyn sıaqty; mamyrlaǵan júrisin, maıysqan júzikti saýsaqtaryna deıin qyzǵanshaq kóńil Meshelge qımaı otyrǵandaı.

Qymyzdy maqtap ishisti. Jorta maqtasqan joq, rasynda maqtaǵandaı-aq eken: meıizben baptaǵan tosaptaı sary qymyzdyń tańdaı titirenter ashýy da joq, shıki tatıtyn momyn da emes, tildiń ushynda qalatyn táttiligi shól basar sýsynnan kóri máıekke jaqyn qymyrandy eske salǵan. Ydystyń sáninen, astyń dáminen qoldyń babyn izdeıtin Sıǵat ishteı Ásemniń sabasymen salystyryp ıtjyǵys túsirdi de, asyraýy kelisse keıingi jastan da óner qashpaıdy eken-aý dep súısindi.

— Kelinjan, qymyzyń bir qyzdyń qalyńyna óteý bolǵandaı eken, mynaý elde joq meıizdi qaıdan aldyrdyń? — dedi.

— Aǵataı, maqtaýyńyzdy mal ıesine aıtyńyz, — dep Jámıla kópe-kórineý Mesheldiń kókshıgen bet-aýzyn jurt kózinshe aqtap aldy. — Meıizdi kúıshi qaınym Túrkistannan aldyrǵan, — dep Asekeńdi de balyq úlesten qur qaldyrǵan joq.

Jalǵandyǵy joq, sózin qulaqqa ǵana emes kóńilge de aǵymdy etip jetkizdi. Jas ta bolsa joqty barǵa balamaıtyn, bardy joqqa sanamaıtyn, ot basynyń tynyshtyǵy men berekesiniń saıasatshyl báıbishesindeı ornyqty minez tanytqan kishipeıil kelin kisilikten de quralaqan emes sıaqty. Ári kósh, beri kósh, ári qara, beri qaramen dúregeılenip ketken Aqsýdan ókpesin ázildeı, ázilin áńgimedeı qylyp ótkizetin áıel juraǵatynyń qojyraı bastaǵany qashan. Jámılaǵa tamsanyp otyryp, synyq kelinniń Masaqbaıdaı kepken shaldyń tárbıesinen shyqqanyna kúdiktenip, kózge qorash kóringenmen erkektiń bári kún óltirgen dáldir emes, urǵashynyń bári kúnin baqqan kúń emes, eli jarassa, elińe jarasatyn zıaly jurttyń sarqylmaǵanyn sezdi de "men osy kimmin?" — degen Mesheldiń suraǵanyna qaıtyp oralǵan...

2

Eldiń sory kóshi-qondy, halyqtyń sory mıgrasıa ekenin Sıǵat jigit-jeleń kezinde-aq uqqan. Bul eldiń qaımaǵy qashan buzyldy dese, Sıǵattyń esine on altynshy jyldyń ıýn jarlyǵy túsedi. Eki bolys Qarataı ulardaı shýlap, Altaıdyń baýyryn shań qaptyrǵan dúrbelende tý kóteretin basshysy bolmaǵan momyn el qarap otyryp óz shańyna ózi adasyp, tasyǵan sútteı óz oshaǵyn ózi sóndirip bir tyndy. Sergeldeń men senimsizdikten qajyǵan qaıran tobyr qaıdaǵy bir qajynyń qolyna túsip, paıǵambardyń aqtaýyn kóteremiz dep bir sandaldy. Aqyry eldiń jarǵysyn arǵy betke jyryp áketip, shúrshit ımperatorynyń qylyshyna aparyp saldy da, paıǵambardyń aq týy túgili atasynyń basyn arýlap kómýge aqyret tappaı qor bolyp qyryldy. Ánsheıinde shýyn jıa almaı, soǵys dese qany qaraıyp, delebesi qozyp shyǵa keletin aq patshanyń qarýyna qarsy turar kúsh qaıda! Beride qalǵan Ábdik bolys áýelde qol jıyp, naıza shoshaıtqan bolyp edi, keıin general-gýbernatormen tabaqtas bolǵan tanystyǵyn jyrta almaı, ári eldi bosqa shyǵyndama degen Sapanyń aqylymen on tútinnen bir azamatty qara jumysqa baılap berip, bar páleden qutyldym degen. Oısyrap qalǵan otandy, orny úńireıgen oshaqty toltyratyn keıingi urpaq órteńnen qalǵan shıdeı shanjaý-shanjaý erbeıip, jamaýlyqqa jaramady. On eki aǵaıyndy Balkóbek tuqymynan jalǵyz qalǵan Sapa edi, qalǵandary: "zaman ońalsa týǵan jerge taǵy da oralarmyz", dep aldy-artyna qaramaı údere kóshkende obalyna qalam ba dep toqtatpaǵan. Eger Sapaǵa mal bitse, ol da bir atanyń tirnektep jıǵan mańdaı teri, on eki tútinniń bólinbegen enshisi, artyna qaldyryp ketken amanaty-tuǵyn. Mal qalǵanmen bas qalmady, maldy quraıtyn bas bolǵanmen, basty quraıtyn mal emes. Qýrasa káne?! Sol qaıda?! Qasqyrdan zárezep bolǵan qoıdaı ıt úrse de úrkip ala jóneletin Ergenektiniń bir taıpasyn dindary bar, dúmshesi bar Oktábrdiń dúmpýimen taǵy shoshytyp, qıt etse qıadan asa qashatyndaı irgesin qopańdatyp bir qoıdy. Revolúsıanyń ne ekenin, kimge ne ákele jatqanyn túsinbek túgili, qaýashaǵynda qasyqtaı mı joq rýhanı dúmsheler, áıteýir bardyń malyn talaý kerek degen uranmen atalasty da, qońsy otyrǵan aǵaıyndy da baıǵa telip, búkil jurttyń jalǵyz-jalǵyz aıaq artaryna deıin sypyryp áketip tý-talaqaı qylsa, káliktip kezinde "asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn" degen sholaq belsendiler kedeıdiń ózin de qaıta tárkilep shyqty. Kózi ashyqtar ultshyl, kór soqyrlar kópshil atanǵan kezde, Esimhan sıaqty "Jyndybaı Jeldibaevtardyń" aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp turǵan kezde el qara ormanyn tastap, jaıaý-jalpylap, kól tańdaǵan jyl qusyndaı, áıteýir kóshi-qondyǵa kóndigip alǵan sorly qazaq taǵy aýdy; kól tańdap, jer tańdaǵan joq edi, úreı qýǵan soń týǵan jerden jyrtylyp áreń aırylǵan; Altaıdyń bergi betinde "aqtaban shubyryndyny" qoldan jasaǵan dúmshesi, sholaǵy men elge sándigi, kisilikke mándigi joq beısharasy men burlyqqan jurt qana qaldy da, qonaq qabyldaıtyn qojaıynǵa, el syılar enege zar bolǵan kez týdy, qaımaǵy ketip, qaspaǵy qalǵan kúıki tobyr qazanǵa qaq bolǵan joq, ýyǵy sholaq, túndigi jyrtyq ıtarqalar qara shańyraqtyń ornyn toltyra almady, jerden qasıet, elden bereke kóshti, jabynyń saýyry sere bolyp, jaqsydan baq qaıtty. Endi-endi es jıyp kele jatqanda Otanǵa fashıser shapty da er-azamattardyń artyndaǵy urpaǵy — ǵulama men beskempirlerdiń, tasqabaq pen meshelderdiń túri mynaý...

"Elý jylda el jańa" deıtuǵyn, el jańardy, biraq onyń eldigine qazyq bolar qasıeti jańarǵan joq, jeti atasy turmaq jeti kúnniń ar jaǵyn juptaı bilmeıtin jetimmen "men osy kimmin?" degen ýaıym endi ǵana týa bastapty. Jetimder ólkesi atanǵan Qarataıǵa jan-jaqtan jıylǵan, ógeıligi joq bolǵanmen enshili ózindigi joq kelimsekterge kisilik, parasat deıtuǵyn ol basta-aq qonbaǵan. Taıga tilinde saıaqtar, kalymshık atanyp ketken dúregeı qaýymda sharýaǵa bas, oshaqqa tas bolý nıeti endi oıana bastasa, meshelderdiń de kisilik qaqysyn, moraldik pravosyn talap etkeni de. Erteńgi kúni qaı jerdiń shóbin taptap, qaı jerdiń sýyn isherine kózi jetpeı, jel aýdarǵan qańbaqtaı qańǵyryp kete beretin kalymshıkterdi el qylý etek basty tirlikke baılaýdan da bastalatyn shyǵar. Otyzdan asqansha óz oshaǵyn tútetpegen salt bas sabaý qamshyda el meniki, jer meniki degen sezim qaıdan bolsyn, el-daǵy, jer-daǵy jaýapkershilikke qosa azamattan júrektiń jylýyn qalaıdy, saǵynyshyn, janashyrlyǵyn kútedi; ózin-ózi kúte almaı, óz qoly ózine jete almaı, óz ýaıymynan ózi oza almaı júrgen jarym kóńil jarly jomartqa júrek jylýy qaıdan kelsin!.. Bardy joq qylǵan pushaıman, joqty kókseýshi me edi. Óziniń ǵana emes, urpaǵynyń úmitin el kóshine qospaǵan tuldyr bolashaqqa arman qaldyrýshy ma edi!..

Bir aýyz sózdiń máni, bir kese qymyzdyń dámi Sıǵatqa ótkenniń biraz muńyn shaldyryp, aıadaı býdkaǵa qaıta ákelip qamady. Meshel ystalǵan qoı etiniń ortan jiligin jalańashtap tastap, endi qymyzben qýalap otyr edi, Jámıla ony Sıǵattyń kózinen kólegeıleı berip súıekti qoıdyr shelegine qaǵyp jiberdi de qymyz sapyrǵan bolyp qulaq basty qolyna aldy.

— Óı, meniń tamaǵymda neń bar?! Etiń tabaqta jatyr ǵoı, qý jilikti de qımaımysyń?! — dep Meshekeń kádimgideı qyzaraqtap qaldy.

Bir irkilgen súıekti qaıta-kaıta qajalap, shaınamany kisi kózinshe qymyzben qýalaý ersi ekenin Meshel qaıdan bilsin! Áıeli qysylǵanmen kepken shaldyń kesirinen keptelmeı qalǵan Mesheldiń ash qursaǵy namysyńdy ne qylsyn! Qymyzdy shalaptaı, shalapty shaǵanaqtap iship úırengen qaıran Meshekeń ádepti qaıtsyn! Súıekke talasyp, qyzaraqtaýyn Meshekeń qyzaraqtaǵanmen, qyzarýyn Jámıla qyzardy, áıteýir keketkeni belgisiz, jýyp-shaıǵany belgisiz, kúıeýin Asekeńshe Qobeke, Meshaǵa dep qompıtpaı:

— Batyreke-aý, seniń jumyryńa sýyq tamaq jaqpaıtyn edi ǵoı, keshki aýyz asharyńa taǵy bir kelip qaıtarmyn! — dep torsyldaǵan shirkinniń bórkin qopaqtardaı qylyp, ózin-ózi zorlap ezý tartty.

Jeti jyl boıy bıdaıdyń byrt kójesin de, vermısheldiń qyrt kójesin de Meshelmen bir saptyaıaqtan bólip ishken Beket buǵan mán bergen joq, Sıǵat Mesheldi aıap:

— Rasynda kelinniń myna qymyzy erý bop ishetin tekti sýsyn eken, — dep Jámılany da aqtap shyqty.

— Bul da bir bitken is boldy! — dep Asekeń "shıpkasynyń" shıratylǵan tútinin qısyq tanaýymen qýalap urttap otyryp, nege aıtqany, kimge aıtqany belgisiz, biraq aýyz jıǵansha bolǵan joq, sholaq baıtalǵa traktor tartpas abajadaı arba súıretken pushpaq bórikti eńgezerdeı shal shlagbaýmdy shireı toqtady.

— Eı, bul aýylǵa aýsyl tıgen be? Mynaý kárántıinniń ala qopasy nesi?! — dep arba ústinde qaraqshydaı qalshıyp otyryp aıǵaı saldy.

— Aqsaqal, jol bolsyn! — dep aldynan Asekeń shyqty.

— Jol siltemek senen bolsyn!

— Qaıda tarttyńyz?

— Qaıda tartqanymda sharýań qansha, myna pálendi ash! — dep shal moınyn burmaǵan qalpy pushpaq bórkiniń astynan Asekeńdi mensinbeı kóziniń qıyǵyn ǵana zorǵa qıdy.

— Joq aqsaqal, jónińizdi aıtpasańyz, bul ala qoppa jóp-sheńkimen ashylmaıdy! — dep Asekeń de tanaýymen atyp tur.

— Oı, pál aı, túzge shyqqannyń túsin tekserip!.. Kiran asyp bara jatyr deımisiń?! Mynaý turǵan buǵyly aýylǵa jetsem boldy, bulaýǵa túsem de qaıtam!.. Álde, tisimdi de sanarsyń?!

— Medsprabkeńiz bar ma?

— O netken sprapke?

— Epıdokrýjenıeden!

— O ne pále?

— Deni cay, qotyr-qotyr sıaqty juqpaly derti joq degen lóktirdiń qaǵazy bar ma?

— Shyraǵym, jylda shomylyp júrgen qoımaljyń qordaǵa da sprapke shyǵyndaımyz ba? — dep shal buǵydaı moınyn zorǵa burǵanda pushpaq bóriktiń astyndaǵy kúmpıgen jelkesi besti qoshqardyń quıqaly shúıdesindeı quj-quj bolyp qatparlanyp shyǵa keldi. Juqpaly dert kirli adamda bolady, shyraǵym. Meniń bir túgili eki qatynym bar. Óle qalsam, toqalym áli de bir erkektiń belin qaqtaǵandaı. Osy sprapke saǵan jete me?!

— Qap! Quryǵan jerińiz osy boldy-aý, aqsaqal! Toqalyńyzdan bir japyraq qolhat alǵanda ǵoı!.. Qaǵazsyz qara basyńyz bul kúnde qorqa júrmeıdi!..

— Oı, pál aı, qaǵazyń kúıek bola ma! Erkektiń qaýqaryn urǵashynyń ańsarymen ólsheıtin qushnash edim deseńshi onan da!.. Sirá, Sıǵattyń ámiri bolsa kerek, ala syrǵaýyl shoshań ete qaldy da sholaq baıtal abajadaı arbany yńyrsytyp jyljı berdi. Alda-jalda arbanyń jarmysy úzilip qap ketse de eńgezerdeı qaraqshynyń artyna qaıyrylyp qarar túri joq, yrdýannyń eki qaptalyn kerip otyrǵan pildeı shirkindi úıinen shyqqanda kranmen kóterip saldy ma eken?.. Jaıymen de ketken joq, jelkesimen atyp:

— Shyraǵym, osy jerde tapjylmaı turar bolsań, aldaǵy jyly kýálikke toqalymdy teńdeı kelermin! — dep Asekeńe nos kórsetti.

Qalanyń terimshisi men tentiremesin toqtatqanmen qydyrympaz aǵaıynǵa tosqaýyl joq edi. Sońyra balqaraǵaı pisken soń toqsan jerden tospa qoısań da eleýishke quıǵan sýdaı sorǵıtyny belgili.

Asekeńniń amalsyzdan tapqan "epıdokrýjenıe" degen syltaýy oıda joqta dırektorǵa oı saldy da Merýertti alyp kelýge Qotıyndy medpýnktke jiberip, qalǵandary pantovarkaǵa jaıaý tartty.

— Seri aǵa, jolaı erý bolyp sýsyn ishe ketińiz deıtin daıyndyǵymyz joq, buryn-sondy bosaǵamyzdy attamap edińiz, uıatty bop qalamyz ba dep turmyz, — dedi Jámıla ydys-aıaǵyn jınap jatyp.

Kishiden "Sáke", jaǵympazdan "Seri", tustastan "Seryı" degendi kúnde estip júrgen Sıǵat kelinniń aýzynan shyqqan "Seri aǵasyna" shynymen jany ıip sala berdi.

— Raqmet, kelinjan, Alla jazsa astyń dámin shildehanada tatatyn bolaıyq! — dedi.

— Onyń joly bólek qoı, qansha sarań bolǵanmen inińiz qaljaǵa bir toqty shalmas deısiz be, — dep Jámıla ári ystyqtan mıy qurttap, ári astan soń meń-zeń bop qalǵyp otyrǵan Meshelge qarady. Alýǵa kelgende altyndy da azsynyp, berýge kelgende kóńili túspese baqyrǵa da berish bop qalatyn mal ıesiniń qulaǵy túrik eken, kózin taban astynda japaq etkizip ashyp aldy.

— Áne, bul endi sóıtet!! — dep atyp turdy. — Maqtasań boldy, ánsheıinde de kebejesiniń qaqpaǵy jabylmaıtyn dalańbaı shirkin erteńgi kelimdi-ketimdige kepken jilik qaldyrmaıdy. Maqtaǵandy kim jek kórsin, ári beti ashylmaǵan jas bolsa, ári doǵal kúıeýiniń dókir mekiresinen basqa jyly sóz estimegen jetim kóńil bolsa, biraq Jámıla tek maqtan úshin emes, zeriktirgen jalǵyz úı, ózgermeıtin qońyr tóbel oshaǵynyń anda-sanda bolsa da jańa sóz, jarqyn yqylaspen bir tolǵanyn kókseýshi edi. Sezimtal Sıǵat sony bile qoıdy da:

— Jaraıdy, kelinjan, kópke áýre bolma, azǵa da qanaǵat, qaıtar jolda soǵyp, myna batyrdy bir samaýyr shaıǵa shyǵyndatyp ketermiz, — dep Jámılanyń kóńilin, Mesheldiń kónin jibitkendeı boldy.

— Óı, men qaıda qaldym?!

Jurt qoparyla jónelgende Meshaǵań kózi kókshıip ala syrǵaýyl ekeýi dara qalyp barady eken. Tuńǵysh ret oǵan Bekettiń jany ashydy, sóıte tura qosarǵa ergenin qosh kórmegendeı:

— E, sen qaıtýshy ediń, senen basqa ótkelge qorǵan bolar kim bar? — dep ádeıi ospaqtady. — Taǵy bir kózdi bosqa shyǵyn qylǵansha bireýimen qutyla turalyqta!..

— Asekeńniń aıbarynan soń ıen beketti jaý shaba qoımas, — dep Sıǵat araǵa túsken boldy. — Ári-beriden soń Qobylandy seniń beketińe qaraýyl bolýǵa boryshty emes, óz sharýasy, óz mindeti bar. Túbi dál osy ótkelden pojarnyı post uıymdastyratyn shyǵarsyń, joldas bas ormanshy!..

— E, báse! — jetimsirep turǵan Mesheldiń kóńili ornyǵyp, Jámılanyń ydys-aıaq salǵan qorjynyna jarmasty. — Tym bolmasa tyshqan murnyn qanatpasań bastyqtardyń nazaryna ilikpeısiń, kúl da bolsa oǵan da qolqabys kerek shyǵar. Solaı ma, Jámılash?.. "Súırep qosqan tazy túlki almas" deýshi edi, jegindi kólikteı bas beleń bolyp qalǵan Mesheldi Jámıla kisilikke súırep-aq baqty, biraq jaýyrdyń qomytyna qaıta-qaıta ózi kelip basyn tyǵa bergen soń, shamyrqanyp bir qarady da ydys-aıaǵyn oǵan júk qylmaı ótirik kúıbeńdep keıindep qaldy. Pantovarka jańadan kóship qonyp jatqan bir aýyl sekildi: qaptaǵan palatka, shópten soqqan ıtarqa, kent jamylǵan ártúrli mashınalar, ybyr-jybyrdan jarty shaqyrym aýlaqta múıiz otaıtyn stanoktyń munarasy seltıedi. Soqtaýyldaı qyzyl shyraıly salt jigittiń qarsy betti dúrbimen tintkenine biraz bolyp edi, Sıǵattar kelgende qara kerden qarǵyp túsip amandasty da taban astynda qaıta minip aldy. "Starshoı!" — degen áldekimniń aıqaıy qaıyndy bytqyldyń qıqýimen qatar estilip edi. Qara ker eleńdep qulaq tige bergen soń, Starshoı dúrbisin kózine qaıta kıdi.

— Osy starshoı degen ne tıtýl, sony aıtshy?

— Ol tuqym qýatyn laýazym ǵoı, Sáke! — dep Aıtqazy jymıa jaýap qatty. — Uly ákem starshoı bolypty, ákem de starshoı bolǵan, endi men starshoı bolyp júrmin... Ákem aıtpaqshy, dúregeılep túsindirsem, starshıı maralovod, qazaqsha aıtqanda aǵa baqtashy.

— Aǵa baqtashy degen de boldy eken-aý? Onan da mal ıesi demeımisiń.

— Ondaı sóz bizdiń tilimizge sıa ma... Shynymdy aıtsam, oryssha uryspasaq qatyn da til ala bermeıdi. Bir anadan týǵan on balanyń beseýiniń esimi oryssha, erkeletsek ony birdeı oryssha bolyp shyǵa keledi. Ortalyqtaǵy jalǵyz orta mekteptiń ózi dúregeı. Sonan soń men dúregeı bolmaǵanda, men starshoı bolmaǵanda kim bolmaq?! Mal ıesi degenińiz bul eldiń qulaǵyna otyqpaıtyn bóten sóz ǵoı, Sáke!..

— Eliń solaı aıtsa, men de razy.

— Eldi qaıdan bileıin, biz mal baqqan adambyz ǵoı...

— Maldy qaı tilde baǵasyńdar?

— Áı, naǵashy-aı, qyryq serkeshke quddy men qaryzdar bolǵandaı taqymdap qoımadyńyz-aý! — dep Aıtqazy taban astynda naǵashy taýyp ala qoıdy. — Baıaǵyda bılikke talasamyn dep Altaıdyń terisine aýyp ketken jarty jurtyńyz on metr kenep, bir teńgelik sólkebaı úshin moınyna kres taqqan eken, Túlkibaıy — Lısısyn, Qasqyrbaıy — Volkov, Eshkilibaıy — Kozlov bolyp ketken jıenderińiz ǵoı osy maldy baǵyp otyrǵan. Biraq maldyń tili bireý-aq, ol — bap. Babyn tabý bizdiń mindet.

— Sonda Starshoıdyń mindeti ne?

— Bizdiń mindetti kórip tursyz ǵoı. Naǵashylarym qyryq serkeshimdi qaı saıdan ákelip qosar eken dep dúrbimen qaraımyn da turamyn.

Toǵaı jym-jyrt, torǵaı da jýsap qalǵandaı. Kóz ushyndaǵy aýyldyń túski tútini de úzilgen. Orazasyn ashpaǵan on jigittiń Aqbastynyń qıasyn shyrq aınalyp eki buqanyń sońyna túskenine bes saǵat bolypty. Jalama qıadan tike salǵan salt attylar domalaǵan tastaı etekke aǵyp túsip edi, ný shalǵynnyń arasynan edireńdegen eki múıizdi kórgende qara ker ıesiniń taqymyn kútpeı-aq suqsyrdaı ushyp aldyn kesti. Maral jaryqtyq aıaǵynyń astyna qaramaıtyn janýar, onyń bar sulýlyǵy da tákapparlyǵynda bolsa kerek, tursa da, qashsa da ıegi aspanda.

Qashanyń bıiktigi bes metr. Bólek-bólek bes sharbaq. Bes sharbaqta quma-quma bes esik. Eń sońǵysy — jalǵyz atty syımaıtyn tar dáliz, sheginetin bultarys ta joq, stanokke ákelip biraq tyǵady. Taǵynyń ázireıili — qan sasyǵan osy stanok, ıisin alǵannan-aq tik shapshyp, úńireıgen qýystan aıý kórgendeı úrkedi. Aýyzǵy sharbaqtaǵy on buqanyń ony da úńireıgen qýysqa edireıisip, tórt taǵandap qatyp qalypty, búıirinen soıyldyń ushy qadalǵanda da tyrp etken biri joq. Jigitterdi azapqa salǵan qos buǵy aýyzǵa kelip kepteldi de ármen qaraı baspaı qoıdy. Biri aq jon keriskendeı dáý buqa, múıizi de qara taıdaı, ekinshisi — syptardaı ker dónen eken. On at kelip qyspaqqa alǵanda kes-kestep oraǵyta bergen dónendi aq jon buqa aldyńǵy aıaqpen kúrs etkizip bir tarpyǵan, dónen baıǵus umtylyp baryp shóge túskende, Starshoı "pyshaq!" — dep aıǵaı saldy.

Ashýly aq jon bir tarpyǵanda-aq bel omyrtqasyn úzip jibergen eken, ker dónen qas qaǵymda pyshaqqa ilindi, qas qaǵymda múıizi otaldy. Taǵymysyń degen osy. Bes saǵat boıy jan ushyryp qashqanda aqyry tapqany ajal boldy. Erkimen kelip stanokke kirgende múıizinen ǵana aıyrylyp shyǵatyn edi, qorlyqtan kóri ajalǵa bas urǵandy artyq kóretin tákappar shirkinge daýa joq. Qan ıisin alǵan sharbaqtaǵy on bir buqa qatar turyp kúrs-kúrs jer soqqanda qasha saldyrlady.

— Buǵy, maraldyń bar qaıraty aldyńǵy eki aıaǵynda, — dep túsindirdi Aıtqazy. — Uıyqtap jatqanda aıý soqpasa, qasqyrǵa aldyrmaıdy, ásirese qozy qasyn qorǵaǵanda urǵashysynan ótken ójet haıýan joq. Eń názik múshesi — múıizi, qandaı jynysqa qýalap salsań da bir butaǵa ildirmeı, bir syzat túsirmeı alyp shyǵady.

Ras ta bol ar, ıne pisip alsań qan shapshıyn dep kerip tur.

Qansha jyl qasynda júrip Beket buǵyly aýyldyń ishine bir kirip shyqpapty-aý, kóziniń astyndaǵy ekinshi tynystyń úńireıgen qýysyn da endi kórdi. Óli basty arqalaǵany bolmasa, Asekeń de tiri taǵynyń qasyna dál osyndaı jaqyn barmapty.

— Starshoı! — dep baqtashylardyń biri quryǵyn kóterdi.

Aıtqazy parad qabyldaǵandaı jaǵalap júrip on bir buqanyń múıizin túgel sanap shyqty. Sanap shyqty da:

— Túgel otaımyz! — dep stanokke aparatyn tar dálizdi ıegimen nusqady. On bir buqanyń taǵdyryn Starshoıdyń ıegi sheshti. Eki jigit ker buqany jáýkemdep jatqanda Sıǵat Aıtqazyny shaqyryp aldy.

— Bas-sıraq, ókpe-baýyr ózińdiki, qalǵan etin bezbenge salyp, Mesheldiń kardonyna jetkizip tasta, aqshasyn kasańa qolma-qol tólep ketemin.

— Naǵashy bizge osynyń terisi men múıizi de jetedi, bastan jaqty aıyrǵandaı qyp qaıtemiz, jegen aýyz jesin, túgel aparyp tastaıyn.

— Endeshe, keshkisin óziń de kel. Osy joly qyryq serkeshińdi aıdap qaıtasyń, bolmasa qaıtyp daýlamaıtyndaı kóńilińdi biraq qaldyramyn, — dedi Sıǵat. — Álgi dırektoryńnyń qol kórýge zaýqy qalaı eken?..

— Oıpyraı, endi aq malymyzdyń bas-sıraǵyna da tisimiz tımeıtin boldy ma?! — degen daýysqa Sıǵattan basqa jurt japyryla burylǵan, Sıǵat burylmaǵan qalpy:

— Qýǵa qý namaz shamda jalǵasady deýshi edi, qannyń ıisine tanaýyń ıtten de júırik eken! — dep qolma qol jaýabyn berdi.

— Amal qansha, naǵashymyz tútinge shapqan Shońmuryn edi, synyqtan basqanyń bári juǵat ta! — dep sovhoz dırektory Qabylhan súrineıin dep turǵan jerinen Sıǵatty qosa ile ketti. Qyryqtan endi asqan kóse jigit erepeısiz semiz edi, mashınasyn etekke qaldyryp, shoshaq tóbeniń basyna jaıaý shyqqanǵa úlpershek maıy aýzyna tyǵylyp, yqylyq atyp, keýdesi kórikteı jelpindi; aq kostúmi qolynda, aq kóılektiń jaýyryny men kebejedeı qarynnyń kindiginen shúmektegen ter yshqyryna súmektep tur.

Jaý túsirip jatqandaı on jigit qatar turyp urandaǵanda stanoktyń munarasy selkildedi; soıyp qurs-qurs, qasha qaqyrap túsetindeı, aq ter, kók ter jigitterdiń aýzynan jalyn atady, biraq qaraǵaıdaı múıizin shoqtyǵyna artyp alǵan aq jon buqa miz baǵar emes, kózi sharasynan ata shatynap, baqyraıypty da qalypty.

— Arqan! — dep aıqaı saldy Starshoı. — Quıysqandap tartpasaq bul endi basyn shaýyp tastasań da bylq etpeıdi.

Stanok eki-aq qadam jerde. Jigitterdi dińkeletken de osy eki qadam jer. On buqanyń múıizi otaldy. On birinshi aq jon edi. Qýyqtaı dálizge keptelip áli tur. Jigitter arqanmen súırep, súımenmen yrǵap, es ketip, jan shyqty degende stanokke zorǵa jetkizgen.

— Vot tak, naǵashy! — dedi Starshoı qolyndaǵy múıiz kesetin arany laqtyryp tastap. — Vot tak kajdyı den!.. — Ústi-basy qan, qan sińip qaqpysh bop ketken kepteýli qanardy quıryǵyna basyp temeki tutatty. Sheke tamyry bileýlenip, shylym qystyrǵan oń qolynyń saýsaqtary qalshyldap tur eken. — Ata kásibimiz dep kúpinemiz. Qolymyzda ata-babamyzdan qalǵan ara, alysyp júrgenimiz baıaǵy sol ıt jylǵy stanok...

Starshoıdyń kim ekendigine kózińiz jetti me, naǵashy?!

— Jıyrma bes kılo! — dedi múıiz bezbendep turǵan jigit.

— Iazvı, elý nege bolmaıdy?! — dedi júıkesi quryp otyrǵan Aıtqazy.

Qaraǵaıdaı múıizinen aırylyp, stanoktan toqal bolyp shyqqan aq jon buqa ıegimen kók tirep qyr basynda áli tur eken... Tórt buryshty alyp qazanǵa bir sısterna sý sıady eken. Oshaqqa tań bozynan ot jaqsa, alyp qazan uly sáskede zorǵa qaınaıdy eken. Alyp qazan jybyrlap qaınap jatyr. Qaınap jatqan múıizdiń sorpasy. Qazannyń eki basynda eki jigit, ekeýiniń tórt qolynda tórt múıiz, dál osy qazir qaınap jatqan qazanǵa qoıyp ketetindeı úńilisip, tórt múıizdi ystyq sorpaǵa bir tyǵyp, bir sýyryp tońqańdasyp otyr. Ekeýiniń de qara sorpasy shyǵyp otyr. Sharshap kelgen Starshoı irgedegi sákige qulaı ketken, onsyz da qyp-qyzyl narttaı júzi albyrap, qyr muryny bizdıe qalypty, "pý-pý" tynystaǵan erinderi damylsyz shorshyp, eki urty móńkip jatyr... Pantovarka degenińiz osy. Jylymshy qan ıisi múńkip, qaraǵaı shoǵynyń ashshy qapyryǵy júzińdi shalady. Flágasyn, shylapshyn, shelegin jetelegen ala-qula jurt ta esik pen ashyq terezeniń aldynda telmirisip otyr. Sorpa dámetip otyr: aýyldan kelgender, aýdan basynan kelgender, astanadan kelgender, Kóktas pen Domnan, tipti Máskeý men Lenıngradtan kelgender de bar; kolhozshy, jumysshy, geolog, tipti ǵalymdar da júr. Emdelýge kelgender. Múıizdiń shym-shym sorpasyna on, on bes mınýttan on tórt kún shomylsa quıań qulan-taza joǵalyp, álgi nervi deıtuǵyn júıkeńiz jaıbaraqat ornyna túse salady deıdi. Em-domnyń dámin tatqandar solaı desedi. Múmkin. Áıteýir adam jasyrynar qora-qopsynyń qalqasy men pantovarkanyń daldasyna tyqqan bóshke, astaý, legenge súrinip jyǵylǵandaısyń; japyraıǵan eski monshany áıel juraǵatyna berse kerek, qoly jetkender vana men bóshkede, jetpegeni astaýda, tipti keıbir uly bókseler batsa shelekke de syıyp ketýge ázir. Osy bir uly dińgirdiń ortasynda jelip-jortqan jigitter, marshrýty: qazan — múıiz qaqtaıtyn monsha — múıiz keptiretin óre; osy úsh buryshta damyl joq: mınýt, sekýndyna deıin eseptep otyryp qaınatady, mınýt, sekýndyna deıin eseptep otyryp qaqtaıdy, onan soń kún shalmaıtyn salqyn órege aparyp iledi; osylaı úsh qaıyrady, onsyz múıiz múıiz emes, onsyz shıpalyq qasıeti saqtalmaıdy.

— Vot tak, naǵashy! — dedi Starshoı, qatty uıqydan kózi botalap tur eken, kóne kúpáıkeni kógalǵa jaıa salyp jantaıa ketti. — Vot tak kajdyı den!.. Sentábrge deıin múıiz baptaımyz, sentábrde kúıek alamyz, oktábrde jıǵan-tergenimizdi ókimetke tapsyramyz, sóıtip júrgende qys keledi. Al bizdiń jaqtyń qysyn ózińiz bilesiz, ań túgili, adam túgili, keıde oǵan aǵash ta tóze bermeıdi.

Bul jaqta qys qatty ári uzaq. Múıizdiń shym-shym sorpasyna on bes mınýt shomylyp alyp káıip dúnıesinde jany jaı tapqan kózi uıqydaǵy myna jurt bul óńirde qys bolady-aq, qystyń qysyltaıańy bar-aý dep oılar ma eken?..

— Starshoı! Mynalardyń biri qazanǵa túsip ketse men jaýap bermeımin!

— Iazvı, osylar da maǵan sor boldy! — dep Aıtqazy basyn qaıta kóterdi. — Bireýi pisip qala ma, ot jiberip qoıa ma dep úıde de tynysh otyryp tamaǵyńdy ishe almaısyń!..

— Terezeni jap ta esikke qulyp sal, — dedi Sıǵat. — Búgingi bazar osymen tarqaıdy, qalǵanyna myna Asekeń men Merýert jaýap beredi.

Tereze tars jabylyp, esikke qulyp túskende shylapshyn, shelekter dańǵyrlap, irgede ıtinip otyrǵan ala-qula jurt sáńgirlep, tarydan torǵaı úrkitkendeı pantovarkanyń basy azan-qazan boldy.

Áldebir qatyn pushyq tanaýymen kók tirep, ózgeni bolmasa da ózin-ózi julyp jeıtindeı myqynyn taıanyp shyǵyp edi, Mátpusanyń jorǵasy eken.

— Áı, ıt ishpeıtin laıdy qulypqa salǵan qaısyń eı!? — dep jer tepkiledi — Áldebiriń ákeńe as bereıin dep jatyrsyńdar ma?!

— Jeńeshe, spakoıstbıe! Tolko spakoıstbıe! Sprapkeń bolsa sorpaǵa meldektetip jiberemin!

— Astapyralla! O naǵylǵan sprapke?!

— Kádimgi epıdokrýjenıe. Deni saý, juqpaly derti joq degen. — Áı, qoja qaınym, sen myna baýyrynan jaraıtyndardy súndetke otyrǵyzyp al! Bizdi qaıtesiń, on bes bala taýyp, on bes dúrkin ish tastaǵan laqsa nemege ne sprapke kerek?!

Merýert sandyqshasyn kóterip aıǵaıdyń dál qyzǵan kezinde keldi. Aq halatty kórgende aıýdan shoshyǵandaı shelek-shylapshyndy tastaı qashqan dańǵaza jurt áp-sátte zym-zıa boldy da, esik kózinde Mátpusanyń jorǵasy bastaǵan osy tóńirektiń ólermenderi ǵana qalyp edi.

— Al aǵaıyn, áıel joldastar túgeldeı mynaý monshaǵa kirsin de erkekter óre syrtyna sheshine salsa da bolady, — dep Asekeń "shıpka" qystyrǵan saýsaǵyn shoshaıtty. — Bireýdiń júregi dimkás, bireýdiń qany tasıdy, taǵy bireýdiń taǵy birde«esi degendeı... Sorpa jaryqtyq sonyń bárin kótere bermeıdi, bireýiń astaý ishinde tyrqıyp qap júrseńder súıekke tańba!.

— Qarań qalǵyr, qysyr qalsam da sol sorpańa túspedim, al qaıtesiń?! — dep Mátpusanyń jorǵasy legendi shyrqatyp jiberdi.

Núktedeı nondy sen túgili, on bes balanyń ákesi aǵań da kórgen joq áli!..

— Jeńeshe, spakóıstbıe! Tólke spakoıstbıe! Bireýdiń jeke menshigine qol suǵý joq! Ol jaǵyna saspańyz! Polnoe garante!

Asekeńniń "garantıasyn" karantın dep uqqan jurt, bul aýylǵa áldebir indet kep qaldy ma degendeı aldy-artyna qaramaı oqyralap jóneldi. Onyń ústine aspanǵa shoshaıǵan "shıpkaly" saýsaqtyń úreıi indetten de zárli edi, Sıǵat endi bir qaraǵanda tońqaıǵan shelek, tóńkerilgen shylapshynnyń ortasynda áldebir áýendi ysqyryp shúrshıgen erin men shoshaıǵan "shıpkaly" saýsaqtyń ózi ǵana qalypty.

— Osy jigittiń ózi dál dúr me, dánekústeý me?! Aralaspaıtyn isi, tıispeıtin adamy joq — dep qarnyn qapsyra qushaqtap, tesik baqyrdy bóksesimen jerge qabystyra, keń dúnıege syımaı otyrǵan Qabylhan Asekeńdi jaqtyrmaı qaldy.

Qabylhandy Sıǵat ta jaqtyrmaı qaldy. Búkil tynysty bitep, aq kóılektiń qoltyǵyn jel qaqtyryp tý syrtyna otyryp alǵan eken, adamnyń júzine qaramaı sóılep, jaýaptan teris aınalyp turyp qutylatyn syrǵaqtaý jigit kópten qolyna túspeı júr edi.

— Qabylhan, sen lesqozdyń qansha jerin paıdalanyp otyrsyń?

— Jıyrma alty myń gektar.

— Neshe jyl dırektor boldyń?

— Qudaı qalasa, bıyl jeti jylǵa tolady.

— Qansha jyl kresloda otyrǵanyńdy umytpapsyń, jeti jylda sol jerge jeti tal shanyshtyń ba?

— Endi ol... ol endi lesqozdyń óz sharýasy ǵoı...

— Solaı ma edi?.. Endeshe, lesqozdyń úsh júz myń gektary zakaznık, onyń ishinde buǵy satysynyń qadasy qaǵylǵan aýmaq túgeldeı zapovednık ekenin jaqsy bilesiń, al myna qaptaǵan mashına, qańǵyrǵan saıaqtaryń ne? Qoryqqa at aıaǵyn tıgizbeı otyrǵanda maı sasytqanymyz, taǵyny ǵana emes, adamdy tútinge qaqaltqanymyz qalaı? Mynaý brezent aýyl ot jaqpaı, tamaq ishpeı otyr deshi?.. Allanyń kúni apshyny qýyryp turǵany mynaý, bul buryn Altaı kórmegen qapyryq, múk qańsyp, orman tútigip, shyrpy sirińkedeı shytynap tur. Mal ıesinen qaıyr bolmaǵan soń jer ıesi biz shyryldamaǵanda seniń órtińe kelip kim sý sebedi?!

— Qaıtemiz endi... el ǵoı... elsiz kúniń joq.

— Qaıtemin dep qarap otyrǵannan qaımana qazaqtyń el bolǵanyn kórgem joq! Elge qur músirkeý emes, qaryzsyz qaıyrym da, qamshy da kerek! Mynaý bassyz topyr, paryqsyz tirlik jalyqtyrǵan joq pa?! Sovhozdyń bergi betke qaıtyp kelgenine jıyrma jyldaı ýaqyt bolypty, jıyrma jylda etek-jeńin jımaıtyn netken jurt bul? Seniń jalǵyz múıiziń dertke dári bolǵanmen janǵa dári me?... Kimge dári?.. Sıǵat mashınaǵa otyrǵanda sirkesin sý kótermeı joqqa shamyrqanyp, nildeı buzyldy. "Osy nemenege júr? Jıyrmadan asqan soń qyz degen shirkin ornyn taýyp ketpeıtin be edi!.." — dep ishteı qyjyrtyp, áldenege keshigip, kúttirip qoıǵan qyzyn da jaqtyrmaı qaldy; dúńkıip kelip, dúńkıip qaıtqan Beketti de biraz jerge aparyp tastady: "sharshap aıtar aqyly, shashylyp kúler ázili joq, ydysyna túkirseń de dúńkıip otyryp juǵa beretin netken tózim, júdemeıtin netken júıke bul?! Quj-quj jelkesimen mańdaı terezeni bitep tastaǵan Qotıynnyń jymyryq qulaǵy men taqtaıdaı tep-tegis tóbesin de búgin kórgendeı: "táýba, jaratqan ıem de pándasyna jany ashymaıdy eken-aý! — dep túrshikti, — tún balasy túgil tal túste kórseń talyp túsetin myna dıýdyń qasyna kelin qalaı jatyp júrgen, sirá, aıýdyń da baqyryp qashatyny ras shyǵar!.." Tozǵan aýyldyń sary jurtynan attanǵandaı artynda da kóń-qoqysty jerkenish qalǵan sıaqty. Sony keship júrgen ózin de ońdyrǵan joq. Áıteýir salaq qatynnyń jıylmaıtyn kir tóseginen turyp bara jatqandaı tula boıynda bir shimirkenis bar edi.

Sógeıin degen joq edi. Jıyrma jyldyń ishinde uıyp otyrǵan aýyldyń irgesi buzylyp, ne basy, ne aıaǵy joq bitpeıtin berekesiz sharýa, pyshyraý tirlik basty: aı deıtin aja, qoı deıtin qojasyz órip, otyrǵan ornynda tústenip, jetken jerine jyǵyla salatyn tentireme teksizge erip teris betten araq pen samagon keldi; esigine qulyp túspeıtin momyn oshaqqa urlyq kirdi, etegin jel kótermeıtin uıatty juraǵatqa qarlyq juǵyp, alysty qoıyp aǵaıynmen shaı despeıtin qońsylar kisi óltirýge deıin bardy; ókimet sharýasyna qulqy, óz sharýasyna ólermendigi joq, bir bótelke útpin bir traktordy kúnshilikke aıdap, bir bótelkeniń quny úshin kóringenniń quly bolatyn beıbastyq dúregeıler shyryq buzdy... El ǵoı deıdi! Elsiz kúniń joq deıdi. Kúnińniń joq ekeni ras, biraq bir tyıym, bir qamshy kótermese sol eldiń qojyrap bara jatqanyn seze me eken?.. Áı qaıdan, eger ony sezse, ájeptáýir kórikti betti kóldeı qarynnyń búldirip turǵanyn bilse kerek edi ǵoı!..

Noqtaly termos pen oramal-sýlyqtyń boqshasyn arqalaǵan alpystar shamasyndaǵy shorty kıgen sheten qalpaq satynyń qaqpasynda kútip tur eken. Jol boıy jolaýshy kórse qaıyn atasyndaı qaıyrylyp kelip jınap alatyn Qotıyn qol kótergen soń toqtaı qalyp edi, sheten qalpaq elp etip otyra qoımady, áldebir qaǵazdy áldebir dokýmentke qosa Merýertke usyndy. — Keshirińiz, renjip bara jatyrsyz ba? — dedi tanysyp shyqqan Merýert qaǵazyn qaıtyp berip.

— Renjip te baramyn, renjimeı de baramyn, — dep sheten qalpaq saqalyn saýyp turyp kúldi. — Renjimeıtinim — tártiptiń aty tártip, oǵan daýa joq, renjıtinim — sol tártiptiń kesh bastalǵany.

— Qaıdan kelip edińiz?

— Lenıngradtan.

Lenıngradtan degenge Sıǵattyń qulaǵy eleń ete qaldy. Sheten qalpaqqa eńkeıip turyp úńilip qarady da tanys bir júzdi shyram ytqandaı edi, bir ıleý qumyrsqaǵa uıa bolatyndaı kók býryl kúıek saqal áldekimdi jasyryp, mańaılatpaı qoıdy.

— Qaıda toqtadyńyz?

— Altaıda meniń juraǵatym jetkilikti, myna buǵyly aýylda, Starshoıdyń úıinde jatyrmyn.

— Otyryńyz, jetkizip salaıyq.

— Raqmet! Biz jaıaý júrýge jer tappaı júrgen jandarmyz ǵoı, — dep sheten qalpaq mádenıetti túrde mashınadan bas tartty. — Sizben suhbattasatyn oıym bar edi, onyń ústine bir kezde, bir jerde kórgen de sıaqtymyn. Eger esime túsire alsam, ózim de izdep baramyn.

— Onda mashına jibereıin.

— Raqmet!

Aıdaladaǵy bir adamnan jyly sóz estigenge ishtegi qasańy jibigendeı bolǵan, biraq qansha oılaǵanmen qaıdan kórgeni esine túspedi. Lenıngrad?.. Orman sharýashylyǵy men atash ónerkásibi akademıasy?.. Joq, kórmegen adamy.

— Solovev Vasılıı Ivanovıch, doktor bıologıcheskıh naýk, profesor, stradaet nevralgıeı, epıdokrýjenıe chıstoe!..

— Manadan beri nege aıtpaı otyrsyń? — dep Sıǵat qyzyna qadaldy. — Uıat bolǵanyn qarashy.

— Siz tanymaǵan soń ol kisiniń jekjat ekenin men qaıdan bileıin, — dep Merýert bar kináni ákesine aýdaryp tastady.

Mashına kilt toqtady da Qotıyn jumyryq qulaǵyn Sıǵatqa tosyp qalshıdy da qaldy. Burq etken joldyń maı topyraǵy salondy keýlep, jipsigen jelke, jyltyraǵan bet-aýyzǵa opadaı jabysyp, ortadaǵy jalǵyz qyz túshkirip saldy.

— Ne boldy?

— Eshteńe bolǵan joq.

— Onda nege tursyń?

— Ana kisini... — dep Qotıyn shúıdesin syndyra Sıǵatqa qoparyla buryldy.

— Ol kisi jol-jónekeı ala ketetin jópsheńki adam emes. Eger kishireıip qalamyn demese, myna bas ormanshy erý bop baryp búgin keshke ertip keler.

Jelkesinen úrgen qyzdyń ystyq deminen, búıirinen qadalǵan ákesiniń synshyl kózinen qaradaı qysylyp, qaradaı shashyrap otyrǵan bas ormanshy Sıǵattyń ne aıtqanyn túsingen joq edi, aýyrtpaı taptap, aýzyn ashpaı dattap tastaıtyn bastyǵynyń qazymyrlyǵynan zárezep bolǵan jigit óz adresine atylǵan oq bar ma dep jasqana qarap edi, Sıǵat qaıtalap jatpady.

3

Altaıda tún balasy erekshe. Aqsha qardyń yzǵaryn búktep ańyrap bir soǵar jeli bar. Ańyrap soqqan jelde aıyz qandyratyn tynys bar. Andy qońymen, adamdy tonymen dirdektetedi Altaıda shybyn-shirkeıdiń ǵumyry qysqa, shildemen kelip, súmbile týa ketedi, shyq túskenshe órekpip, shyqpen birge óledi. Altaıda ózenniń saryly, ormannyń saryny da basqa. Ol, úkiden basqa maqulyqty túgel uıyqtatyp, sileıtip salatyn tynyshtyq pen tynystyń káıip dúnıesi.

Tún balasynda Buqtyrmanyń aǵyny da toqtap qalady. Aı júzine shaǵylysqan Buqtyrmanyń aınasy sút betindegi kilegeıdeı kilkip tur. Qos jaǵanyń entelegen ormany sý astyndaǵy kóleńkesinen úrkip tur, áıtpese samsaǵan qoldaı keship ótip bir-birimen aıqasa ketetin sıaqty. Jańaǵy ińir bolmaı jalpyldaǵan jalǵyz ot qazan túbinen qashyp qaıtyp, qashyp qaıtyp óleýsirep barady, aǵash basyna ilgen jalǵyz lampanyń jaryǵy jelmen qosyla teńselip, irgeden syqqan ormannyń úńireıgen qara quryq tunbasyn ilip qaıtyp, ilip qaıtyp tur.

Tún balasynda taımen jaryqqa jınalady, qarmaqty jaqsy qabady dep qaıdaǵy joqty shyǵarǵan Osıp qart edi. Qolyna qarmaq ilikkenderi jaǵaǵa túsken, báriniń jabylyp ustaǵany tórt-bes shabaq, mosydaǵy shyǵyryqqa ilgen qulaqty qazan ińirden beri bosqa qaınap, sýy úsh sarqylyp, úsh toldy. Meshel de qýyrdaǵyn kóterip jaǵaǵa úsh kelip, úsh qaıtty. Mundaıda ilik izdep otyratyn Jaqyp:

— Dada Ósip, seniń álgi tuzaqtap ketken taımenderiń qaıda? — dep shaldy aınaldyrýǵa kiristi. Ekeýi týa zamandas adamdaı Jaqyptyń ázili de, qyjyrtpasy da Osıp qarttan basqaǵa júrmeıtin.

— Aqymaq bireý bolmasa, balyqtyń toqtyǵyn qymyzben basqan qazaq túgili, ker jaqty kórdiń be?! — dep shal da Jaqyptyń shalǵaıynan julyp tústi. — Osynda ursysýǵa kelgendeı!.. Balyqty tý-talaqaı úrkitip!.. Bes saǵat boıy bitpeıtin bu netken janjal ózi?!

— Balyq bizden emes, sirá, senen úrikken shyǵar. Búkil qalany sasytyp, qatynǵa da syımaı osynda qashyp kelip ediń, janjal týsa ol da seniń qyrsyǵyń!..

Qartaıǵan shaǵynda Osıp qarttyń qalaǵa syımaı kelgeni ras edi. Kóshelik degenge kónbegen kempirinen bólinip, qolyna bir nemeresin kirgizip berdi de, lesqozdyń omartasyna ıe bolyp shyǵa keldi. Ejelgi kásibi — balǵany da umytqan joq, ara-tura shana ıip, úı qıýǵa da aralasyp qoıady. Kele sala Jaqyptyń kóterip jatqan úıin janjaldasyp júrip qaıta buzdyryp edi; bilgen qulda jazyq joq, qara taıdyń da ońy men terisi bar eken, kúngeıi syrtyna, teriskeıi ishine qıýlasýy kerek eken, ol kem degende birer jyl keýip turýy kerek eken, peshti de qaıta soqtyryp, Jaqyptyń bıyl kirip alamyn degen baspanasyn bir jylǵa shegerip tastady.

— Sáke, admınıstrasıa tarapynan kúni buryn jaza kesip, jeńildetip qoımasańyz, myna dada Ósiptiń túbi sottalyp ketetin túri bar, — dep Jaqyp taǵy da birdemeniń shıin shyǵaryp qoıdy. — Bul kisi tabysyn jasyryp, kempirine alımentin túgel tólemeı júrgen kórinedi.

Sony bireý-mireý túrtip jibermeı turǵanda... — Jaqyp ishimizdegi jalǵyz túrtkish sen ediń degendeı kóz qıyǵymen Ábdijapardy megzegen bolyp edi, syrttaı mán bermegenmen ósektiń qandaıynan da jerkenbeıtin Ábekeń ospaqtyń tórkinin sezbeı jol ortadan qosyla ketti.

— Báse, balyqqa súırep ıgi-jaqsylarǵa naǵyp jaǵympazdana qaldy dep edim, artynda qatqan qoıasy bar deseńshi!..

Ábekeń Osıp qartty Jaqypqa jorta jyǵyp bermek bolyp edi, Sıǵat taban astynda tyrp etkizbeı daýkesti shaldyń aldyna top etkizdi.

— Bir úıdiń qıýy peshimen qosqanda jeti júz som, — dedi. — Shana, er-turman, esik terezeniń kásegin eseptemeı-aq qoıalyq. Sen Osekeńe qansha pul tólediń osy?

— Endi... bizdiki aǵaıyn arasyndaǵy sharýa ǵoı, — dep kúmiljidi Jaqyp.

— Saýdada dostyq joq, aǵaıyn dep sen aqysyn jeseń, jat jurt bodaýyn ustata ma?.. Shesheńe janyń ashysa sol jeti júz somdy sal da jiber!..

— Rasynda, bu jurtta talaı malym júr eken-aý! — dep Osıp qart Sıǵattyń qolpashyna kádimgideı razy bolyp qaldy.

— El ústinen kún kórgenimiz ras, — dep Jaqyp eriksiz moıyndaǵandaı boldy. — Biraq dástúr boıynsha orys jurty qyzdyń jasaýyn oń jaqta otyrǵanda-aq hatqa túsirip, uzatylǵanda enshisin qosa berýshi edi, bizdiń úıdegi myqtyny jalań aıaq jetektetip jibergeniń esinde me?..

— Jyǵylǵan adam jambasyn oılaýy kerek qoı! — dedi manadan quryǵyn ańdyp tas kereń otyrǵan Vasılıı Ivanovıch.

Sıǵattan basqasy túgel ańtarylyp edi. Eki jyl qatarynan kelip, aılap úıinde jatsa da Vasılıı Ivanovıchtiń qazaqsha til qatqanyn Aıtqazynyń da estip otyrǵany osy. Jer, ózen-sýdyń aty jaıyndaǵy manadan bergi aıtystyń kiltıpanyn endi ǵana túsingen Starshoı ózinen-ózi qýystanyp, sasyp qaldy.

— Vasılıı Ivanovıch, siz qazaq tiline aǵyp tur ekensiz ǵoı!..

— Qaqsap turmyn demeımin, eptep nan tabarym bar.

— Osy ýaqytqa deıin sezdirmeı qalaı shydap júrgensiz?

— Oǵan muqtajdyq boldy ma? Meniń baıqaýymsha, qazaqtyń tilin qazaqtan kóri osyndaǵy ker jaqtar jaqsy biletin sıaqty. Túbi, men de sol ker jaqtyń biri edim...

— Olaı emes shyǵar, Vasılıı Ivanovıch, men de sol qazaqtyń biri edim! — dep Aıtqazy namystanyp qaldy.

— Biri ekeniń ras shyǵar, — dep Vasılıı Ivanovıch quryǵyn jaǵanyń shymyna shanyshty da kún qaqqan shombal denesin Aıtqazyǵa tutas buryp otyrdy.

— Meniń aıtyp otyrǵanym birli-jarym emes...

— Anaý aýylyńnyń qaq ortasyndaǵy mektebińe bir kirip shyqtyń ba?..

— Basqa ulttyń tórt-bes balasy úshin júz sábıdiń tilin kúrmep qoıǵandaryń qalaı?

— Mekteptiń ıesi bólek qoı, — dep Aıtqazy arasha kútkendeı jan-jaǵyna jaltaqtap talastan qasha bastady.

— Buqasy bóten bolǵanmen buzaý seniki emes pe depti bir jeńgeleriń, ıesi bólek bolǵanmen sondaǵy saýat ashyp jatqan jas órim osy Altaıdyń, asyryp aıtsaq, eldiń bolashaǵy emes pe?!

— Onyńyz ras.

— Endeshe, sol bilim ordasynyń ana tilinde bir de bir gazet-jýrnal jazdyryp almaýy qalaı? Kitaphanada bir de bir qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalary bolmaýy qalaı? Mektepti qoıyp, búkil aýylda Sıǵat Sapaevıchten basqa qazaqsha til ashatyn bir de bir tútin joq eken. Baıaǵy lıkbezdiń zamanynda gazettiń pushpaǵyna deıin túk qoımaı oqyp, aýylǵa bir kitap kelse, bir qaryp tanıtyn baıǵus at-túıedeı qalap, jalǵyz kitap jalba-julbasy shyqqansha ár tútindi adaqtap shyǵatyn edi. Endi kúndelikti tilińdi maılyqqa ǵana jumsap, altynnan qymbat qazynańdy týaletke aparyp iletindi shyǵarypsyń!..

Sábıinen belinen basqany bolmasa, orysshany da jarytyp jatqany shamaly. Sol shala tildi shákirtten erteń kisiligi bútin azamat shyǵa ma?.. Muny da ıesi bóten is dep sanaısyń ba? Sen Starshoısyń ǵoı... bir aýyldyń starshoıy?..

— Bóten bolmaǵanymen ol meniń quryǵym jetetin is pe? — dep Aıtqazy óziniń meshenge ilinip qalǵanyna ókingendeı jaýapty áldekimderge aýdaryp tastap tympımaǵa kóshpek boldy.

Bir taqymdap alǵan soń Vasılıı Ivanovıch te qaıtyp tizgindi bosatpaı, kelinim saǵan aıtam, qyzym sen tyńdaǵa salyp Starshoıdyń qyr sońynan túspeı qoıdy.

— Meniń de anda-sanda qazaqsha án salǵym, dombyra shertkim keledi, átteń, ishten yńyldaǵanym bolmasa, daýysym joq, qolym saýatsyz, biraq, bala kezimde estigen sol bir áýender áli kúngi kókeıimde júr. Eki jyl qatarynan kelgende áý degen bireýdi, tyńq etken dombyrany estı almaı shermende boldym... Jıyrma toǵyzynshy jyly maral sovhozyn uıymdastyrǵanda, buqasy men urǵashysyn qosqanda júz-aq tuıaq bar edi. Menen keıin on alty dırektor aýysypty, "Qatyn" degen sovhoz baıyǵan soń "Verhkatýn" atanyp shyǵa kelgen. "Qatyn" degen shirkindi árkim atash atqa ár qıly mingizip jiberdi, meıli, jaman aıtsyn, jaqsy aıtsyn, "qatynnyń" tórkini — Ana. Ana sýym — Qatyndy Katýn dep, Ana jurtym, kindik kesken Otanym, qara ormanym degen Qatyn qaraǵaıdy Katon deýge de aýyz otyǵypty, odan bergi Kókjotany Zelenaıa dep ketippiz. Shabanbaı, Kókala-Aıǵyr, Kókjota, Taldybulaq, Taskúrke, Saryalqa sıaqty jaılaýymyz bar edi, Altaıdyń ár shyńy, ár sýyna babalaryń qoıǵan kóne atyn san túrli septep, bul kúnde ata qonysyńnyń atynan da jańylyp qalypsyń.

Erteń bala-shaǵańa qaı jerde týdyń, qaı jerde óstiń demeksiń?.. Qyryq jyl shalǵaıda júrsem de jıyrma jasyma deıin dinime, tilime sińgen dertti umytpaýǵa tyrysyp edim, osydan jetpis bes jyl burynǵy ákesiniń aty Qasqyrbaı, Túlkibaı, Tekebaı ekenin búgingi Volkov, Lısısyn, Kozlovtar naǵyp umyta qalǵan?..

— Áketti! Áketti áne, ıazvı! — dep shar etken Osıp qarttyń oıbaıynan bári de atyp-atyp turǵan, túnniń tynyshtyǵyn jyrtyp ketken tarǵyl daýys jan túrshigerlik edi, bireýdi aıý súırep bara ma dep shoshyǵan jurt topyrlap ot basyna tyǵyldy da samyrsyn túbinde qapersiz uıyqtap jatqan Ábdijapardyń bárinen de jany tátti eken, kıimsheń baryp Buqtyrmaǵa qoıyp ketti.

— Áı, bátshaǵar, seni Qudaı almaıdy, ana quryqty usta, quryqty! — dep Osıp qart taǵy da oıbaıyn saldy.

Vasılıı Ivanovıchtiń shanshyp ketken quryǵy jaǵadan týlaı jónelgen, biraq oǵan qaraıtyn Ábdijaparda dármen bolǵan joq, maltý bilmeıtin baıǵus eki qolyn erbeńdetip, sý sabalap ketip barady. Oǵan qaraıtyn jurt ta bolǵan joq, japa-tarmaǵaı quryqqa júgiristi. Bir batyp, bir shyqqan Ábdijapar qaqalyp-shashalyp: "oıbaı, ólde-em!" — dep baqyrdy. Óldim dep júrgeni oımaqtaı-aq shuńqyr eken, qýalap baryp qarmaǵynyń quryǵyn usynǵan Asekeń syńar qolyndaǵy shıpkasyn shoshaıtyp, aspaı-saspaı:

— Spakoıstbıe!.. Tólkó spakoıstbıe! — dep ókire bulqynǵan Ábdijapardy shuńqyrdan shyǵaryp aldy. Jańbyr jaýmaı, jel turmaı malmandaı bolǵan Ábdijapardy jetelep kelgende oshaq basynda taıdaı bolmasa da laqtaı taımen týlap jatyr eken, Asekeń súmireıgen jetegine ıegin shoshaıtyp:

— Jigitter, balyqtyń úlkeni mynda! — dep máz boldy.

— Aman qaıttyń ba, áıteýir? — dedi Osıp qart.

Jigitter taımenniń qyzyǵyn tastaı berip, Ábdijapardy ortaǵa aldy. Ystyq sýǵa tyǵyp alǵan taýyqtaı júni japyrylyp, eseńgirep qalǵan baıǵustyń keńsirigi ýdaı ashyp, qulaǵyna kúrt kirip ketkendeı basyn shaıqaı beredi. Jurttyń daýsyn estimese de aqsıǵan tis pen qulaqqa jetken ezýden qyryla kúlip jatqanyn sezdi de, taban astynda bezere qaldy.

— Óńsheń del qulyny bórliktirip! — dedi, bul onyń Osıp qartqa aıtqany bolsa kerek. — Meni osynda qaı Qudaı aıdap keldi?! Men osynda nemenege keldim?! — dep talqan boldy. — Kúledi eshe! Kúlkiń kómir bolǵyr! Kúler ediń osydan sýǵa ketsem! Biriń taǵyńnan, biriń baǵyńnan aırylǵanda kórer edim! — dedi? — bul onyń Sıǵat pen Beketke Qabylhandy qosaqtap qoıyp aıtqany bolsa kerek. Tezegi teris kelse de jurttan kóretin báleqor jyryndynyń myna sózinen keıin jigitter esin tez jıdy da qarmaqtaryn matap, qaǵynyp-silkinýge kiristi. Ábdijapar sýǵa ketip qalsa da onyń óligin izdegisi kelip turǵandar shamaly edi, biraq óle qalsa da artyna aryz tastap ketetin kúıeli tutqyshtyń kesirli nıetinen bári de seskenetin sıaqty; ómirdiń yrǵaǵyna kóldeneń taıaq qystyrǵannan basqa maqsaty joq, arbanyń besinshi dońǵalaǵyndaı kereksiz nemeniń óz basyn ólip bara jatyp ta jurttan bıik baǵalaǵanyna árkim ishteı kúıinip-aq tur. Pushaıman qalpymen de múńkime sasyqtyń kisi qorqytýyn qaıtersiń.

Dabyr-dubyrǵa joǵarydan domalap túsken Meshel qonaqtaryn dastarqanǵa shaqyrdy da kóbeıýge syltaý tappaı turǵan jigitter qoparyla kóterildi. Jarym kúlki, jarym qyjyly ishinde qalǵan Jaqyp Ábdijapardy qapsyryp alyp sýǵa qaıta laqtyryp jibergisi kelip edi. Onyń keıindep qalǵanynan seziktengen Osıp qart:

— Áı, jaman kúıeý, endigi kezek meniki dep turmysyń? — dedi jelkeden salyp jiberetindeı jelbezeginen qysqan nán taımendi salmaqtap. — Sen sýǵa túskende ákeń Tólesh belińe arqan baılap otyrýshy edi, arýaqtyń aldynda boryshty bolyp qalyp júrmeıin, keri qaıt.

Jaqypqa bir aýyz til qatsa Tóleshti qystyra beretin shaldyń áýestigi bar eken, tanys esim bolǵan soń Sıǵat ta:

— Ol qaı Tólesh? — dep Osıp qartty ádeıi tosyp alyp surady.

— Toqtardyń Tóleshi de.

— Ózge toqtasa da Toqtar toqtamas deıtuǵyn áıgili ury Toqtar ma?

— Qazaqta ne maqtan, ury maqtan, biraq Toqtar bireý-aq edi ǵoı, — dep shal kóńilsiz kúńk etti.

— Al, kúıeýi nesi?

— Qaǵazdaı appaq bala eken, qatyn bolýǵa jaraıdy dep ákesi qoımaǵan soń tuqym jańartam dep baıaǵy aqsaq egerdiń qyzyn alǵan. Qazaq qaı bir ońǵanyn qıýshy edi, áli kúngi qulaǵynan kóterip turǵyzyp júrmiz!

Bir kúnde umytylyp bara jatqan úsh birdeı adamnyń biriniń júzin kórip, ekeýiniń esimin estigenine Sıǵat tajap qaldy. Osydan on bes jyl buryn Orman Sharýashylyǵy Akademıasynda dısertasıasyn jer-kókke syıǵyzbaı maqtaǵan beıtanys adammen Altaıda kezdesem dep oılap pa. Solovev degen famılıasyn bloknotyna jazyp alǵany bolmasa, durystap tús toqtatyp, tanysa almaı da qalǵan. Sol Vasılıı Ivanovıchtiń "Qatyn" sovhozynyń alǵashqy dırektory, osy óńirdiń tóli dep kim oılaǵan. Onyń ber jaǵynda irgede júrgen Jaqyp keshegi jalǵyz kózdi Qara Dıýdyń kindigi, tórin taptap, tósegin tozdyrǵan aqsaq egerdiń kúıeý balasy ekeni úsh uıyqtasa túsine kirip pe. Osıp qarttyń Tóleshke degen jantartýy bolmasa, aqsaq egerge aǵaıynshylyǵy shamaly edi. Qartaıǵanda kempirinen bólinip qylyq shyǵarǵan kári shóńge aıdaladaǵy adamdy juraǵat tutsa, urlyq ta bolsa aqsaq egerdiń oshaǵyna qatysy bar Sıǵatqa Jaqyptyń túbi kúıeý bop shyqpasyna kim kepil?.. Tirlik degen shirkinniń noqtaǵa kónbeıtin, qaqpaıǵa júrmeıtin qyrsyqtyǵy osy da. Týǵan jıeniń Beskempirge mysqaldaı qaıyryń joq, bir kezdegi ázireıiliń — Esimhannyń urpaǵyn qanatyńnyń astyna alyp qyzǵyshtaı qorısyń. Meshelden kisi, meshkeıden sypa jasaımyn dep júrgende kisiniń kisiligin umytyp ketken joqsyń ba?.. Jaǵa men úı arasyndaǵy qarǵa adym jerdi taýysqansha Sıǵat qaýashaq bastaǵy qyryq jylǵy arhıvin sapyryp shyqqandaı bolyp edi...

4

Áńgime synyq qabyrǵadan bastalyp edi. Et týrap otyrǵan Jaqyp jilik úlesine kelgende Ábdijapardyń aldyna bir julym jalańash qabyrǵa tastaǵan, ol jaryqtyq ta ıesin tapqanymen shor bolyp bitken synyq eken, onsyz da mızerden eki qulap, toǵyzdan eki dúrkin ustalyp, júıkesi juqaryp otyrǵan Ábdijapar qunys qabyrǵany:

— Mal ıesi mujysyn! — dep Qabylhannyń aldyna laqtyryp tastady.

Qorlaǵan Jaqyp, Qabylhannyń jazyǵy joq edi. Qulatqan da, ustap bergen de, qaltasyn teris aınaldyryp tonaǵan da Sıǵat bolatyn. Bir kesh, bir túnde taz basyna úsh dúrkin taıaq tıip máńgirip qalǵan shirkin Sıǵattyń shaýjaıynan alýǵa júreksinip adresten ádeıi adasqan. Vasılıı Ivanovıchten bastap tór jaqtan syrǵyp kele jatqan shekeniń kóz maıyn shuqyp otyrǵan Qabylhan mertik qabyrǵaǵa qaraǵan da joq. Onysy taǵy da Ábekeńniń qıtyǵyna tıdi, ol az degendeı, kózi úńireıip, quıqasynan jurdaı qý sheke aldyna kelgende jyndanyp kete jazdady. "Osy eldiń aq ıti edim ǵoı, osynshama kústana qylatyndaı ne jazyǵym bar edi?!" Ne jazyǵy baryn bile tura Ábekeń aıǵaı salǵysy kelip edi, átteń, munysyn da aıta almaı, ishinde qusyqtyń qordasyndaı uıyp qala berdi.

— Spakoıstbıe! Tólko spakoıstbıe! — dedi Asekeń, nege aıtqanyn Asekeńniń ózinen, Jaqyp pen Sıǵattan basqa eshkim sezgen joq, Ábekeń taǵy da ózine qadalǵan kekesin dep túsindi. Quryq jalǵap jylymnan qutqaryp alsa da, ǵumyr baqı osy bir qısyq muryn qyr sońynan qalmaı quıryǵyn basyp kele jatqandaı atarǵa oǵy bolmaı otyr. Jurttyń kózine shor bolyp jabysqan qunys qabyrǵany bastyǵynyń aldynan bildirmeı alyp zymyratyp jibermek bolǵan Aıtqazyny Sıǵat kóziniń qıyǵymen ustap aldy.

— Jylyna qansha shyǵyn, qansha qabyrǵa synady?

— Birli-jarym bolmasa, shyǵyn joq, Qabyrǵa... — Aıtqazy qabyrǵany laqtyryp jiberip, bir páleden qutylǵandaı múdirip qaldy. — Sirá, qabyrǵasy bútin buqa bar ma eken?..

— Onysy nesi?

— Kúıektiń tóbelesinde synady, qýǵanda synady, stanokta synady, bas bilmeıtin taǵyǵa taıaq tımeı tura ma...

— Dónejin ekeni ras bolsa, myna buqa áli úıirge túspegen, stanokqa biraq dúrkin kirip shyqqan. Demek?..

— Stanokte taıaqtan synǵan.

— Sonda jyl saıyn múıizi otalatyn buqalardyń qabyrǵasy nesheý eken? Onyń ónimge zıany joq pa?

— Nege bolmasyn. Mertigi jazylǵansha et almaıdy, et almaǵan buqa kúıekte nashar, qystan aryqtap shyǵady da kóktemde múıizi durys jetilmeıdi.

— Ol endi óristiń shóbine, jaıylymnyń sonysyna baılanysty, — dep Qabylhan ózine tıimsiz áńgimeni aldyn ala úzip tastaýǵa tyrysty. — Bizdiń erkimizden tys, esepte joq shyǵynnyń bir túri ǵoı.

— Baılanysty ekeni ras, biraq erikten tys degenimiz erinshektiń syltaýy ǵoı, — dep Starshoı oǵan kelise qoıǵan joq. Erteńgisin baıqaǵan shyǵarsyzdar, myna dónejinniń múıiz tarmaǵy biri qyldyryqtaı, biri qıqy-jıqy, myqtap ketkende ekinshi sorttyń ónimi. Sanaı bersek onyń sebebi de kóp.

— Erteńgisin ár nárseni, kóp nárseni baıqaǵan sıaqtymyz, — dedi Sıǵat Qabylhanǵa suraýly júzin qadaı. — Otyndy shapqanǵa jaqtyr, maldy tapqanǵa baqtyr deýshi edi, kisi kózine orasholaq kóringen kóp nárse mal ıesine batpaı ma, qalaı?..

— Seri aǵań bizdi shaqyryp alyp taǵy da sabaıyn dep otyr-aý osy, — dep Qabylhan qaıqańdap shyǵa keldi.

— Odan nesine qorqasyń? Áýeli, shaqyryp otyrǵan men emes, myna batyr, — dep Sıǵat Mesheldi nusqady. — Sosyn, atań qazaq kisi ólse de keristiń daýyn dastarqan basynda sheshken. Daýger bir saptyaıaq qymyzǵa da jibıdi, aıypty bir aýyz jyly sózge de quldyq urady. Seniń segiz saǵattyq jınalysyńdy segiz mınýttyq shaı ústinde de tamamdaýǵa bolady. Dám degen jaryqtyq tyǵyryqtan kompromıs, tuıyqtan jol taýyp ketýge qashan da dáneker emes pe. Aýyldaǵy qadyry taýsylǵan aǵaıyndy qoıyp, alystan kelgen Vasılıı Ivanovıchterge kúniń túspese bir samaýyr shaı bergenderińdi kórgem joq. Bul seniń halqyń qaıdan kelgen jurt?

Qabylhan aýzyndaǵysyn juta almaı qylǵynyp otyryp qaldy. Qaıtsem qonaqtyń jaıyn tabamyn dep kúni boıy máre-sáresi shyqqan Mesheldiń bórki qazandaı boldy. Osyndaıda asyndy jegizý de abyroı ekenin endi sezgendeı qymyzyn soza sapyryp, qara samardaǵy týralmaǵan bir shómele etti tabaq túbine entelete ıterip qoıdy, ómiri syıly qonaq qabyldap kórmegen kústi baıǵus munyń da Jámılanyń arqasy ekenin párýeıine alǵan joq, ómiri tabaqtas bolyp kórmegen Sıǵatty qaıda aparyp qoıarǵa oryn tappaı otyr. Kóz aldynda jurttyń bári kishireıip, kóz aldynda shyǵanǵa ketken qaryzy, shyq bermeste júrgen esesi qaıtqandaı kóńili kók tirep: "oıpyraý, osy ýaqytqa deıin men osy qaıda júrgenmin?!" — dep ózin-ózi sókkendeı edi, osy ýaqytqa deıin kóni jibimegen qý jetimdiktiń quryshyn toltyramyn dep taıgada tıyn terip júrgenin oılaǵan joq.

— Baıaǵy el joq, baıaǵy nıet te joq, shetinen mal tapqysh! — dep Qabylhan qolyn maılyqqa súrtti de arshanyń shyrpysyn jonyp otyryp aldy. — Kógenniń burshaǵyn sanap tistenip otyrǵan óńsheń bir betpaq, ker jaqtan juqqanyn, joq qazaqtan ker jaqqa juqqanyn qaıdan bileıin, áıteýir arpany kebegimen jep, kebekti kebejesimen qatyq qylǵan keneýsiz jurt qoı!..

Keptegen qanardaı tizesin jaýyp teńkıip jatqan qarynnyń tóbesine toltyryp shara qoısań da shaıqalatyn túri joq, osy otyrysynda joqtyq kórgen, tarshylyqtyń taýqymetin tartqan adamǵa uqsamaıdy-aq, al barlyqty dırektordyń sharbysymen eseptese bul elde jarymaı otyrǵan pende joq sıaqty. Sıǵat dırektordyń maldasyna syımaı tógilip qalǵan en baılyǵyna jubana qoıǵan joq.

— Seniń tóńireginde jeke sharýa kóbeıip ketti. Bir ǵana Aqsý bólimshesindegi júz tútinniń úshten biri sovhozda joq. Biri ań sharýashylyǵyn, biri omartany jaǵalap júr.

— Kópshiligi aýyrdyń ústin, jeńildiń astyn saǵalaǵan berekesiz ysqaıaqtar ǵoı, — dep dırektor aqtalǵan boldy. — Ne aýyldan ketpeıdi, ne sharýaǵa qol qatpaıdy, al sovhozǵa kelemin deýshilerge baspana tabylmaıdy.

— Ol da ánsheıin syrt kózge ǵana. Shyndyǵyna kelsek, sovhozyń kedeı. Áıtpese eliń de baıaǵy, nıet te baıaǵy. Azǵantaı jurtqa jumys taýyp bere almaı otyrǵanda syrttan qol shaqyram deısiń. Bir bólimsheniń buǵysyn myna Starshoı basqarǵan on eki-aq adam baǵady. Qalǵany mehanızator, bári jıylyp azdaǵan egin men pishenniń sońynda júr. Kóktem men kúzde bolmasa, alty aı qys boıy aı saıyn alatyny úı sypyrýshynyń jarym jalaqysyna jetpeıdi. Tehnıka kelgennen beri áıel juraǵaty túgeldeı jumyssyz qaldy. Áıteýir jaz boıy lesqozdyń maýsymdyq jumysynda tıyn-teben tapqan bolady da qar túse kúresinnen attap shyqpaıdy. Ár tútinde arysy onnan, berisi besten bala baryn eskersek, sonshama aýyzdy semá basy nesimen asyramaq?.. Jasyryp qaıtesiń, bir oshaqtyń aýyrtpalyǵy áli kúngi sholaq baıtaldy shal-shaýqannyń moınynan túsken joq. Dúkenindegi tirelip turǵany et káne, bola qalǵan kúnde de ony satyp ala qoıatyn pulyń káne? Sonan soń mal jımaǵanda qaıtsyn. Ol da jetiskendikten emes, júni men sútin ókimetke ótkizip aqsha qylady, toqty-torymyn jep qyzylǵa degen tańsyǵyn basady. Shal-shaýqany joqta ol da joq.

Sovhozyńa senbegen soń omarta men ańshylyq qýmaǵanda qaıtsyn!..

— Qysqasy, kompdeksti sharýashylyqty aıtaıyn dep otyrsyz ǵoı, biraq oǵan múmkindik qaıda? Bıligimiz Máskeýde, ol jaq buǵy sharýashylyǵynyń ǵana rentabeldi bolǵanyn qalaıdy, basqaǵa dotasıa jáne joq.

— Bıligiń Máskeýde bolǵanmen el seniki emes pe. Bul eldi teginen jaılaý asyraǵan. Álginde ǵana Vasılıı Ivanovıch sanap shyqqan qonystar qańyrap bos jatyr. Jyl saıyn kórshi aýdandardyń maly shıyrlap qaıtady. Qoınaý tolǵan qaıdaǵy bir mekemelerdiń qysyraǵy men omartasy. Buǵynyń órisin qı sasytyp tozdyrady. Kóliktiń tapshy, kóshtiń sıyqsyz kezinde jaıaý júrip te jan saqtaǵanymyz jaılaý edi, qazir tehnıkanyń zamanynda eski qonysymyzǵa óz aıaǵymyzdyń jetpeı otyrǵany qalaı?.. Múıizdiń sapasy óristiń shóbine, jaıylymnyń sonysyna baılanysty dep óziń aıttyń. Qysy jazy bir tebin, shilde boıy shybynǵa qamap qoıǵan soń ol sorlyda ne ónim bolsyn. Buǵynyń órisi alyna edi ǵoı. Ras, aıdaýǵa kónbeıtin taǵyny satysyz ustaı almaısyń. Osyndaǵy alty bólimsheniń terıtorıasyn satymen jalǵastyrsa alpaǵa jetýge de bolady. Tóldi oıda al da qozyǵa aıaqtanǵan soń, korıdormen jaılaýǵa aıdap tastasań malǵa da jaı, janǵa da tynysh, múıiziń de qaraǵaıdaı. Máskeýiń osyny bilmeı otyr ma?.. Sende buqalarǵa, boıdaqtarǵa, jas tól men enesine degen úsh-aq zagon bar, onyń ózi de jaz ortasynda oty qashady. Aýdaryp salar sonyń qaıda? Bilmese osyny nege aıtpaısyń? Áıtpese anaý múıiz otaıtyn stanoktyń bıligi de Máskeýde shyǵar? Onsyz da qyzylmaı bolǵan alaókpe janýardy uryp-soqpaı-aq stanokqa tartyp kirgize salatyn lebedka jasaı salý qıyn ba? Nemese tańnan qara keshke deıin jigitterdi dedek qaqtyrmaı qazan men monshanyń, monsha men óreniń arasyna konveer júrgizý qoldan kelmeı me?.. Satyńnyń túri anaý — túrtip qalsań qulaıyn dep tur. Baıaǵydaı bórene kóterip jatqan eshkim joq, tochnaıa svarka odan áldeqashan qutqarǵan. Bes metr temir tordy dińgekke bekite salǵany úshin kalymshıkterge bes som tóleıdi ekensiń, ol bes kúnnen keıin tońqaıyp qulap jatady eken. Óz jumysshyń istese tarıf boıynsha elý-aq tıyn... Kalymshıkke qıǵandy ózińe nege qımaısyń? Óz adamyń eń bolmaǵanda ózimdiki dep ister edi ǵoı! Óz adamyńa eń bolmaǵanda aıǵaılaı alar ediń ǵoı!.. Mine, jumys degen osy! Tabys degen de osy! Qolyna qarǵa sańǵysa qara jumystan búginde eshkim qashpaıdy, kásip izdep qańǵyryp taǵy ketpeıdi Búkil sovhozda júz elý-aq jylqy bar, ár bólimshege shaqqanda jıyrma besten-aq, qoıyń qoraǵa bolmaıdy, sıyryń saýynǵa kelmeıdi, biri shıpyń, biri qotyr, biri sıpań, minip te, saýyp ta, jep te qasıetin kórmeısiń, aýzyń aqqa jarymaı, sýsyndy bireýden iship otyrsyń. Kedeılik degen osy emes pe?!

— Sizge ońaı ǵoı, Sáke. Podhozǵa jospar da, gospostavka da joq, ónimdi qaıda, qansha ótkizem deseńiz de ózińiz bilesiz. Aýdan basynyń asqanasy men jol boıynyń beketterine deıin qymyzben bitep tastap qyp-qyzyl tabystyń ortasynda otyrsyz. Et te, sút te, bal da, shóp te óz qambańyzǵa quıylyp jatyr. Kimge satamyn deseńiz de qolyńyzda. Maman izdep taǵy áýre bolmaısyz. Al men de sony istesem, qosymsha qansha zootehnık, qansha mal dárigeri, qanshama vettehnık pen baqtashy kerek, onyń tonnasy men lıtrin, sany men qońyn basqa bireý ańdıdy da men tis shuqyp qala berem. Ras pa?..

— Qysqasy, qosymsha ábigerden qashamyn deshi. Buǵym rentabeldi bolsa jetip jatyr deısiń ǵoı. Bir buǵynyń múıizimen jurtyńnyń múıizi shyqpaıdy. Meniń biletinim sol! Shıpaly ekeni ras, biraq, ol qor bolyp qambaǵa túspeıtin aspandaǵy semizdik. Shıpasy sol ma, anaý pantovarkań ne bolyp ketti? Karalınge toǵytqan qoıdaı bir astaýǵa shyrysh ta, byrysh ta túsip jatyr.

— Ony qurta salý da, tyıyp tastaý da qoldaǵy nárse ǵoı.

— Árıne, qolynda. Sóıte salatynyń da ras. Tek paıdasy bolmasa sonaý Lenıngradtan Vasılıı Ivanovıch bizge sálem berýge kelip pe?.. İrgedegi radonnyń sharapatyn kóre almaı qyms etse astanaǵa, assa odan ármen shaba jónelemiz. Ortalyqtaǵy aýrýhanada on-aq tósek bar, em tappaı júrgen aqsaq-toqsaǵyńdy, súıegi syqyrlap, baltyry syzdap, júıkesin jamaı almaı júrgen dimkástaryńdy qaıtesiń? Sen baspanaǵa taryqsań, men sol baspanaǵa adam tappaı júrmin. Úsh kotejdi jáne salyp jatyrmyn. Raızdravpen kelisip, baratyn jerine baryp, eń quryǵanda sonyń ekeýinen emhana jasaý qoldan kelmes pe eken? Kóringenniń esiginde tentirep júrgen mynaý jurttyń bir bas suǵary bolýy kerek qoı. Arqalap kelgen azyǵyn, dorbalap tasyǵan etin sasytyp alyp, kóringen jerge ot jaǵyp eki kózimizdi tanadaı qylyp qoıdy. Eger sen sol sorpany sısternamen mezgilinde jetkizip tursań, jatar oryn, jeıtin tamaqty asqanasymen, shomylar vanany monshasymen men moınyma alar edim. El de ánsheıin albaty sapsyna bermeı dárigerdiń baqylaýyna túser edi. Qazir kolhoz, sovhozdyń ózi sanatorıı salyp jatqanda biz aıaq astyndaǵy altyndy taptap júrmiz.

— Seri aǵa, munyńyz arman ǵoı. Sonan soń múıiz sorpasy maýsymdyq qana nárse, kóp bolsa eki-aq aı, sonda qalǵan on aıda ol zdravnısańyz qańyrap bos turat ta.

— Nege bos tursyn. Sen ǵoı, byltyr, astanadan hvoınaıa vana alyp qaıttym dep qyryq jylǵy densaýlyǵyńa bron satyp alǵandaı máz boldyń. Biz sonyń ortasynda otyrǵan joqpyz ba. Qalǵan on aıda bylaýǵa tússeń jaman ba?.. Maral oty, kıik oty, qarandyz, altyn tamyr, qoıshy áıteýir, jenshennen basqa da jetpis aýrýǵa shıpaly shóp ataýly Altaıda. Vasılıı Ivanovıch, ótirik deńizshi.

— Bir-aq ótirigi bar. İzdegenge Altaıdan jenshen de tabylady, pıtomnıkte de ósirýge bolady.

Qolynda sháınek, ıyǵynda oramal, shylapshyn ustap Jámılaǵa ere kelgen úkideı sary aspan kóz kelinshek Sıǵatqa ótken bir kúnderdiń qyzyǵy men ermegin esine salǵan edi. Etjeńdiligi bolmasa sheshesine uqsastyǵy kóp eken, qadalyp qansha qaraǵanmen aqsaq egerdi taba almady, qazaqy bet súıegi, sharaly janary, ashyq mańdaıy erekshe jyly kórindi, etjeńdiligi de aıaǵynyń aýyrlyǵynan shyǵar dep túıdi. Mamyrlaǵan eki birdeı kelinshekke jan tartyp, ishteı qozdap jatqan qamqor kóńildiń otyn túrtkendeı ıin sala berdi. Tabaqqa bata suraǵan Jámılaǵa bir aýyz tilek pen raqmetin aıtty da, qaltasyndaǵy búgingi qoldyń búkil parqyn sanamaǵan kúıi Lesá ekeýine bólip ustatty.

— Oı, Seri aǵa, munyńyz ne, bul úıdiń asy satýly emes edi ǵoı! — dep Jámıla sasqalaqtap, alaqany kúıgendeı aqshadan seskenip qaldy.

— Tabaqqa qurǵaq bata júrmeıdi, munyń eshqandaı ábestigi joq, — dedi Sıǵat. — Ári ketkende Ábekeńniń araqqa jumsaıtyn, Qabekeńniń asqanada qaldyratyn shaılyǵy shyǵar.

— Áı, al! Túk kórmegendeı bolǵany nesi-aı! — dep Meshel typyrlady. — Sákeń qolynan tıyn shyqsa da tábárik!

— Oıpyraı, Seri aǵa, bizdiń úıge de bir tústenip ketseńiz qaıtedi! — dedi Qabylhan.

— Aspan kózi jáýdirep Lesá Sıǵatqa uzaq qadaldy. Qas qaǵymda baıaǵy balalyǵy esine tústi: jońyshqaly sary belde shalǵynǵa shomylyp otyratyn jalǵyz úı, jalǵyz úıge qaı mezgilde kelse de attan túspeı jatyp aýla tola balalardy erkelete máz qylyp, attanyp bara jatyp ta túk tappasa qoldaryna bir somnan teńge tastap ketetin lesqoz bastyq sol baıaǵysyndaı jyly ushyrap, jymıa kúlip otyr edi; shashynyń kókshýlan tartyp, túıme murtqa boıaý júrgeni bolmasa sol qalpynan bótendigi joq, dál osy qazir kele ǵoı dep shaqyryp alyp, tulymynan sıpap, mańdaıynan ıiskeıtindeı kóringen; uzaǵyraq joly túspeı qalsa, sol úıdiń bazarǵa ketken basalqasyn kútkendeı bala-shaǵa túgili aqsaq egerdiń ózi de, nekeli jary da bir mezgil jolyna qaraýshy edi; alty qyzdyń ishinde lesqoz bastyqqa erkindigin de, erkeligin de ótkizetin Lesá edi. "Áı, pushyq, jarbańdap sen-aq qalmaıdy ekensiń!" — dep anasy Sıǵattyń tizesinen qýyp túsirgende, lesqoz bastyq: "qyz degen túkpish qoı, bir jaqyndyǵyn sezetin shyǵar, tıme", — deıtuǵyn. Lesá bala kezinde túkti de sezgen joq. Áıteýir bala kezinen Sıǵatty jaqsy kórýshi edi. Sheshesiniń qıpaqtap turǵanyn sezse de qasaqana jibermeı, óńirine tanaýyn tyǵyp uıyqtap qalatyn kezderi de bolatyn. Oıana kele izdep, qaıtyp kórgenshe qońyltaqsyp júretin. Keıin lesqoz bastyq uzaq jyldarǵa joǵaldy da oǵan degen sábıdiń saǵynyshyn tirliktiń ashshy tyrpańy óshirip tastaǵan... Janary ysyp, demi dirildep otyr eken, teris buryla berip turyp ketken Lesá kóziniń jasyna ıe bola almaı qaldy.

Eki kelinshekke kezek telmirgen Ábdijapardyń ózegi ýdaı ashyp, sheke tamyry lúp-lúp soqty da qatyndardyń qabyna túsken qaıran maldyń esebin shyǵarýǵa kiristi: seri atanǵan kári saıqaldyń túgi de quryǵan joq, jurttyń qaltasynan jıyp berdi de jaqsy atandy — bul arǵy esebi; mynaý dastarqannyń puly men Mesheldiń sovhoz kasasyna ótkizgen bir buǵynyń qunyn myrzalyqpen tólep ketti. — Bul bergi esebi.

Iapyraý, osy biz nege óstimeımiz degen bir oı kelip edi, biraq aqsaqtyń aıaǵy, sholaqtyń qoly júre me, kegejeden keri tartqan bir qyrsyq ómir-baqı murttaı ushyryp, alyp kep soǵady, alyp kep soǵady. Sol qyrsyq sóılese aýzyna, júrse izine telmirtken osy saıqaldyń ózi emes pe eken?.. Osy bolmaǵanda talaı ret ósetin de, jalǵan dúnıeni julyǵymen keshetin kezi de, kezegi de kelip edi. Osy bolmaǵanda otyrǵan ájeptáýir ornynan aırylyp, sybaǵasyna ıt ıiskemeıtin synyq qabyrǵa ustap kúıeli oshaqtyń túbindegi kón týlaqta qalmas edi. Tula boıyn Sıǵatqa degen áldebir qastandyq kernegen Ábekeńniń álgi bir sheke lúpili solqyldatyp qaraqustan suqty da sary samaýyrdyń kúreń shaıy men qaımaqqa bókken taımen kelgende jastyqty qoltyǵyna búktep jatyp aldy.

— Osy qashanǵy jeı beremiz? Jeýdiń de bir shegi bolýy kerek emes pe! — dep ótirik te bolsa tákapparlyq jasaǵansydy, biraq taǵy da Sıǵattyń syńaıyn eskermegen eken.

— Buǵynyń etinde eki maldyń qasıeti bar, — dep Sıǵat Jámılaǵa áldebir ótinishpen qarady. — Eshkiniń etindeı tońǵaq, jylqynyń etindeı dári, ne ish maıdy qatyrady, ne jylmaı aqtarady, — dedi Ábekeńdi kóz qıyǵymen ile ketip. — Myna aǵań ańdaýsyzda súbe qabyrǵany tutas syńǵytyp edi, jaman aıtpaı jaqsy joq, top bolyp domalap qalmaı turǵanda sýshestvennyı bir nárse jutqyzyp jiber, óle qalsa báribir jumaqqa barmaıtyn adam ǵoı, áıteýir obaly moınymyzda ketip júrmesin!..

Biri shaı quıyp, biri kese júgirtken qos kelinshek dastarqan basynda qaldy da, Meshel Jámılanyń qabaǵynan áldeneni oqyp alyp jurtqa bildirmeı jylystaı jóneldi. Úı ıesi qaıtyp oralǵansha kelinniń shaıy men qaımaqqa bókken taımenniń syrbazy biraz dárejege jetip qaıtty. Bos kelgen Meshel:

— Seri aǵa! — dep qıpaqtap turyp aldy.

— Jo joq, ári ketsin! Jolatpa! — dep Sıǵat aıaq astynan azarda-bezer boldy.

— Seri aǵa, endi álginde ǵana ózińiz...

— Joq, bolmaıdy! Jolatpa! Mazasyz nemeler kelip alyp basty qatyrady. Onsyz da otymyz kelispeı otyrǵanda daýlastyryp, jaýlastyryp, erteńgisin bir-birimizdiń betimizdi kóre almaı júrermiz.

— Kelsin, osy dastarqanda as jetetin sıaqty ǵoı, — dep Vasılıı Ivanovıch ábigerlenip qaldy. — Úı ıesiniń bıligine qol suqqan jaraspas.

— Joq, Vasılıı Ivanovıch, bolmaıdy. Qaıdaǵy ýaıym, qaıdaǵy muńymyzdy sapyryp, onsyz da sizdiń mazańyzdy ketirdik, endi kisi kózinshe jaǵadan alyp jarmasýymyz qalyp pa?! — dep Sıǵat taǵy da Ábekeń men Qabylhandy búıirden túrtkendeı kóz qıyǵymen janyp qoıdy.

— Meniń kóńilime qaramańdar, kelsin, — dep Vasılıı Ivanovıch te kesesin keri ıterip otyryp aldy. — Dám alyp, suqbattasyp otyrmyz, izdep kelgen Qudaıy qonaqty tysta telmirtip qoıý uıat bolady.

— Já, shaqyrsań shaqyr endi, — dep Sıǵat Meshelge ıek qaqty. — Jeligi aýzynda, toqpaǵy qolynda qyz-kelinshegi aralas jyndy súreı nemeler edi, osy mańdaǵy mújilgen jilik, kúıeli kóseý bolsa kózden aýlaq tyǵyp tastańdar!

Bular kim boldy eken degendeı Mesheldiń izin baqqan jigitter alańdap aýzy-basyn súrtinip, bir-birimen taqymdasa shaı kórpeden oryn saılaı bastaǵan, túr-túrimen bir úıir rúmka men kúreńkeni podnosqa teńdep Meshel kelgende eń aldymen Vasılıı Ivanovıch shalqasynan tústi. Bireý óziniń ańǵaldyǵynan kúlse, bireý qýanǵanynan yrjalańdap, kekesin men ospaqtan, ishteı teke tiresten buǵyp qalǵan, siresip qalǵan jigitter jadyrap sala berdi.

— Bul shirkinniń tentek ekeni de, dert ekeni de ras, — dedi Vasılıı Ivanovıch, — shaqyrtyp alǵan ózim edim, tilep alǵan aýrýdan tatyp qutylmasa bolmas.

Tákapparlyǵy taban astynda zym-zıa bolǵan Ábekeń de:

— Mundaı qonaqtan sadaǵa ketpeımiz be! — dep qıqaıyp jatqan jerinen juǵyna turdy.

Biriniń qyzmetine qaraı boryshy bar, biriniń oıyna qaraı órisi bar, biri aýyldan oza almaǵan sharǵy, Altaıdyń asýyn kóksemeıtin sharýanyń torysy demeseń, qıqym baqaı tirlikte ishteı tisteskeni bolmasa ata jaý bolyp alyspaǵan, baılyq ıen baq úshin jaryspaǵan momyn eldiń qý baqan jigitteri edi. Sodan ba, aqylgóıdiń biligin, azamattyń júgin kótere beretin kez kelgeninde bel de, bel el de joq, barynyń nusqa bolardaı bıligi qysqa, ishteı shıryǵyp, ishteı bulqynǵanymen ómirdiń taıǵanaq jolynda burlyǵyp qala beretin; sodan ba, shyryq buzbaı, esikten oryn tıse tórge ozbaı qula tóbel turmystyń kóńirsik aıańyna ózin de, ózgeni de úıretip alǵan; joqqa toryqpaı, qamshydan qoryqpaı, jon arqasy soıylǵa pisken ógizdeı arbasyn súırep, mımyrt tyrpylmen qalǵyp-shulǵyp kún óltirýge jalyqpaǵan mojan-topaıdyń ber jaǵyndaǵy, erinshektiń ar jaǵyndaǵy beıǵam jurt, óz deseń shamdanbaıtyn, er deseń qaperine qystyrmaıtyn tasqabaqtyǵy da joq emes. Búgin Meshel nege shashyldy, Sıǵat nege ashyndy degenge keıbiri qulyq qoıyp ta otyrǵan joq dastarqan jınalyp ketken soń jyly ornynan turǵysy kelmegen, oshaqtyń otyn qıǵysy kelmegender de bar, Asekeń birer kúı qaıyrǵanda bári de múlgip otyr edi: biri uıqydan, biri ótirik, biri shyn múlgigen, Vasılıı Ivanovıch dombyranyń shanaǵynda qalyp ketken kúıshiniń kún qaqty dobal saýsaqtaryn alaqanymen súısine basyp:

— Bir ólmektiń bar ekeni ras, — dedi qobaljyp, — biraq odan qashyp qutylmaıtynyń da ras!.. Jas kezimde sybyzǵyny qýalap júrip tyńdaıtyn edim, qazir qýalaıtyn da, qýatyn da eshkim qalmaǵan ba?.. Eldi bir enjarlyq basqan sıaqty, kún batsa esikti ilmektep, ańdıtyny as, telmiretini televızor... Toı-tomalaqtyń betashary men aıtysyn kempirlerge ǵana qaldyryp, jastar stakannyń syńǵyryn enshilep alǵanǵa uqsaıdy.

Vasılıı Ivanovıchtiń túrtpegi jaýapsyz qaldy. Jasta qulaq joq, qulaǵy barda qulyq joq, júrek qylyn terbeter kóne kókirek taýsyldy deýge, ózderin topastyqqa baılap berýge bári de namystanǵan tárizdi; birer kúıden artyqqa baspaıtyn, bir kúıshini bir mezgilde eki qaıtalap tozdyrmaıtyn Asekeńnen soń qara dombyra toıǵan búıiniń bóksesindeı shanaǵy teńkıip jetimsirep qaldy. Mylqaý jurttyń tynyshyn taǵy da Vasılıı Ivanovıch buzyp edi.

— Quımyshaǵym jatyrqap qalmasa, bir kólik tabylar. Sybyzǵynyń únine jetpese de qıaqtyń syńsýyn tyńdap, bir juma sendelsem dep edim, — dep Asekeńe ótine qarady.

— Oıboı, bul eger kisi kózine sarań, taqyl-tuqyl birdememen adamdy shólirketedi de qoıady! — dep jaýapqa jurttan buryn Meshel júgirdi. — Qıaqty izdep qaıtesiz, tún ishinde urlanyp kelip Asekeńniń irgesine tósek salyp jatý kerek. Kúıdiń kekesi sonda ǵoı!

— Sodan qulaǵyńda qalǵan birdeme bar ma ózi, qaǵyp kórseńshi! — dep Ábekeń ári kúlkige bola, ári sáti kelgende Mesheldi qorlap qalǵysy kelgen.

— Qaıteıin, qolym saýatsyz! — dep Meshel shynymen-aq ókindi. — Asekeńniń túnimen shertkenin men kúni boıy ormanda tentirep júrip aýyzben qaıtalap shyǵam. Kútip otyrǵan qýanyshymyz da joq emes, quda qalasa, jeti dombyranyń birin kórimdikke alarmyn dep otyrmyn!..

— Adam bolaıyn degen ekensiń! — dep Qabylhan byrq etip kúldi, toǵyz aılyq bal asy torsyldaǵynan tepkendeı bókserilip jatqan qaryny búlk ete qaldy. Jaıyna jatpaı joqqa móńkigen jyn qabynan jurttyń uıyp otyrǵan kóńili buzyldy da áńgimeniń náshi synyp áýelgi arnasyna qaıta tústi. Kóbeısek qaıtedi deýge Qabylhannyń bedeli jetpedi, odan jastaýlary ádep buzbady, toq ishegi otyrǵan ornynda túsip qalsa da Ábekeńniń shydamy tasbaqanyń báıgesin tosyp alýǵa jetetin edi.

Áńgime el qamynan sharýanyń jaıyna, tabıǵattyń tozyp, áýeniń ońyp bara jatqanyna oıysqan. Ormannyń ortasynda, aspannyń bıiginde otyrmyn dep máz bolatyn Meshelder, Vasılıı Ivanovıch úsh qalanyń tútini men qorǵasynnyń shańyna qaqalyp qaldyń degende jaǵasyn ustady. Aspandy qoıyp, jerdegige kózi jańa jete bastaǵan jataǵan jurt jegen asy bolmasa, jutqan aýasy qorǵasyn ba, qorda ma, tandap, andap kórip pe. Sýyn sarqyp, qada basyna tońqaryp ilip ketken Jámılanyń samaýyryn Vasılıı Ivanovıch Mesheldi jumsap qaıta aldyrdy da ishine uzaq úńildi.

— Kelin pysyq eken, — dedi, — qaqtan taza, aınadaı!

Sý qaınaǵan ydysqa qaq turmaýshy ma edi, onda turǵan ne bar degendeı qonaqtyń tańdaı qaqqanyn ersi kórip qalǵan úı ıesi áldenege razy bolmaı otyr ma dep kóńiline kúdik aldy da qaradaı qysylyp, jurt kózine jaltaqtaı berdi. Dalanyń momyn qazaǵy qalanyń taqýa sypaıysyna qaı minezimen unaǵan, Mesheldiń kúdigine kúdik qosqany bolmasa aǵaıyn da abdyrap Vasılıı Ivanovıchtiń aýzyna qarasty.

— Qazaqstanda men sharlamaǵan túkpir joq, — dedi Vasılıı Ivanovıch. — Kez kelgen úıdiń samaýyr - sháınegin ashyp qalsań bes eli qaqty kóresiń. Bir lıtr sýda bir prosent tuz bolsa, Qazaqstanda úsh prosent. Bul orta esebi ǵana. Ońtústik oblystarda budan da asyp túsedi.

Álginde ǵana Osıp qarıany taımendi tuzaqtap qoımadyń dep keleke qylyp edińder, aıtyńyzdarshy, silti qyshqylyna taımen túgili taraqan ósirýge bola ma?.. Taraqan degen baılyqtyń júrmeıtin jeri joq qoı, ózi mamonttan da kári. Endeshe, Altaıdy qaryq qylamyn degen tómendegi Buqtyrma teńizi búginde sýdyń qoımasy emes, silti qyshqylynyń tunbasyna aınalǵan. Mundaı qoımalar Ertis pen Buqtyrmada ǵana emes, Esil men Nurada da, Jaıyq pen Edilde de, Syr men Jetisýdyń jeti ózeninde de bar. Sonyń bári de adam turmaq, mal ishýge aram, jer sýarýǵa da jaramaı qaldy. Óıtkeni bir jyldan soń topyraqtyń tuzyn tereńnen teýip shyǵaryp, kógaly kóldeı teńselgen qaıran jer sorǵa aınaldy. Jetisýdyń qyzylshasy qantynan aıryldy, Syrdyń bal tatyǵan balyǵy men qaýynynan aıryldyq, Aral men Balqash quryp, Kaspıı qashyp barady, Bas Kanaldyń arqasynda túrkmender jyl saıyn tórt júz myń tonna maqtasynan aırylyp, sonaý Makedonskıı zamanynan kele jatqan eki birdeı oazısin joǵaltyp aldy. Samaýyr túbindegi qaqtyń tórkini osy...

— Báse, bizdiń myqty anda-sanda ottyǵyna súri orap qaınatyp, artynan sodamen tyrnalap jatýshy edi, — dep Meshel samaýyryn jyǵyp salyp ishine qaıta úńildi. — Bátshaǵardy, aýań qorǵasyn, sýyń silti, túbi tórt aıaqty malǵa uqsap shóp jep ketpesek jarar edi-aý!

— Basqany qaıdam, mágárkı, sen shóp jeı qalsań osy eldiń maly ottan jutaıtyn boldy! — dep Ábekeń ótirik kúlgen bolyp edi, biraq oǵan eshkim ere qoımady.

— Shóptiń bári jeýge jaraı berse de. — Vasılıı Ivanovıch Ábekeńniń albaty yrjańyn jaqtyrmasa da shóp týraly áńgimesin sabaqtaýǵa tyrysty, — qaıda barsań da temir jol men trassanyń boıynan tirnektep baý jıǵan shal-shaýqan, al jol jıegine qonaqtaǵan tozań men tútinniń kesepaty ýdan da jaman ekenin dárigerlik saýaty kem jurtqa túsindirip jatý qıyn, árıne, túsingen kúnde de mal baqqan el: ıe, talshyq bolsa jaraıt ta, onda turǵan ne bar deı salady. Zardaby dastarqanǵa tikeleı zaýal bolyp jetpegenmen, iship otyrǵan sútimizdiń, jep otyrǵan etimizdiń máıegi ólip ketkenin ańǵara bermeımiz. Ol az deseńiz, ımanjapyraq, jalbyz, shashyratqy sıaqty shıpaly ósimdikti kósheden de, kúresinnen de terip ákelip tapsyramyz, ol aptekten aýzymyzǵa dári bolyp túskende dertke daýa bolýdyń ornyna dert jamap bermesine kim kepil? Álginde qaraǵaı qylqany, jenshennen basqa da jetpis aýrýǵa em bolatyn japyraq pen tamyrdyń túr-túrin sanap shyqtyq, ol aıtarǵa ǵana, áıtpese, jetpis emes, jeti myń shyǵar, onyń túbine kim jetken, Sákeń shaǵyn emhana, bulaý basseıinin ashsaq dep otyr, quba qup, aýyl turmaq astananyń qoly jetpeı júrgen arasan ǵoı, biraq osynshama baılyqtyń ortasynda júzip otyrǵan sizderge bul az. Buǵy sovhozymen lesqozdyń, lesqoz ben zakaznıktiń, ańshylyq sharýashylyǵynyń bir qotanda qoıan-qoltyq jup qasyp otyrýy basqa jerden tabylmaıtyn, basyndy tasqa ursań da jamaı almaıtyn jaǵdaı. Osydan on bes jyl buryn sizdiń dısertasıańyzben tanysqanda, qaıran taıga ıesin endi tabatyn boldy-aý dep qýanyp edim, lesqozdyń fýnksıasyn keńeıtip, tek aǵash ósirip, orman qorǵaıtyn qysyr mekemeniń dárejesinen halyq sharýashylyǵynda ekonomıkalyq potensıaly bar jalpy tabıǵatty qorǵaıtyn rentabeldi kásip ornynan aınaldyrsam degen josparyńyz unap edi. Qashyq jatsaq ta habarsyz jatqamyz joq, sonaý otyz ekinshi jyly osy lesqoz uıymdasqanda Lenıngradtaǵy qyzmetińizdi tastap kelip edińiz, jeke basyńyzdyń da tragedıasy kóp bolǵanyn bilemin, otyz jyldan astam ýaqytta siz qaqpaǵan esik, siz kirmegen tesik qalǵan joq osydan eki-aq aı buryn bes júz myń gektar ormandy alqap zakaznık bolyp jarıalansa, onda da sizdiń eńbegińizdiń esebi joq, al jylyna bir jarym mıllıon som tap-taza paıda beretin pıtomnık kimde bar?.. Qaraǵaı men kedr kóshetiniń ósimtaldyǵy jóninen odaq kóleminde birinshi oryn alasyzdar, sizdiń kóshetińizge qazir evropanyń qoly jetpeı otyr. Biraq alysqa uryǵyn shashqanmen Altaı azyp barady, osydan otyz jyl buryn bastalǵan kesepat áli toqtalǵan joq, bir ǵana Buqtyrmaǵa quıatyn kishigirim jeti ózenniń úsheýi sarqylyp, qalǵan tórteýiniń sý qory elý jylda elý prosent kemip ketti. Endi bul kesepatqa memlekettik masshtabta tosqaýyl jasalmasa, Aqsý týraly kóne ańyzdyń ornynda ańyzaq qana qalady. Osy ýaıym kimniń janyna qanshalyqty batady eken, sony bilgisi kelip edi. Búkil respýblıkanyń áýe basseıini Aral teńiziniń taǵdyryna baılanysty edi. Aral tartylǵan soń Aravıanyń ańyzaǵy tosqaýylsyz tóbemizden basyp ótip, qańtar men aqpanda Aláskadan aıaz ben úskirik bolyp qaıta jóńkiletindi shyǵardy. Men Araldy oılaǵanda kóńilimde Altaı turady.

— Altaı kimniń esinde qalmas deısiń. Biraq sol Altaıdy kórmegen de bar-aý. Araldy kórmegen qazaqtyń kóne Turannyń bir teńizinen aırylyp qalǵanyna jany aýyra qoıar ma eken?.. Bir kún qoı baqqannan bir jyl aqyl surama degen eken, ıen jaılaýda otyryp bes myń buǵyǵa óris tappaǵan baqtashy Balqashtyń sor, Syrdyń balshyq bolyp ketkenin oılap pa? Otyz jyl boıy Vasılıı Ivanovıchterdiń ózderi qaıda júripti? Kódeni qýraıǵa, sýdy siltige aınaldyrǵan Gosplan deıtuǵyn dıýdyń dýaly qoly baqtashy turmaq Vasılıı Ivanovıchtermen, odan da qudiretti tabıǵattyń ózimen aqyldasyp kórip pe?.. Baqtashy men ormanshy túgili, myń, mıllıon ǵalymnyń bas qatyryp otyrǵan júzdegen ınstıtýttyń úreıi men zaryn Gosplanda kim tyńdapty? Kúndiz isińniń, túnde túsińniń berekesin ketirip, záre-qutyńdy alatyn ıadrolyq qarýdy bylaı qoıǵanda, tabıǵattyń babyn taýyp saqtaı bilmeseń, túbi ıadrolyq qarýsyz-aq adamzat óziniń kóń-qoqyry, óndiristiń tútini men shańynan-aq quryp ketetinin Altaıdyń ańqaý jurty qaperine alyp pa?.. Osy bir kóp saýaldy, saýal emes, zaýaldy Sıǵat ta Vasılıı Ivanovıchtiń ózine qaıtaryp bermek boldy da qonaqqa onsyz da belgili jaıdy orynsyz sapyryp jatpady.

— El qamy men jer qamynyń jigine qytaı qamalyn synalap jatýdyń qajeti joq shyǵar, túptep kelgende, jer qamy eldiń qamy ekenin de túsine bastadyq, — dep Sıǵat sóziniń basyn jaıma-shýaqtan tartty. — Biraq endigi jerde taıganyń taǵdyryn kalymshıkter men kezdeısoq kelimsekterge qaldyrýǵa bolmaıdy, Altaıǵa aldymen sanaly azamat, irgesi aýmaıtyn el kerek, jerdiń qasıetin eldiń nıeti men psıhologıasynan tanysaq bul da biz bitirgen úlken istiń biri bolar edi. Bizdiń túsinigimizdegi memlekettik masshtab degen osy. Áıtpese qur oıbaı baqyrǵannan ne shyǵady. Otyz jyl baqyryp kele jatyrmyz ǵoı, odan býaz bolǵan tabıǵat joq. Shırek ǵasyrda bar bolǵany myń-aq gektarǵa aǵash egippiz, onyń ózi de kisi boıynan asqan joq, al sol shırek ǵasyrda radıýsy eki júz shaqyrym jerdiń ormanyn otap tastappyz. Túgine deıin tonap alyp, jutap qalǵan qý taqyrdy zakaznık dep jarıalaǵannan ne paıda? Bul da kóz boıaýdyń bir túri, eki júzdi surqıa túri!..

— Jarıalamaǵanda qaıter edińizder?

— Sonyń ózi jaqsy edi. Synyqqa qashanda syltaý kerek. Bul óńirden endi alatyn dáneńe joq. Joq?.. Sosyn zakaznık bolmaǵanda qaıtsyn. Tonalǵan jurtta baıaǵy sol eki lesqoz qaldy, eki lesqozdyń úsh júzge jetpeıtin jaldamasy men qyryq jyl burynǵy otelsyrányń kúresininde jatqan eski tehnıkanyń ne minis bermeıtin, ne kiris bermeıtin jurnaǵy qaldy. Qosylǵan qarajat ta, qaıyrym da joq, áıteýir bes júz myń gektar alqapty zakaznık etip tastadyq dep aıdy aspanǵa biraq shyǵaryp, jyrǵap otyrmyz. Bir kúnde qaýlymen ornaǵan tegin jumaqty ıtke bersin! Qaýlymen qaryq bolǵan qazan joq. Respýblıka, Odaǵy bar, otyz jylda qaýlyny qolymyzǵa ustatyp, Altaı óńirindegi lespromhoz ataýlyny qaǵazben qurtyp edik, quryǵany sol, kúni búginge deıin dońǵalaqpen kóship júr, tágachtyń jylanbaýyr jalmaýyz tisi keshe etekte edi, búgin Altaıdyń shyńyna shyqty. Kóship júrgen lespromhoz taıganyń qasqyrynan da ozbyr. Buryn bir orynda otyrǵanda kóz aldaý úshin bolsa da oırandaǵan jurtyna kóshet otyrǵyzyp ketýshi edi, endi kóshetindi taptap ketedi. Kóshken eldiń jurtyndaǵy jún-jurqadaı keshegi ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń nýdyń ornynda qotyr qaıyń men kók terektiń aramza juryntyǵy ǵana qaldy.

— Kánekı, osyǵan qabyrǵańyz qaıysa ma?..

— Jaıaýdyń shańy, jalǵyzdyń úni shyqpas deýshi me edi? Mundaı daýdy búkilodaqtyq kólemde kóterý kerek.

— Aıtysaıyn deseń aıypkeriń, alysaıyn deseń jaýyń joq, al daýdan biz qajyǵan jurtpyz. Álginde pıtomnıkti sóz qyldyńyz. Árıne, tabys degen jaqsy-aq, jylyna bir jarym mıllıon som jerde jatqan joq, rasynda jerden jınap otyrǵanymyzdy da jasyrmaımyz, degenmen, bul da tek saýdanyń, aqshanyń kózi. Taıgany qalpyna keltirý úshin endigi jerde ǵylymı negiz, sıstema kerek, kezdeısoq kelimsekter emes, ǵalymdar, mamandar kerek. Men sol pıtomnıkti óndiris laboratorıa retinde Orman Sharýashylyǵy Akademıasyna-aq bereıin. Baza men óndiris meniki, laboratorıa sizderdiki. Qol-aıaǵymdy búrokrat mekemelerdiń tusaýynan túgel sheship alsam, qarajatyn da tabar edim. Biraq qysyrlyǵyna qaramaı, oǵan bir de bir ǵylymı ınstıtýt kelispeıdi. Gosplan, mınfın, tres, mınıstrliktiń aýzyna qaraıdy. Al ol aýyzdan qanshama jalyn atqanmen qaǵazdan basqa qalpaq ushyratyn da daýyl shyqpaıdy. Ańshylyq sharýashylyǵyn, shıpaly shóp, jemis-jıdek, shıkizat daıyndaıtyn mekeme ataýlyny lesqozǵa biriktirý máselesin qoıǵanymyzǵa qashan. Tabıǵatty qorǵaý, qalpyna keltirý, onyń resýrstaryn tıimdi paıdalaný problemasyn kompleksti júrgizý qazirgi eń basty másele. Onyń ústine lesqoz óz qarajatyn ózi taýyp, ózin-ózi asyrap, memleketke jospardy túrde paıda túsirip jatsa jaman ba?.. Masshtab degen bizdiń túsinigimizde osyndaı bolsa kerek. Bizge bılik, jospar, beıtaraptyq kerek. Sátin salsa, keler jyly sizdi qonaqjaıda qarsy alyp, emhananyń shıpaly bulaýyna shomyldyryp shyǵaryp salarmyz. Biraq bir qonaqtyń baby kimge maqtanysh, ol da ánsheıin qoldaǵy usaq-túıek tirliktiń mázireti ǵana, onymen taıgany da, tabıǵatty da, el-jurtty da aldaı almaımyz: Vertolettiń bir ushyp qaıtqan sapary eki myń som ekenin eskerińiz, úsh júz myń gektar alqapty at aıaǵymen taýysýdyń qanshalyq azap ekenin túsiný qıyn emes. Al búgingi ýaıym bir lesqozdyń úsh júz myń gektary emes, búkil ólkeniń taǵdyryna tirelip otyr, ot basynyń áńgimesinen kóri Otandyq rezonansty tileıtin qara ormannyń memlekettik masshtabtaǵy problemasy. Ata-babamyz qanymen, janymen, qala berdi taıaǵymen de, aıaǵymen de qorǵaǵan sol qara ormandy keıingi urpaǵy nesimen qorǵaıdy?.. Birimiz jylap, birimiz jubatqanmen taýsylmaıtyn ýaıym jáne jubana qoıatyn da esh nárse qalǵan joq!...

Bozala tańda shyqpen birge jyǵylyp qalatyn shatqaldyń tentek jelindeı jelpinip turyp aıaq astynan sap tyıylǵan áńgime jozyny qamalaı buıyǵyp otyrǵan jigitterdi tym-tyrys daǵdarysqa tastap ketti. Aı nury tozyp, bozala tańnyń kemerin túrtken shoshaq shoqylardyń tóbesi seńseń bóriktiń kepeshtigindeı jalbyrap qaraýyta bastapty. Jyndysaıdyń terisinen áýp-áýp elik úrip taıgany shyrt uıqydan shoshytyp oıatty da irgedegi Buqtyrmanyń tunshyǵyp jatqan saryny toǵaıdy torǵaıymen úrkite tynyshtyqty dar aıyryp jyrtyp jiberdi Bozala tańnyń bozǵylt súreńinde júdep otyrǵan Meshekeńniń qadirli qonaqtary ajary tozǵan erinshek aıdy kemerden qulatyp, shaqyraıǵan Sholpandy Altaıdyń ıyǵyna qadap baryp qozǵalǵan edi.

— Shirkin-aı, taımenniń naǵyz qarmaqqa talasatyn shaǵy ǵoı mynaý! — dep Osıp qart tyrtıyp turyp, kerilip turyp esinep saldy.

Jozynyń basy jarylyp ketkendeı jabyla kelip sharqyldap kúlsin. Nege kúlgenin, kimge kúlgenin ózderi de bilmeıdi, áıteýir sharshaǵan uıqyly-oıaý jurttyń beıkúná kúlkisine kópke deıin tormoz túsken joq.

Kópten beri qysyrap turǵan Altaıdyń aspanyna shirigen qýystan shúıkedeı bult baılanyp edi.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Qara shaıdan basqa jarytyp nár tatpaǵanyna búgin bir juma. Ash qursaqtan ba, álde mynaý tas kereń tynyshtyqtan ba qulaǵy shýlap, basy aınaldy. Dastarqandy maıystyrǵan dámnen de úzip aýyzyna salǵan joq. İshi ulyp jatyr, biraq kóńili esh nársege shappaıdy, tegi ulytqan as emes, aza bolsa kerek. Keýde bos, deminde ystyq bar sıaqty. Shyrq-shyrq ysqyrǵan pesh túbindegi shildelik ińirden maza bermep edi, bátshaǵardyń daýysy mundaı jeksuryn bolar ma, aıaq jaǵyndaǵy qos báteńkesin jiberip urǵan, endi laqtyratyn da eshteńe qalmapty. İrgesinen jel úrgen abajadaı bólmeniń din ortasynda jalǵyz jatyr. İrgeden úrgen jel me, úreı me, áıteýir mynaý shildeliktiń shyrqylyndaı dene túrshiktirer súıkimsiz de salqyn. Tórt esiktiń tórteýin de ashyp tastap edi. Ákesiniń bólmesine álsin-álsin qarap qoıady, sol jaqtan áldekim eden syqyrlatqandaı, sol jaqtan áldekim turyp kele jatqandaı. "Oıpyraý, erteń shaldyń jetisi eken-aý!.."

Atyp turdy. "Masqara-aı!" Esinen shyǵyp ketipti. Ólgeni keshe edi, jeti kúnge tolmaı jatyp umyta qalǵany ma?.. Qudaı almady dep ózinen-ózi qaradaı túńi jeńi bolmasa bul ómirden qadirsiz ketken joq edi ǵoı...

Aldymen peshtiń irgesin bir tepti de shyrqyldaq shildeliktiń jaǵyn qarystyryp baryp sham jaqty. Ertendi-kesh bata oqyrǵa bireý-mireý kele me dep jasap qoıǵan dastarqannyń etegi de ashylmaǵan. Kelmegeni de. Tirisinde kóńilin suraýǵa pende balasyn jolatpaǵan júz jetidegi shaldyń ólgen soń arýaǵyn kim aza tutsyn. "Qadirsiz ketken joq edi ǵoı!" degendi ishteı taǵy qaıtalady. Álde aǵaıynnyń adamy taýsylyp, "bireý - mireýi" ǵana qalǵan ba?..

Óledi-aý dep ókingen joq. Ólmese eken dep tilegen joq. Bir qyzyǵy, osy shal bir kúni óledi-aý dep oılaǵan da joq. Áıteýir sóz estýge úırenip qalǵan qulaǵy, kúndelikti qamshyǵa otyǵyp alǵan júıkesi, ómiri, osynyń jón-aý dep bir isin maquldata almaǵan ákeniń qyjyrtpasyn júre tyńdap beıǵam júrip jatqan. Endi, mine, jetisin de umytyp ketipti. Daıyndyǵy jáne joq. Bul elge ne bolǵan? Shal ketkenmen ornynda men bar edim ǵoı!.. Ornyń qadirli bolǵanmen, álde óziń qadirsizsiń be?..

Nemeremdi aldyr, kelsin, topyraq salsyn degendi bir aı buryn qaqsap edi. Eldi tildeısiń, sol óz balań da kelgen joq. Aldyram deı salǵan. Deı salǵany, óledi dep oılaǵan joq. Aýyrmaı, syrqamaı, aljymaı aıaq asty óle salady dep kim oılaǵan...

Tań atpaı at ertetti. Tań atpaı monsha jaqtyrdy. Tań atpaı taza kıimin taptyrdy. Ǵumyry denesine bireýdiń qolyn tıgizip kórmegen kirpıaz shal arqa-basyńdy ysyp bereıin degenge de kóngen joq, qashannan beri meniń tuzymdy kóterip, kirimdi ezip júr ediń, óz basyńdy kúıttep al dep shaqyraıa qaldy. Sonan soń otyryp alyp aqyl aıtsyn. Aldymen ólgenderdi sanap shyqty.

— Bitimbaıdyń qyrqy kep qaldy, sony umytpa!

— Bilemin.

— Quran aýdart, quny jıyrma teńge, qurbandyǵy bir toqty ǵoı.

— Maqul.

— Batyrbaıǵa jýyrda jyl tolady.

— Bilemin.

— Artynda tuqym joq, jesirdiń qolynan ne keler deısiń, basyn úılet!

— Maqul.

— Anaý Úısinbaıdyń tútini óshti, úıi qulaıyn dep tur, esik-terezesin bireýler shegelep ketipti.

— Bilemin.

— Sol úıdi qaıta kótert, esiginiń aldyna bes qaraǵaı, ıá bes qaıyń tik, soǵysta sheıit bolǵan bes balasyna belgi bolsyn!

— Ien qalǵan úı kimge kerek, tegin kiretin de eshkim tabylmaı otyrǵan joq pa?

— Qý shańyraq dep yrymynan qorqat ta. Onda seniń sharýań bolmasyn! Osy qazaq jaman yrymdy jatqa bilet te, jaqsy yrymǵa baspaıtyny qalaı?! Úısinbaı da kezinde on aǵaıyndy osharly tuqym bolatyn!..

— Maqul.

— Túnde ákem marqum kelip ketti. Jolǵa júremiz ázirlen degen. Qaıtyp soǵar mezgili — búgingi besin namazy.

— Maqul.

— Á?! Sen de meniń ólgenimdi maqul kóredi ekensiń-aý! Dúre-es!.. Zarym Qudaıdyń qulaǵyna jetpegen soń ákemniń arýaǵyna jylanyp edim. Arýaǵyńnan aınaldym!.. Esińde bolsyn, kereksiz adamǵa janashyr da tabylmaıdy.

— Boldy ǵoı endi!.. Onan da tirige qaldyratyn ósıetiń joq pa?!

— Tirilerdiń qamyn tiriler jesin!.. Jalǵyz-aq aıtarym, osynda álgi Esimhannyń týma tamshysy júr edi ǵoı, aty kim edi?..

— Beket.

— Iapyraı, el-jurtta joq atty da qoıady eken-aý!.. Bekten tartty desem — tuqymynda aqsúıek joq edi, at shaldyryp, aıaq sýytatyn beketten tartty desem — Esimhan degen atynan adam túgili, at úrketin ol kisápirdiń oshaǵynan at shaldyrǵan tiri pendeni kórgen joq edim...

— Óle almaı jatyp bireýdiń atynda ne sharýań bar! Ne aıtaıyn dep ediń?

— Sony aıtam-aý! Atyn teris qoısa da sharýam qansha edi. Ózime de obal joq, jalań but jatyp nem bar edi depti jol-jónekeı qonaqtan qursaq enshilep qalǵan bir jesir... Eger júk bolmasa sol Beketińnen keshirim suraı sal, kezinde ákesin mes qylyp sabaǵanym bar edi. Qoly batqannan qozy kósh aýlaq júretin qorqaq eken. Osydan basqa tiri pendege jasaǵan qıanatym joq.

— Maqul. Tek ras bolsa.

— Ras.

— Anaý Marjan kempirdiń týla boıy tuńǵyshyn qaıtesiń?

El ósegin qaıtesiń? Tańdamaq sharda da suraıdy deıdi ǵoı, múńkir-náńkirdi qazir bastasaq qaıtedi?..

— Doǵar!

— Maqul.

— Bireýdiń úzilip qalǵan urpaǵyn jalǵastyryp otyrǵan oshaǵy bólek, esimi basqa azamatta jumysyń bolmasyn! Men saǵan barymdy túgendep, joǵymdy sanap ber dedim be?! Topyraq salýǵa ózi de keler. Kelmese taǵy ózi bilsin, meniń qaryzym, onyń paryzy joq! Bári de kezinde ótelgen!

— Maqul.

— Estimedik dep ókinip júrmesin, bala-shaǵańa habarlaı sal. Kelse topyraq salar, kelmese, olardan endi qaıyr kútpe!

— Maqul.

— Ózińdi bir Qudaıǵa tapsyrdym.

— Maqul.

— Qatyn al dep aıtpaımyn. Jer ortasyna kelgende bireýlermen boqtasyp, bireýlermen boq sasyp ǵumyr keshý jaraspas.

— Maqul.

— Qudaıdan meniń jasymdy surama. Artyq ǵumyr keship, aryzyńdy taýysqannan az ǵumyr keship, bir armanyńa jete almaı ketkenniń ózi jaqsy!

— Maqul.

Kúni boıy kóńiline esh kúdik kirgen joq. Myń jyldan beri kórip júrgendeı aeroport basyndaǵy san-sapalaq jurttyń bári tanys sıaqty edi. Bireýmen bir aýyz tilge kelmepti, biriniń júzi kóz aldynda qalmapty, bári de baıaǵynyń eski-qusqysy sekildi selt etkizgen joq. Bir kúngi tirligi ızolátorda ótkendeı tym-tyrys, typ-tyıpyl óte shyǵyp edi. Keshkisin úıine kelse, munda da tym-tyrys eken. Eń aldymen sezgeni benzınniń ıisi, kúresin bıiginde byqsyp taýsylǵan bir shómele kúlden áli de janyp bitpegen beshpenttiń syńar jeńin, túıe jún kórpeniń pushpaǵyn tanydy: ákesiniń jeńi, ákesiniń kórpesi. Bireýdiń asyna baılanǵandaı tory bıeniń jal-quıryǵyn shontıyp kúzep tastapty. Sonan sońǵy kózine túskeni — aýlaǵa shyǵyp qalǵan ákesiniń uzyndyǵy bes metrlik abajadaı aǵash tósegi. "Adam bir ǵasyr ómir súrip, bir kúnde aljıdy eken-aý!" — dep túıdi.

Qulaqqa urǵandaı edi. Jozyda syńar kese, syńar keseniń túbinde bir jutym sý qalypty. Qasynda bir beti julynǵan aq dápter men jańa ushtalǵan qaryndash jatyr. Jalǵyz paraq qaǵazda arabsha jazylǵan osy aýyldaǵy tul jesir on kempirdiń tizimi, árqaısysynyń tusyna júz som dep belgilepti de sol myń somdy qattap turyp on shúberekke túıip ketipti "Taq-tuq, taq-tuq, dyń!" — dedi. Tóbesinen taqyldatyp taıaqpen urǵandaı bolyp edi. Qabyrǵa saǵat keshki segizdi jańa taýysypty.

"Qaıtyp soǵar mezgili — búgingi besin namazy" — degen áke sózi esine tústi de búıirdegi qymtaýly esikti tartyp qalǵan...

...Qashannan qońyraýly kók sandyqta jatatyn aq jibek shymyldyq oń jaq irgege qurylyp qalypty, qatty serpilgen esiktiń lebinen be deldıip baryp, jelpinip baryp dir etti. Qaq jaryp kirgende jalań qabat kilemge jalań qabat dáke tósep ákesi edende uıyqtap jatyr eken, ústinde de jalań qabat aq mata, basynda jastyq ta joq, shúberekteı qup-qý júzi jańa basqan appaq qýdaı saqal-murtyn jańyldyrǵandaı. Shymyldyqty serpigen shaldyń ózi sıaqty kórinip edi. Denesi tastaı eken. Sol jaq irgege qattap úıgen ákesiniń sý jańa syrt kıimderine kózi túskende baryp qap dedi. Nege ókingenin ózi de bilgen joq, áıteýir bir ókinish bar edi.

"Taq-tuq, taq-tuq, dyń!" — dedi. Qabyrǵa saǵat túngi birdi taýysyp tur eken. İńirden beri bir ǵumyrdy túgeskendeı edi, saǵattyń byrtyq tili bar bolǵany synyq súıem jol júripti. Tereze tas qarańǵy, shaldyń úńireıgen bólmesinen ańyratyp salqyn lep shyqty. Bir jumadan beri býlyǵyn jappaǵan, shybyn-shirkeı kirmesin dep shamyn da jaqpap edi. Artyna eski-qusqy, kóń-qoqyryn da qaldyrmaı typ-tıpyl órtep, iz tastamaı ketkenine endi ǵana tań qalyp tur: shtepseldi basqanda qańyraǵan tórt qabyrǵa shańq etip tóbeni tesip kete jazdady da taqyr eden men bezergen tereze túk kórmegendeı, túk bilmegendeı melshıdi de qaldy. Bir bólmeniń tóri men bosaǵasyn túgel toltyryp jatatyn arystaı shaldyń orny máńgi-baqı bos qalǵanyn endi túsindi. Býlyqty jaýyp, esikti qymtap, qonaq bólmege qaıtyp oralǵanda da jozy basyndaǵy orny úńireıip bos tur edi. Qap dedi. Jeti kún boıy ózekke túsken ókinishtiń ne ekenin endi sezdi. Ol — shaldyń anda-sanda sanap qana shyǵyndaıtyn sózi eken; jatqa kekesin, jaqynǵa ázildeı kórinetin, shyndy — jorta, jorǵany — jońqadaı jonyp túsiretin, jonyńnan sıpap otyryp jynyńdy qaǵyp alatyn qıqarlyǵy eken; ekeýden-ekeý otyryp qaljyńdy ermek qylýshy edi, sóıtse ol shaldyń tańdaıǵa bitken shyny, Qylańhandyki ánsheıin qyljaq eken. Ókinishi — Qylańhan shaldyń tańdaıyn saýa almaı qalypty. Jozy basyndaǵy úńireıgen bos orynǵa qarady. Úńireıgen bos orynda eń bolmasa seńseń tulyp jatatyn, qazir týlaq ta joq eken, jambasynan tastamaıtyn aıýdyń kóldeı terisin de keıinge júk qylǵysy kelmegendeı órtep jiberipti. Bir kıer jańasyn osy aýyldyń shal-shaýqandary bir sabaq jibine deıin ústerine qyldaı bólisip japsyrǵan.

Osy shańyraqtyń on eki jasar kelini, kımeshegi qarqaradaı dáý kempir qabyrǵadan qarap otyr edi. Asyǵyp, shalyn tospaı shırek ǵasyr buryn ketken, jolaýshyńdy aman-esen kútip alǵan shyǵarsyń?.. Pasportynyń pushpaǵyndaǵy barmaqtaı beınesi bolmasa Jákeń sýretke de túspegen kisi. Men shyrqyldaǵynyń kózine syımaımyn dep apparattyń aldynan qasha beretin. Endi kóńilindegi nobaıy, qulaǵyndaǵy daýysy bolmasa, ákesin kóz aldyna elestete almaǵan soń Qylańhan kımeshegi qarqaradaı dáý kempirimen tildeskisi keldi.

— Balashka, qal qalaı? Shalyń baryp kózaıym bolyp qaldyń ba?

— Ádirem qal! Sen jetisip otyrǵan shyǵarsyń?! Jynyn shaqyrǵan baqsydaı ıen jurtta jalǵyz óziń kúńirenip!..

Dáý kempir kóziniń qıyǵymen kúlgendeı boldy. Áldekimniń kúlkisin esine saldy. Kóziniń qıyǵymen ǵana kúletin kim edi osy? Tym qashyqtap ketken sol bir kúlkiniń ıesin taban astynda tappady. Onyń esesine áldeqashan qumyǵyp ketken anasynyń daýsyn anyq estidi.

— Ómiri bir mindetimizdi artpap edik, keterde ákeńniń qasynda da bolmapsyń ǵoı. Sen osy aspannan qashan túsesiń? Aspanda bir Alladan basqa eshkim joq deıdi, jerdeginiń ýaıymy de jetpeı me?

— Balashka, sen maǵan uryspa. Onan da aqylyńdy aıtshy.

— Ony óziń bil. Sen meniń sút kenjem ediń. Elý eki jasymda dúnıege ákelgem. Elý eki jasymda!.. Qyryqtyń toǵyzyna deıin menen aqyl suramaqsyń ba? Komsomolǵa ótemin dep eki jasyńdy artyq jazdyrǵansyń. Sol urlaǵan eki jylyń saǵan bári bir mal bolmaıdy. Ákeńniń ǵumyrynan eki jyl kem jasaısyń.

— Balashka, sen ondaı qaljyńdy qoı. Sonda men áli de alpys jeti jyl ómir súrmekpin be? Munyń qyp-qyzyl qıanat qoı!..

— Joq, alpys jeti emes, alpys toǵyz jyl. Alpys toǵyz!. Jolyń uzaq, jalǵyzdyq odan da sor. Eki tóliń dalaǵa ketti. Qany da, táni de bóten. Oılan. Túbi qara orman urpaqsyz qalyp júrmesin.

— Qoı, balashka, munyń da qıyn sharýa eken. Onyń ústine, seniń jaman shalyń qatyn alma dep ketti ǵoı.

— Ádirem qal! Meniń shalym senen jaman bolmaǵan shyǵar!.. Alma dese aıaǵany da. Túbi ol azaptan qutyla almaısyń. Ol azap jol azabynan qıyn emes.

— Balashka, azaptyń azaptan aıyrmasy qansha? Aqyry, áıteýir azap eken, ekeýin birdeı arqalap qaıtem?..

— Olaı deme, qulynym, azap keshpegen adamnyń ǵumyry byqsyp taýsylǵan otpen teń, bir ýys kúlden basqa qyzýy da qalmaıdy artynda!..

— Balashka!

Kımeshegi qarqaradaı dáý kempir tomsaryp únsiz otyr eken. Anasynyń "ádirem qaly" da, "qulynymy" da qyryqtyń toǵyzyndaǵy sút kenjeniń qulaǵynyń qulyǵyn jibitkendeı jaıdary estilip edi. Bul úıdiń býdılnıgi shal bolatyn, ol ótkennen beri alty kún boıy tańǵy saǵat altyǵa on bes mınýt qalǵanda: "qulynym, tura ǵoı, el kóship, jurtta qaldyń!" — dep sút kenjesin anasy oıatyp júr. Sonaý bala kezinde qozy-laqty aǵytyp, qulyn baılatý úshin eleń-alańda osylaı dep sıraǵynan sýyryp alatyn. Jazdyń belýardan shyǵy men kúzdiń boz qyraýyn jalańaıaq keship júrip te Qylańhan Balashkasyna renjigen emes, tańǵy tátti uıqysynyń aqysyna úsh aǵasynan bólek bir kese ıindi simirip, bir shaqpaq qantty yshqyryna tyǵatyn da kete beretin. Jeti jasyna deıin anasynyń kórpesinen shyqpaı, jeti jasyna deıin alpystaǵy kempirdiń keýip qalǵan omyraýyn sozǵan sút kenje kúni búginge deıin Balashkanyń sol bir daýsyn saǵynatyn sıaqty edi. Alty kúnnen beri sol daýys shańyraqqa qonǵan baıǵazydaı tańǵy altyǵa on bes mınýt qalǵanda shyrt uıqydan julyp alatyndy shyǵardy. Áýelde elegizdi. Ony jalǵyzdyqtyń úreıine jyǵyp edi. Birte-birte qulaqta úırenip, endi, mine, qabyrǵadaǵy sýretimen de sóılesip tyndy.

— Balashka!..

Kımeshegi qarqaradaı dáý kempir úndemeı qoıdy. Dáý kempirdiń shyn esimi Nurbıke edi. Ony Balashka atandyryp jibergen de osy sút kenjesi.

Janjigittiń naǵashylary arǵy bettegi Abaq kereıler bolatyn. Ákesi súıek jańǵyrtamyn dep tekti bireýdiń týmaǵan qyzyna quda túsipti. Aıtqanynan qaıtpaıtyn ákeniń qyrsyǵynan Janjigit otyz jasyna deıin boıdaqtyń azabyn tartyp, jeti shybysh, jeti toqty, jeti baıtalmen otaý shyqqanda Nurbıke on ekige tolmaǵan bala eken. Bóten elde Janjigitten basqa tanıtyny joq jetim baıǵus: "aǵataı, meni tastaı kórme!" — dep qaıda barsa sońynan qalmaı bizdeńdep jeledi de júredi eken. Asta otyrsa da, toıda otyrsa da qasynan tastamaı, tizesinde uıyqtap qalǵan Nurbıkeni Janjigit úıine arqalap kaıtady eken. Sóıtken on eki jasar qyz Janjigittiń arqasynda júrip boı jetti de Janjigittiń tórt uldy kesheýildep súıgeni de sodan bolsa kerek. Sóıtken Nurbıke shalyn ómir-baqı "aǵataı" atap ketti de shaly ony "balaqaı" deýshi edi Bir úıir jylqy úshin jat jurtqa baılap bergen tórkininen bir pendeniń esimin aýzyna alǵan emes, aýyl úıdiń arasynda da, aǵaıyn aralasa da Balaqaı Aǵataıynyń qasynan bir eli qalǵan emes, sút kenjesi Qylańhannyń tili shyqqanda Balaqaı Balashka atandy da bes bıeniń sabasyndaı bir shańyraqtyń báıbishesi búkil el-jurtqa Balashka bolyp shyǵa keldi. Artynan tóte reıspen qýyp jetetindeı-aq óterinde de Aǵataıymen aryzdasqan joq.

— Balaqaı, men seni otyzyma deıin kútip edim, sen meni aldy-artyńa qaramaı tastap bara jatqanyń qalaı, kisi aqysy degen qaıda bul? — dep shaly naz aıtqan.

— Boıdaqtan kóri jesir degen jaman at, meniń senen burynyraq ketkenim jón shyǵar, — dedi. — On altyma deıin arqalap ediń, sol da jeter. Mensiz de sen arqalaıtyn júk áli bar, endigi kútý kezegi meniki, sen otyz jyl kútseń, men eki otyz jylǵa da shydaımyn! — degen dáý kempir sertinde turyp, Atataıyn shırek ǵasyr kútti.

"Taq-tuq, taq-tuq, dyń!" — dedi. Qabyrǵa saǵat túngi úshti taýysyp tur eken. Qabyrǵadaǵy kımeshegi qarqaradaı dáý kempir qyryn qarap otyr eken. Qasyndaǵy qos myqynyna eki balany teńdep alǵan qyzyn kelinshekti jaqtyrmaǵandaı kórindi Qyzyl kelinshekti dáý kempir kórgen de emes. Dáý kempir dúnıe salǵanda qyzyl kelinshekte on eki jasar bolatyn. Kıevtiń bir mektebinde, tulymyna bantık baılap sekeńdep júrgen jaqsy bir dosynyń shoshaqaı qaryndasy edi. Obaly qane, ádemi edi. Qazir qyzyl kelinshekti Qylańhan da jaqtyrmaı qaldy. Baraholshıkterdiń bazaryndaǵy kilemge salǵan jansyz sýret sıaqty eken. Qasyndaǵy ul men qyzda da soǵan uqsas birdeme bar. Uldyń tebińgideı qulaǵy men bolgardyń kók buryshyndaı muryny, qyzdyń tanadaı kózi men bet súıegi sál de bolsa osy shańyraqqa bir juraǵatshylaǵyn ańǵartqandaı, qalǵan mehanızmniń konstrýksıasy múldem bólek, qalǵanynyń avtory Zına Pavlovna. Qylańhan áskerı qyzmetti tastap, azamattyq avıasıaǵa aýysqan soń ákesiniń jalǵyzdyǵyn eskerip, júzden asqan kóneniń kózi kóringen shańyraqtan tabyla bermes dep elge qaıtqan. Úlken qalada týyp-ósip, sonyń dyrdýyna semirgen Zına Qarataılynyń tirligin qanaǵat tutpady. Tańnyń atysy men kúnniń batysyna, tipti túngi uıqyńa deıin standart bolyp ketken úlken qalanyń standart pendesi aýyldyń bostandyǵyna pógónaıy jaraspaı adasyp qaldy: úı sharýasyna joq, on-aq klass bitirgen shala saýatty baıǵus el qyzmetine jaramady, áke men shesheniń alaqanynan, aýlanyń ósegi men kósheniń sypaıy bádiktiginen basqa túk kórmeı, kınoteatr men konserttiń afıshasynan ármen qaraı uzap baspaǵan oıǵa kedeı, sezimge shorqaq shirkin qyrdyń óziń bil, óziń tap, óziń tyndyr deıtuǵyn erkindiginen úıirin tappady. Qylańhan sol úshin Zınany sókken de joq, aıady. Áýelde súıip qosylǵan sıaqty edi, ol ánsheıin lyp etpe kóńildiń kúıi eken, sulýlyǵyna syrttaı qyzyqqan eken. Áıtpese qyryqqa taıap, qasańsı bastaǵan jigit aǵasy men on jetidegi aqylǵa kem, alyp ushpa, balalyqtan kete almaǵan, analyqqa jete almaǵan shópjelke pısha boıjetkenniń arasynda qaıbir ystyq mahabbat bolsyn da. Sony keıin túsingen Qylańhan óziniń erki bilsin dep birer jyl artyn baǵyp edi, ol baıǵus ta óziniń erkin taýyp kete almady. Ol da ánsheıin qyzyqqan eken: jalaqysyn bylaı qoıǵanda pensıasynyń ózi osharly janǵa jetetin shashpa jigit, erkektiń kórkemi bolmasa da kók temirdi balqytatyn qajyr-qaırat, bolashaqta qor qylmaıdy-aý deıtin kóz úıir tanystyǵy jáne bar. Ózi sekildi, Zınanyń da júzdegi shalmen qurdas bolyp otyra almaıtynyn sezgen soń, noqtasyn sypyryp qoıa berdi. Balalardy tastamaı ketti. Kózindeı kórip júreıin degen joq, endigi kún kórisim osylar dep ala ketken. Qylańhan ony da túsindi: aǵaıynǵa qaldyryp ketken daıyn páter, eki balaǵa alatyn otyz úsh prosent alıment, aı deıtin aja, qoı deıtin qoja joq beıpil ómir; bul da jesirlikti sotpen satyp alyp, jastyq dáýrenniń qyzyǵy taýsylmaıtyndaı, tozbaıtyndaı kóretin qala bıkeshteriniń standartqa aınalyp bara jatqan jasandy bulalyǵy. Jalǵyz-aq qımaıtyny — jan dosy Pavel edi. Ushqyshtar ýchılıshesinen jol shekken ekeýi Berlınniń aspanynan aman-esen oralyp, synaq polıgonynda samolettiń san túrine minip, qatar júrip kanat qaqqan jigitter kúnderdiń kúninde aıyrylysar kez bolar dep oılamaǵan. Qaryndasyna úılengende sol bir qımas dostyqtyń dánekerin jegjattyqpen jalǵastyra turýdyń, jyl ótken saıyn salqyndap bara jatqan ystyq sezimdi ydys-aıaq aralastyrǵandaı tirliktiń jadaǵaı bolmysymen jamaı turýdyń amaly ekenin de Qylańhan keıin túsindi.

Kıevke bir dúrkin baryp ta qaıtty. Ul pıoner lagerinde, qyz balalar baqshasynda eken. Zına qalada joq bolyp shyqty. Bala izdep barmaǵan. Zınany da izdep barmaǵan. Urpaq saǵynyshynan, tósek saǵynyshynan qan keshkende katar júrip, táýekelde birge bolǵan jan pıda dostyqtyń saǵynyshy bólek eken. Paveldi bir kórip qaıtýǵa barǵan. Eki bala eshkimdi suraǵan da joq. Altaıda bolmaǵandaı, Altaıda eshkimdi kórmegendeı; mynaý bir qazaq meniń ákem-aý degen de joq, ondaı sezim de joq, quddy bir osy úıdiń eski tanysy uzaq komandarovkadan qaıtqandaı, keldi me, ketti me olarǵa bári bir sıaqty. Tym quryǵanda: "kak nasha dedýshka?" — der me eken dep edi. Demedi. Demegen soń dedýshkaǵa bulardy zorlap tańyp naǵylsyn...

Pavel qaryndasynyń qalada joqtyǵyna qysyldy. Enesi eńirep jylap qarsy aldy. Zına natýrshısa eken, áldebir sýretshige erip ońtústikke, teńiz jaǵalaýyna ketse kerek. Sheshesi de, aǵasy da ne oǵan, ne buǵan ara túsken joq. Pavel jarym demalysyn alyp Qylańhandy biraz qydyrtty, eski dos-jarandarmen qaýyshtyrdy. Buıymtaıyn suraǵan da joq, suramasa da qaıtarynda: "tán satqan urǵashy seni satpas deımisiń, saǵan ol jar bolyp jarytpas, umyt, biraq, bizdi umytpa!" — dedi.

Dos-jarandy umytpas, óıtkeni ol avıasıada ótkizgen jıyrma bes jyl ǵumyry. Zınany umytar, biraq sol shırek ǵasyr ǵumyryna jol-jónekeı kılikken ókinishti bir daqty óshirip tastaǵanmen kóńilden taby keter me?.. Janǵa batatyny — kindikten úzilgen uryq -sharqyńnyń ózińe jat bolýy. Bul tútinde júzden asyp jyǵylǵan jalǵyz ǵana ákesi emes, biraq amal qansha, óspegen tuqym. Tegi erkek kindikte bir adam eki adamnyń ǵumyryn taýysyp, bir adam eki adamnyń tirligin keshý mańdaıǵa jazǵan taýqymetpen teń osy shańyraqtyń "baqyty" shyǵar...

— Qulynym, tura ǵoı! El kóship, jurtta qaldyń!..

Saǵat altyǵa on bes mınýt qalǵan eken... Búıideı tarbaıyp qabyrǵaǵa jabysqan qara telefon zar ılep, bezektep alyp bara jatyr edi.

— Órt! — dep aıqaılaǵan qara telefonnyń trýbkasy Qulaǵyn jaryp jiberdi.

2

Aspan shirkin ala jazdaı qysyrap, sarsha tamyzdy kútkendeı búkil dúnıeniń jeti qat qyrtysyn qýratyp baryp bir tamshy dymyn búrkip edi. Onyń ózi de jer-kókti týlaqtaı qaǵyp, burq-sharq óte shyqty da ánsheıinde el qonbaıtyn Altaıdyń qyzyl qorymyn, shyń bitkenniń bıigin saǵalap qashatyn najaǵaıdyń kesir bulttary bul joly ádeıi kelip Buqtyrma men Qatynnyń qalyń nýyna ot seýip ketti.

Kenezesi kepken kúngeı men tútigip jatqan bytqyldyń kómeıi shyrpy tartqan pesh murjasyndaı gý ete qalyp edi Teńiz tolqynyndaı týlaǵan surapyl bir ǵana Qaraǵaılyda emes, jalmaýyzdaı jalaqtap búkil oblys kóleminde on bir myń gektar ormandy bir jumanyń ishinde jalmap jiberdi. Altaı aıaǵynan tik turdy. Qolyna taıaq ustaǵan ólmeli shaldan qolqanattaǵy balaǵa deıin jeti kún kirpik ilgen joq, jeti kún otpen alysyp, aqyry jer sabap qala berdi. Pende shirkin aıaq astynan kelgen tilsiz jaýǵa dármensiz eken, qolqany qapqan ýdaı qańsyq pen kók tútin, kúldi-kómeshtiń astynda túleı byqsyǵan Altaı qara týyn tigip otyr: yrsıǵan taıga, úıtilgen taz tóbeler, syıdıyp qalǵan qotyr toǵaı, elden de sıyq qashyp, bir jetiniń ishinde júdep-jadap tozyp ketti.

Dúnıe órtenip jatsa da deıtuǵyny osy eken: ánsheıinde Altaıdyń ormanyn otaýǵa kelgende enshisinen qur qalmaıtyn oblystyń san-sapalaq "jıenshar" mekemeleri ony qorǵaýǵa kelgende tyrp etip tuıaq seripken joq, tek torf pen shaıyrdyń ashshy ýgary jan alqymnan syqqanda ǵana kabınette otyryp órt sóndirýshiler men orman saqshylarynyń tamtyǵyn qaldyrmaı balaǵattap jetisip qaldy. Aıyr men taıaq, bagor men shelekten basqa qarýy joq jalań qol jurttyń jalmańdaǵan zaýaldy beshpetimen úrkitip sorlaǵanynda kabınet kirpıazdarynyń jumysy bolǵan joq. At aıaǵy, adam aılasy jetpeıtin taýly ólkeniń qıany óz aldyna, azdaǵan tehnıkanyń ózi de qora-qopsynyń tútinin basqany bolmasa qarǵa adym jerge jaramaı adyra qaldy da tasattyq berip táńirden jańbyr tilegendeı qysylǵan el kókke telmirip edi. Kúnniń qyzýy men bótelkeniń synaǵynan shyqqan órtti raketa atyp, jasandy jańbyrmen sóndirdik degen ertegi etekteı-etekteı gazetterdiń betinen túsken joq. Qaı jýrnalısiń kórip turǵanyn kim bilsin, jantorsyqtyń ornyna jambasqa shısha baılanǵan zamanda shálkes ottyń shyny sáýlesinen kete salýy da ǵajap emes, tek Máskeý tilshileri astanadan Altaıǵa raketa arqalap kelgen joq edi. Aspannan kelgen eki-aq nárse — Jańa Sibir men Arhangelskiniń órt sóndirýshileri, sonan soń áıteýir tabıǵattyń raqymy túsip, bir táýlik boıy seldetip bergen jańbyry; áýelgisi elmen birge ólip-tirildi, keıingisi ózi ákelgen apatyn ózi joq qylyp tyndy. Tabıǵattyń raqymyn da kreslonyń zorlyǵymen menshiktep qalatyn kabınet kirpıazdarynyń túsinde raketa ushyryp, óńinde Qudaımen tabaqtas bolǵan ertegisin otqa kúıip, tútinge tunshyqqan qarabaıyr el qaperine de alǵan joq.

Jeti kún boıy jerge túspeı Qaraǵaıly men Aqsýdyń arasynda dirdektep adam tasyp, dınamıt tastap tynym tappaǵan Qylańhan oıdaǵy jurttyń oıran bolyp jatqanyn kókten ǵana kóńilmen sezgeni bolmasa kózimen kórgen joq edi. Quıǵanǵa ińir men aqshamnyń arasynda kelip qonǵan. Ózen boıyndaǵy ormannyń soıaýdaı yrsıǵan erteńi men Kórbıkeniń áli kúngi byqsyp jatqan qolamtasy keshki ala keýimde kórdeı qulazyp, tula boıdy túrshiktirdi. Úńireıgen qora-qopsynyń qańqasy, qaýsap ósken úılerdiń ornyndaǵy obadaı kúlden soraıǵan pesh murjalary osydan myń jyl burynǵy qý medıenniń jer astynan tesip shyqqan kóne mazaryndaı úreıli de kúńirenip tur eken. Kirerge baspana, tigerge tuıaq, qybyrlaıtyn jan qalmaǵan: kópten jıǵan ishtegi sherin armansyz loqsyp, Kórbıkeniń bar joqtaýy osylardyń mindetine qalǵandaı kókke qarap ulyǵan kópek ıtter onsyz da túrshikken jannyń záre-qutyn alady. Eki ǵasyr ómir súrip, san ret órtenip, san ret tútinin qaıta tútetken Kórbıkeniń jer betinde qalǵan sońǵy qolamtasy osy shyǵar. Qylańhan áldebir zırattyń ortasyna aspannan túsip, qaptaǵan obadan qashyp shyǵatyn jol tappaǵandaı daǵdaryp tur edi. Kúıgen teriniń pushpaǵyndaı qańyltyryna deıin úıitilip, shatyry japyrylyp túsken kirpish úıdiń ortasynda jelmen shıq-shıq átkenshek tepken aspaly besikti kórip júregi zyrq ete qaldy. Besikten náreste yńyrsyǵandaı boldy. Júgirip kelip qolyn soza bergende ishinen dúr etip jabaıy kepter ushyp shyqty da kúrkildep baryp kúıe basqan qý molaqtyń tuqylyna baryp qondy. Shala úıtilgen sary ala áteshtiń óleksesin súırep bara jatyp zińgitteı tartyl mysyq jap-jasyl kózin shaqyraıta Qylańhanǵa yryldap aıbat shegip ketti. Tarǵyldyń ǵana tamaǵy toq eken. Tórt sıraǵy deldıip kúmpıip ketken taıynshanyń kúıigin shyr aınalǵan kók buqa ıen jurtty basyna kóshire ókirsin-aı kelip. Qańǵyrǵan ıttiń zary, kepterdiń kúrkili men tarǵyl mysyqtyń yryly, jurtta qalǵan juraǵatynyń óligin joqtaǵan kók buqanyń óksigi Kórbıkeniń qý medıenin ulardaı shýlatyp, aqsham men ymyrt arasynda búkil Quıǵannyń ózegin kúńirentip jibergen. Ár teńnen tanys bir nárseniń jurnaǵyn izdegendeı Qylańhan úı mańyn taǵy bir aınalyp shyqty. Kózine esh nárse ilinbedi, eń bolmaǵanda eski-qusqynyń qıqymy qalmaǵanyna qaraǵanda úı turǵyny órtten buryn kóship ketken de, ıá bolmasa ol basta-aq qarań qalǵan baspana. Temir mátkege ilingen aspaly besik te náreste kórmegen atam zamanǵy qý aǵash sıaqty.

Bir kezde bul shańyraqqa da bas qaraıtyp bireý otyrǵan. Bir kezde bul da taz paromshynyń qara ormany edi. Bosaǵasyna talaı telmirtken, jetesinen úzilip túskendeı qalqyǵan ájim-ájim jelkesi qyltyldap otyryp, jeti dúrkin aıaǵyna jyǵyltpaı ótkel basyna túspeıtin qyrsyq shaldyń naqpa-naq júzi esinde qalmapty. Onyń esesine kóz aldyna aldymen aram qatqyr ala ógiz kólbeńdep tura qaldy da eriksiz ezý tartyp kúlip jiberdi. Sonan soń baryp qyzdy elestetti, kóziniń qıyǵynda qalǵan qyz kúlkisin elestetti. "Kóp bolsa bir ish kıimge qaryzdar bolarsyń" — degen, maıda qolymen mamyqtaı túbit shálini ıyǵyna ákelip japqany, "qaraǵym-aı, tiri bolsam qaryzyńdy ótermin-aý!" — degeni... dál osyndaı ymyrt pen aqshamnyń arasynda, buralań joldyń kóz talar tuıyǵynda, boz aspannyń kemerinde qylt - qylt etken qyz tóbesimen qoshtasyp qala bergeni... taǵy da ótelmeı qalǵan qaryzyn esine aldy. Quıǵannyń kóbik sapyrǵan kók ıirimin kórip turyp, Kórbıkeniń órt jalmaǵan ıen jurtynda ulyǵan ıt, ókirgen buqanyń dýetine qosy da júreginiń túkpirinde berish bolyp jatqan kóne armanyn taǵy da tyrnatyp aldy.

Tý syrtynan áldene kýrs ete qaldy. Qıqaıyp, tórt taǵanǵa ilinip turǵan senovaldyń qalpaǵy ushyp túsken eken, bomba jarylǵandaı burq etip aspanǵa shashylǵan kúl tozańynyń arasynan:

— O, áke-eeń! — dep áldebir eles sáńireıip shyǵyp keledi eken.

— Sen osynda júr me ediń?!

Qotıynnyń edireıgen ejık basy unǵa aýnap turǵan kirpideı senovaldyń bar kúli men kóń-qoqyryn jınap shyqqan eken, keńsiriksiz tanaýdyń kertpeshin syǵymdap turyp dúńk etkizdi de Qylańhanǵa tańqıyp turyp qarap aldy. Qashanda qortyq adamnyń shirengish keletin ádeti, jeti kún boıy apattyń aptabynda emes, aspannan túskendeı shıratylyp:

— Kóńil kórgen jerde deýshi edi, ımandy bolsyn! — dep qas-kirpigińdegi qolamtanyń kókala shańyn qaǵyp tastady.

Jubatqandaǵy túri. Osynshama qymbatqa túsken Qotıynnyń kóńilin Qylańhan da qaperine alǵan joq. Naǵashysyna bir ýys topyraq salýǵa jaramaǵan jıensharyna ókpelegeni emes, joq jerden kisi bola qalǵanyna kúlkisi kelip edi. "Imandy bolsyn!.." Iman degen shirkinniń Qotıynnyń aýzyna qonaqtaǵan soń qasıetiniń qashqany da.

— El qaıda?

— Kóship ketti ǵoı... Jarmysyn Aqsýǵa Sıǵat kóshirip áketti, jarmysy mynaý arǵy betke, Pesh úıge baryp panalapty, — dep Qotıyn ar jaqty tanaýymen túrtti. Arǵy bettegi Pesh úıdiń azǵantaı tútini jyrǵap qalsa kerek, ýaıymsyz kúlki, bala aıqaıynyń dańǵyry, daraqy chastýshka tańqyldap jatty.

— Senen basqa basalqa qalmaǵan ba?

— Bar ǵoı. Bastyqtar júrgen. Men tráktir ekeýimiz.. borsyp ketpesin, ıt-qus jep qutyryp ketpesin dep...

Ne borsyp, kim qutyratynyn Qotıyn jiktep aıtqan joq. Alqam-salqam ıen jurtqa úrke qaraǵan jıraptaı shómishi seltıip sıyr qoranyń yǵynda yrqyldap turǵan "Belorýs" búldozerin Qylańhan endi tana ańǵarǵan, ólekse men aramdy Qotıynnyń jıyp-terip topyraqpen jasyryp júrgenin jiktemese de túsindi.

Ańǵardyń jeli de qańsyq, sý sepken ystyq shalanyń kóńirsigindeı taıga da qańsyp tur, ystyq qolamtanyń lebi órteń men kúresinniń borsyǵan ıis-qońysyn qosa kóterip qolqany qabady. Ár tustan shanshylyp shyqqan esirik quıyn úńireıgen murja, yrsıǵan qora-qopsyny ańyratyp, Qobıkeniń jurtyndaǵy sońǵy qoqysty ózen boıyna sypyra jóneldi.

Serigi kabınada sereıip turyp uıyqtap jatyr eken. Taıgany taǵy da kelip órt jalmasa tuıaq serper túri joq.

Uıqysy bútin adamnyń bir ýaıymy kem dep oılaýshy edi. Qasqyr shapqan qotannyń órekpigen ıtindeı áli kúngi eldiń ókpesi qabynyp júrgende... Qylańhan serigin ishteı jaqtyrmaı qaldy. Sonda da oıatqan joq. Kók temirdi kólik qylyp mingen áriptesterinen aǵaıynshylyq meıirim, artyq aqyl kútpeıtin ádeti. Qotıynnyń "Belorýsi" de arsy-kúrsi daryldap jer tarpyp tur eken, beımezgilde óleksege kór qazǵan sol eki dúleıden basqa eski jurttan tiri pende kóre almaǵan soń Qylańhan Pesh úıge tartty.

Buqtyrmany belinen kesken beton kólgir qahar soqqandaı qalshyldap tur eken. Qalshyldatqan Buqtyrma eken. Buqtyrma óz atyn ózi shaqyryp tur eken: Qara qoshqyl jaly qara jylannyń jon arqasyndaı móńkip, qaq ortadaǵy qara jartasty qaǵyp áketkendeı kúmp-kúmp urǵylap jatyr. Qara jartastan Qylańhan baıaǵy trosty paromnyń ótkelin tuspaldady.

Ańǵardy jyrta, sarnaı soqqan sary jel qalpaq ushyrǵandaı: sarnaǵan jel me, jeldi aıdap kep turǵan sý ma, sýdy qaqyrata jyrtyp qarsy zaýlaǵan kópir me, áıteýir dúnıe dúrkirep kóshkendeı, Qylańhandy kópirmen qosa jula jónelgendeı boldy da sandalyp baryp jaqtaýǵa súıendi. Buqtyrmadan úrikkendeı kók beldeý "aptaboz" kópir aýzyna jete berip kilt toqtady da domalanǵan "PAZ-ıktiń" aldyńǵy esiginen domalap túsken jurt aıaǵy jerge tıer-tımesten ystyq sý quıǵan taraqannyń ordasyndaı tyrym-tyraqaı bytyraı qashty... Parom basynda ary ótken, beri ótkendi sanap alyp, aıaq sýytar beket, as-sý isher qonalqy bolǵan Pesh úı atty ótkel aýzyndaǵy shaǵyn hýtor edi, búginde bul da baıaǵy Pesh úı emes, úıi qalǵanmen peshi bólek, tútini basqa, jurty bóten. Múmkin shırek tasyrda Buqtyrmadan shırek baqyr sý ishýge mursaty bolmaǵan Qylańhanǵa solaı kóringen shyǵar, áıteýir búgingi ary ótken, beri ótken qatyn-qalash, jigit-jeleńniń bári de sálemin ıt jep ketkendeı, osydan shırek ǵasyr burynǵy paromyn izdep turǵan aeroport nachalnıgine biriniń aýzy jybyr etken joq. Bors-bors jelgen kerzi aıaqtar, kere qarys óksheli aıaqtar aldy-artyna qaramastan beton kópirdi dúńgirlete bezip barady...

— Qaraǵym, qaı bálesiń?

— Sizge qaı báleket kerek edi?

— Astapyralla!.. Bularǵa assalaýmaǵaleıkým deseń atańnyń basynan sorǵalatady!.

— Qaıdan bileıin, bále izdep kelgen ózińiz. Jónimdi aıtyp edim, jaqpadym.

— Aıtasyń ǵoı, aıtyp tursyń ǵoı!.. Buqtyrmany jutyp qoıatyndaı juǵynýyń jaman, birdemesin joǵaltty ma desem...

— Birdememdi joǵaltsam taýyp berer me edińiz?

— E, qaı qańǵybastyń ne joǵaltqanyn kim bilipti! Qaı joǵymyzdy túgendegendeımiz!..

— Bir aıat Quran bilesiz be?

— Ony maǵan kim úıretipti?! — dep, "osynyń esi durys pa?" — degendeı kepken shal Qylańhannyń betine tesile qarady.

Bilemin dese de Qylańhannyń oǵan zar bolyp turǵany shamaly edi; paıǵambar jasynan asqansha júzine ıman qonbaǵan, jazdyń qapyryǵynda tóbesiniń maqtasyn túletip syrmaly jalbaǵaı kıgen jarymaǵan aýyzǵa qazan turmaq boqtyqtyń da bir táýiri bitpegen shyǵar; osy turǵan boıynda tula boıynan qoltyqtyń qolańsasy men baqaıdyń shýashy múńkigen qyr jaǵym shalǵa Qylańhan da qıtyǵa qarady.

— Qaraǵym, bergenińdi qaıtyp alsań da kergimeı aıtshy, mynaý Kórbıkeniń lesepelkesi qaıda kóshti eken?

— Qaıda kóshýshi edi, aspanǵa kóshti de!..

— Aspany nesi, ezýiń qısyq bitken neme ekensiń ǵoı!

— Órtenip ketse, kúli kókte, tútini aspanda bolmaǵanda qaıda ketýshi edi?!

— Alla, atańnyń kór qaqpaǵy!.. Kórinde ókirgir Ábdijapar bir kýbometr tós taqtaı beremin dep tıyn-tebenimdi alyp edi, jep ketti-aý, ıt-aı!.. Jep ketti!..

Baıtal túgili, bas qaıǵy bolyp turǵanda órtengen eldiń jurtynan ólekse dýalap kelip turǵan ólermen shal qaı ata-babasynan bermen bireýdiń kóz jasynan mal taýyp júr eken?! Bir tekshe metr tós taqtaıyn Qylańhan jutyp qoıǵandaı Masaqbaı ony eki-úsh dúrkin aınalyp shyqty da beton kópirdiń bel ortasynda turyp alyp eki jaǵanyń ıisin qatar timiskidi; Kórbıkeniń kóńirsiginen kóńil jubatar eshteńe tappasa kerek, Buqtyrmaǵa bylsh etkizip bir túkirdi de kóseý tyqsań qylǵynbaıtyn kepken shaldyń kómeıi Pesh úıdiń keshki tútinin betke alyp jóneldi. Jalbaǵaıynyń julym-julym maqtasy kepken bastyń qolań sasyǵan úrkip shyqqandaı edi, namazdyger aqshamnyń arasynda typ-tynysh aýyldyń qotanyna taıganyń apatynan beter eki aıaqty órt kirip bara jatqandaı kóringen... Peshi basqa, tútini bólek Pesh úıdiń bóten jurtynyń izdeseń taptyrmaıtyn "uly danyshpanynyń" eń sońǵy úlgisiniń sıqyn qımaǵandaı Qylańhan kópir aýzyna deıin kózimen shyǵaryp saldy...

...Ary ótken, beri ótkendi sanap alyp, aıaq sýytar beket, as-sý isher qonalqy bolǵan Pesh úı atty ótkel aýzyndaǵy shaǵyn selo edi. Ótkel aýzyndaǵy eski parom birde bar, birde joq; kóktemde, sý tasyǵanda alyp ketedi de kúzde, sý qaınatqanda qalqaıyp qaıta turady. Soǵys jyldarynda qar da, sý da eresen boldy. Bir jyly kóktemde burqyraǵan Buqtyrma eski paromdy birjola jyǵyp tyndy da ony qaıta turǵyzar er-azamattyń joqtyǵynan ornynda qaltyrap qara qaıyq qana qaldy. Buqtyrma birde taıaz, birde tajal; taıaz bolsa da, tajal bolsa da jurt onyń betine qarap jatpaıdy, shilde týa arǵy betke kóshedi, shóbin shaýyp, pishenin úıip, boz qyraýda biraq qaıtady; qatyn-qalash, bala-shaǵa, shal-shaýqan — ol kezdegi eldiń túri osy, el osylarǵa qarap qalǵan, bala-shaǵanyń baryna da el shúkir desken. Sol bala-shaǵa jamyrap ketedi dep ótkel aýzyndaǵy jalǵyz qaıyqty ala jazdaı qańsytyp jaǵaǵa súırep tastaıdy.

Shilde taýsylady, Altaıdyń boz qyraýy Úrker týa Súmbilemen jarysa keledi. Egin pisedi. Egin pise el keıin jóńkiledi. Bet-aýyzy shyrysh-shyrysh, qol-aıaǵy kús, taqymyn tyraqynyń qyr arqasynda qaldyryp aýylǵa qaıtqan jetimekter ótkel aýzyna jetkende joryqtan qaıtqandaı qaryq bolyp qalýshy edi: ótkel aýzynda sońǵy ret qazan kóteriledi, kolhoz bir toqtysyn qurbandyqqa shalyp, ala jazdaı kón bolyp qalǵan tyrnaq kóbesi bir jibıdi. Sonan soń qańsyp qalǵan jalǵyz qaıyqqa talasa-tarmasa minedi. Jalǵyz qaıyq ámanda arǵy betke aman-saý jetkize bermeıdi... On segizinde oqqa ushqan batyrlardy el máńgi-baqı umytpas! Arqa eti arsa, qoń eti borsha bolyp eńbek ústinde on segiz jasynda sheıit ketkenderdi el esinde saqtady ma eken?

Buqtyrmanyń túske deıin kúlip aǵatyn, tústen keıin kúńirenip aǵatyn ádeti. Dál osy tús pa eken? Dál osy qara jartas pa eken? Buqtyrmany qaqyrata qaq jaryp, qaqshıyp áli jatyr. Buqtyrma talaı parom, talaı qaıyq, talaı kópirdi jutsa da qara tasqa shamasy kelmepti... Súmbileniń týǵan shaǵy, sýdyń sýyǵan shaǵy edi. Qańsyǵan jyrtyq qaıyqqa on jetimekti tıep alyp Baǵıla osy tusqa jetkende... Jáýdiregen on jetimektiń ǵumyry úshin jan qıyp, on segiz jasyn qurban etken boıjetkenniń artynda zıraty da qalǵan joq, onyń belgisi mynaý qara jartas, zıraty Buqtyrma boldy. Baıǵus paromshy óle-ólgenshe jar jaǵalap, Buqtyrmadan jalǵyz qyzdyń súıegin izdeýmen dúnıeden ótti. Ulardaı shýlaǵan qatyn-qalash, bala-shaǵa, shal-shaýqan baıǵus paromshyny jubatýǵa da jaramaǵan edi, endi búgin erini jybyrlaıtyn el aqsaqaly deıtuǵyn kepken shaldar Baǵılanyń esimin bir aıat quranǵa qosýǵa da joq... Baǵıla on segiz jasyn qurban etpegende búgingi on tútin, odan taraǵan elý shaqty tuqym artynda qalar ma edi? Solardyń ishinde jylqyshy da, jyrshy da, bastyq ta, baqyrshy da, tipti jazýshy da bar shyǵar... Baǵıla on segiz jasynyń bodaýyna bir aýyl tastap ketken!.. "Qaraǵym-aı, tiri bolsam qaryzyńdy ótermin-aý!" — dep edi, Qylańhan sol qaryzyn óteı almaı áli kúngi arqalap keledi...

Áli kúngi aqsham men ymyrttyń arasynda, buralań joldyń kóz talar tuıyǵynda, boz aspannyń kemerinde qylt-qylt etken qyz tóbesimen qoshtasyp turǵandaı edi. Quıǵannyń kóbik sapyrǵan kók ıirimin kórip turyp, Kórbıkeniń órt jalmaǵan ıen jurtynda ulyǵan ıt, ókirgen ógizdiń dýetine qosyla júreginiń túkpirinde berish bop jatqan saǵynyshyn taǵy da tyrnatyp aldy.

Typ-tynysh uıyqtap qalǵan órkesh jaldy dınozavrlardyń jon arqasynan ańyratyp jel turdy. Ańǵar ishi sýyq tartty. Sýdyń túsi ózgerdi. Buqtyrma óz atyna endi uqsaǵan: qara kóńil jalynda qyryq qyzdyń elesi júrgendeı, qaqshıǵan qara jartasty qaǵyp áketetindeı kúrs-kúrs urǵylap, beton kópirdi qahar soqqandaı qalshyldatyp tur eken. Zaýlap aqqan ózen be, zaýlap bara jatqan kópir me, qos jaǵa zymyrap jóneldi. Shırek ǵasyr burynǵy elesti sý shaıyp ketkendeı: bors-bors jelgen qatyn-qalash, sálemin ıt jep ketken jigit-jeleń; úıi bar da peshi bólek, tútini basqa, jurty bóten Pesh úıden paromshynyń qyzyn taǵy da taba almaǵan aeroport nachalnıgi keri qaıtty.

Shómishimen jer tarpyǵan Qotıynnyń ekskavatory qaqsap tur eken, Kórbıkeniń kórin qazyp jatqan eki dúleıden basqa es bolar eshkim joq sıaqty edi, yrsıǵan dýal, soraıǵan pesh murjasyn adaqtap órteń túbinen qos shyraq úńgip shyqty da sekeńdep beton kópirge taıady. Serigi kabınada sereıip turyp uıyqtap jatyr eken, muńsyz shirkindi oıatýǵa qımady da radıomen aeroportty taýyp aldy. Amanshylyq bolsa kerek, dúńkıgen tórt buryshty radıýsi áldeneni jalmap otyryp sóılesti de kezekti reıstiń bári de kelip qaıtty degendi ejiktep otyryp uıqyly-oıaý zorǵa taýysty.

"Kókqasqanyń" ishi-syrtynda qara shybyndaı úımelep otyr eken: inin soqa tilip ketken qapteserdiń qyzyl shaqa balapandaryndaı biriniń baýyryna biri tyǵylǵan satal-satal shı borbaılardyń kózderi ǵana jyltyraıdy, kýzovqa syımaı qalǵan bir kósh qatyn shubyryp jaıaý keledi. Osıp qartty qosa eseptegende ortasynda eki jarym erkek; Sıǵat bir aptanyń ishinde synyp qalypty, kıimi shúberek, júdegen júzi shúberekten de qyrtys; Ábdijapar baıaǵy sol Ábdijapar, tek jelkesinen qaıyryp ákelip mańdaıynyń jaltyryn jabýlaǵan bir shúıke kókshýlan jabaǵysy jalbyrap jaǵasynda júr; Kórbıkeniń búkil órteńin súzip shyqqandaı Osıp shaldyń qas-kirpigine deıin appaq, ánsheıinde taksıdiń jasyl fonaryndaı shaqyraıyp turatyn janary da aǵaryp ketkendeı, basy qaltyldap, býyny keýip qalǵan kári shóńgeniń qý súıegin de kótere almaı qaljyrap tur.

— Prınımaı, pará! — dep kýzovqa ıegin shoshaıtty, — poslednee dobro!..

Erkek ataýly otpen alysyp júrgende oshaq basynda qalǵan qatyn-qalash bir kıer lypa, jalǵyz-jarym saýyndy da umytyp, tilsiz jaýdan alyp qashqandary osy bala-shaǵa edi; myń da jeti júz toqsanynshy jyldan beri eki ǵasyr boıy Kórbıkeniń jıǵan-tergen bar baılyǵy da osy ekeni ras; shala qazaq, shala ker jaq, ómiri "áı, kápir" desip kórmegen Kórbıkeniń dúregeı jurtynyń bir bútin deıtuǵyn bolashaǵy da osy. Bala qyńqyldap, áldebir áıel syqsyńdap jylaǵan sıaqty edi.

— Sys!.. Bez tebá toshno! — dep Osıp shal shańq ete qaldy. — Jeti kún saqtaǵan kóz jasyn endi ysyrap qylaıyn dep turǵan qaısyń bul?! Kim bilgen, bu qatyndardy tek jaýǵa salý kerek eken ǵoı!..

— Jaýǵa salatyn erkektiń túri sen bolǵan soń amal qansha! — dep kemıek kempir Osekeńdi ilip tústi. — Pysyqsı qalýyn! Mekıen talaǵan qotyr qorazdaı qanatyńdy jaımaı bylaı turshy óı!..

Kemıek kempir kári shóńgeni ıyǵymen qatyp jiberip kýzovqa qol sozyp edi, kóldeı sarapanyna shalynyp, aıaǵyn dońǵalaqqa kóterip qoıa almady. Táltirektep júrip kelinderiniń birine asyla baryp qulaǵan Osekeń qabyrǵasy qaqyrap qalǵandaı yńyrsyp qaıta turdy da ıegin kýzovqa jetkize almaı sozylyp jatqan kempirge qorazdaı shúıilip jetip keldi..

— Báse, Marfa júrgen jer janjalsyz taraýshy ma edi! — dep tanaýyn ystyq qolamtaǵa tyǵyp alǵandaı taban astynda keıin yrshyp tústi. — Jaıraǵyr-aý, sen osy jer jaratylǵanda bar ediń, áli tiri júrmisiń?!

— Netoropıev otpevat, sýhar ty, ıazvı! Vozmı za lájký da oprokın v koryto!..

— Ánáni!. Kesirin kórmeımisiń! Sende erkekti ıdirer bókse qalyp pa edi!

— Kóterip kórseńshi! Nesi qalyp, nesi qoıǵanyn sosyn bilesiń de!..

Kemıek kempir Osıp qartqa aqyry aıtqanyn istetip tyndy. Sol-aq eken, et kombınatynyń aram serkesiniń sońynan topyrlaǵan bordaqydaı onsyz da lyqyp otyrǵan "kókqasqaǵa" qatyndar lap qoıdy.

Qylańhan balalardy ári aıap, ári jabyrqaýly kóńilge dát bolsyn dep "ınelikke" syıǵansha tıep aldy da Osıp qartty qosa ala ketpek edi, shaldyń kegejesi áli de keıin tartyp tur eken:

— Ia lýchshe po zemle potaskaıýs, poka onı hodút, — dep tyltıǵan qos tizesine senip kónbeı-aq qoıǵany. "Chavo ıa tam poterál? — dep kókke taǵy bir qarady. — Ýj obozret-to ne na shto! — dep Kórbıkeniń órteńine burylyp kózi jasaýrady.

Ábdijapardy eshkim shaqyrmasa da suratqan joq vertoletke qazir baryp minbese Kórbıkeniń kúlinde máńgi-baqı qalyp ketetindeı júgirip edi, temir tepkishpen jyǵyla-súrine kóterile berip mańdaıshaǵa jalaq tóbesin ońdyrmaı soqty da sereıip qulap tústi. Sonda da beri qulaǵan joq, ári qulady. Ómiri jurttyń sybaǵasyna kıligemin dep júrip óz sybaǵasyn azappen sińirip, ózin-ózi qaradaı qorlap tynatyn ótirik jansebilge obal boldy-aý dep eshkimniń jany aýyrǵan joq, Qylańhan esikti tars japqanda da onyń óli ketkenin de, tiri ketkenin de eshkim qaperine almap edi. Dirdektegen "ınelik" ketik tyrmanyń taraǵyndaı órteńi yrsıǵan sabalaq qyrqadan asa bergende Osıp qart kúrsinip saldy:

— Vot ı vse!..

Osy bir "vot ı vse!" jurtta qalǵan jetim shaldyń, shaldan da jetimsirep qalǵan Sıǵattyń kókiregine byj etkizip kúıgen shala tyǵyp alǵandaı qaryp tústi; qoldyń qarýyna, aǵaıynnyń qaıyrymyna sengeni bolmasa, ne bas suǵar panasy, ne shóntekke tyqqan qarajaty joq, strahovkanyń ne ekenin týmysynda estip kórmegen, bir isher as pen bir kıerdiń ýaıymynan ozbaǵan Kórbıkeniń kóne jurtynyń endigi kúni; sońǵy kóshti jıyp-terip attandyryp jibergenmen, endi solardy qaıda syıǵyzamyn, qalaı asyraımyn degen úreı Sıǵattyń keńirdeginen alyp tur edi. Oılap turǵany ólmestiń kúni emes, zaman tynysh, el toqta ólmestiń kúni qanaǵat bola ma, jurtqa ýaıymsyz tirlik, jaıdary kóńil kerek, erteńgi kúnge senim bolmasa, búgingi qıyndyqqa kim tózer?.. Qur janashyrlyq — sorlyǵa baqytty bol dep bata bergenmen birdeı, el qınalǵanda sol el isine bas tikpese basshymyn degen azamattan ne barqadar?..

— Sumyraı kelse sý qurıdy degen osy! — dedi Osıp qart.

Óz ýaıymymen ózin-ózi jep kele jatqan Sıǵat sumyraıyń kim dep sabaqtap suraǵan joq. Shaldyń da óz ýaıymy bir ózine jeterlik edi. Ólsem súıegim Aqsýda qalsyn dep kempirin tastap ólimtigin súıretip kelgende aldymnan taǵy da órt shyǵady dep oılap pa. Qashan ólerine kózi jetpese de, áıteýir basym kórge jetkenshe týǵan topyraǵyn basyp, týǵan jerdiń topyraǵy buıyrsa eken, azǵantaı qalǵan sý ishkilikte el-jurttyń ortasynda bolyp, tereń qazyp, tepkilep kómegin el-jurttyń qolynan attansam dep armandaýshy edi, Aqsýdyń sýyn ańsaǵan kóńili Kórbıkeniń kúline tunshyqqandaı kózine jas, qolqasyna ashshy mákúrik keptelip, shójip kele jatqan túri mynaý...

Osıp qart Kórbıkeni osymen ekinshi ret órtep tur. Taǵy da bala kezi elestep ótti. Taǵy da osy súrleý jol edi, jol ústinde tórt dońǵalaǵy tórt jaqqa bulǵaqtaǵan taradaıka, yrdýannyń arasynan qýarǵan sekseýildeı soraıyp shyǵyp jatqan ájesiniń eki qara tabany; ákesi jókete oral jol jıegine kóme salyp edi. Yrdýanǵa syımaǵan eki aıaǵy jókete de syımaı qalǵan, Osıpke kórge de syımaı qalǵandaı kórinip edi.

— Dál osy tus-aý deımin.

Osıp qart beline kóldeneń qystyrǵan qý taıaǵyn qolyna alyp, jol jıegindegi áldebir tómpeshikterge shoshaıtyp turyp aldy.

— Umytpasam dál osy tus! — dep taǵy da qaıtalady. — Aqsýdyń topyraǵy jetpegendeı jaryqtyqtyń eki sıraǵy soraıyp qap ketip edi... Sol jylǵy órt te eresen edi. Ol órt te qoıan jyly kelip edi.

Sıǵat kim dep sabaqtap suramady. Sıǵat basqa jaqta júr edi.

— Topyraq buıyrmaǵandar da bar, — dedi.

Kim dep Osıp qart ta suramady. Ekeýiniń kóńili eki jaqta júr edi: Osıp shal Kórbıkeniń kók tútininde, Sıǵat Lenıngradtyń blokadasynda; Osıp qarttyń kórip kele jatqany jetpis jyl burynǵy eles: kók tútinge qaqalyp qalǵan hýtor, tolqyndaı týlap, aǵash basynan aǵyp túsip jatqan qyzyl tasqyn, ot seli, shala kúıgen arpanyń masaǵyn kóziniń jasyna shylap qaýjap turǵan kók qaryn balalar, ıesiz qalǵan aýladan bir nárseni túrtkilep alyp, ıesiz qalǵan baqshadan shala kúıgen kartopty túrtip jegen bosqyndar; Sıǵattyń kórip kele jatqany: órtten beter, qorǵasyn aralas aq tútek, aq burqaqta aq kıimge oranǵan bosqyndar, kóbiniń óli ekeni de, tiri ekeni de belgisiz, mashınanyń shubyrǵan kiresinde shek joq, muz bop qalǵan mýndırli kartopty kemirgen jetim balalar.

— Ájem ertegi aıtýshy edi, — dedi Osıp qart. — Aqsý degen Jeruıyq bar, ormany tolǵan ań bolady eken, taıaqty teris shanshysań da tal bolady eken, erkegi áýlıe, áıeli dana eken de ol elge Qudaıdyń quryǵy bolmasa patshanyń ámiri jetpeıdi eken deıtuǵyn. Ólgende sol Aqsýdyń topyraǵyna on eki múshesi túgel syımaı qaldy.

— Topyraq buıyrmaǵandar da bar, — dedi Sıǵat.

Topyraq buıyrmaǵandar da boldy. Úlken jerge jete almaı oq tesken, ashtyq kesken jandardy sereıip qatqan qalpynda Ladogonyń sýyna bergen kúnder de ótken; Lenıngradtyń Orman Sharýashylyǵy Akademıasynyń keshegi dosenti, leıtenant Sıǵat Sapanın "Tirshilik jolymen" bolashaqtyń tirshiligin bir jyl boıy tasyǵanda bir kún uıyqtady ma eken?.. Otyz jetinshi jyly Esimhandardan qashyp, Lenıngradty panalaǵan lesqoz dırektory Sıǵat Sapanın, qyryq úshinshi jylǵa deıin sol Lenıngradqa pana bolǵan leıtenant elge jeti jyldan soń oralyp edi...

Noqtaǵa úırenbegen jas buzaýdy qyzyl sıyrdyń quıryǵyna baılap qaqpaılap aıdaǵan eki áıel ókpe tustan qosyldy. Sıǵattyń áýel tanyǵany Sarqyt: jas kelse de jasymaǵan shyraıy, qashan da tik júrip, tik otyratyn syryqtaı boıy baıaǵyda bir qalypqa soqqan qalpy qatyp qalǵandaı, kún saıyn kóz aldynan ketpegen soń ba, ózgermeıtin, óń bermeıtin ajaryn, qajymaıtyn qaıratyn ómir-baqı pushpaǵy qanamaǵan bedeýliginen shyǵar deýshi edi. Qyzyl sıyrdy erkine qoımaı múıizinen súırep kele jatqan Marýsá eken; jalǵyz qyzdy baıǵa bergen soń bul da tul qalǵan, tustasynyń joqtyǵy da, áıtpese, bala týyp bermese de bir erkekti jylytyp, bir shańyraqty tirep otyratyn kóldeı qatyn, kóldeı sarafandy shalbarǵa yshqyrlanyp alǵan eken, erkekterdi kórip etegin túsirdi. Biri — keshegi aýyl Sovettiń predsedateli, ekinshisi — sonyń sekretary. Biriniń qolynda samaýyr, ekinshisiniń qolynda pılotkaly soldattyń úlkeıtilgen shynyly sýreti.

— Vse eshe taskaesh?..

— A shto delat-to, Osıp Mıtrıch?.. Iz pojarısha ne vernýlsá, a na pojar brosat ne hochetsá, — dep Marýsá Osıp qartqa renishten góri shaǵymmen jaýap qatty. — Vot ı molımsá na nıh, hot vo sne poglájý.

Osy bir jeti kúnniń astań-kesteńi qan maıdannan kem bolǵan joq edi, kókiregine "shpagındi" kóldeneń asylǵan murtty soldattyń susty júzi men tý syrtynda tóńkerilip jatqan "tıgrdiń" qańqasy osydan jıyrma bes jyl burynǵy surapyldy taǵy da eske salǵandaı; jıyrma bes jyl burynǵy soldat pen búgingi jansebil jurttyń arasynda úzilmegen dáneker bar sıaqty, keshegi ógiz jekken soqa sońyndaǵy soldat jesirleri men búgingi sıyr jetelegen qos muńdyqtyń arasynda jıyrma bes-aq qadam jol, jıyrma bes-aq kúndik ýaqyt ótkendeı; ánsheıinde kórip turyp kórshisiniń esendigin suraýǵa erinetin beıǵam jurt, búkil Aqsý óńiri bir sátte aıaǵynan tik turǵanda árkim pendeshiligin umytyp, eń aldymen óziniń emes, ózgeniń órtin óshirýge júgirdi. Keshe ǵana keńseniń tósenishsiz taqtaı edeninde birge uıyqtap, qara sýdy da qaq bólip, tań bozynan el qamy, el ýaıymy dep kete beretin eki áıel keıipi jıyrma bes jyl boıynda biriniń esigin bir ashty ma eken? Aýyly jyraq, oshaǵy basqa, oty bólek bolsa da taǵy da tabysyp, taǵy da elbesip-selbesip keledi, áli kúngi biri bastyq, biri hatshydaı apta boıy el kóshirisip, bireýdiń kóńilin basyp, bireýdiń kóz jasyn tyıýmen boldy.

Jas buzaýdyń ezýi kóbiktenip, tıtyqtap qalypty, Sarqyt uraıyn dese aıap, bóksesinen ıtere - ıtere ózi de sharshapty.

— Bul nemeni kólikke artyp jibermedińder me, — dep Osıp qart qyzyl buzaýdy shabynan túrtti.

— Dak, ona, okoıannaıa, bez telenka nı shagý!

— Sama vınovata, poranshe nado bylo svestı ee s býgaem!

— Bu jatyryń kepkirdi buqaǵa salǵan men deımisiń?! Iesiniń kim ekenin de bilmeımiz! — dep Marýsá bas jippen qyzyl sıyrdy tanaýdan bir saldy. — Tastap ketýge obal, qashan mal ıesi izdep tapqansha taıgada taǵy bop ketpeı me!..

— Báse, saǵan naǵyp mal bite qaldy dep edim-aý.

— Buqtyrma men Aqsýdyń sýy sýalmasa, meniń sý ishkiligime anaý sary samaýyr da jetedi, tek baspana bolsyn de.

— Ekeýiń de ókirgen ókimet edińder, ózgeni qaryq qylmasa da ekeýińdi dalaǵa tastamas.

— Qaryq qylsa kele jatyr toı qasynda! — dep Marýsá Sıǵatty kóziniń qıyǵymen bir ilip ótti. — Qyzdaı kezimizde de, qyp-qyzyl kelinshek kezimizde de erinimizdiń móri juǵyp qalatyndaı betimizge qaıyrylyp bir qaramastan kósh jerden qashýshy edi, endi kempirimizde jarylqasa kórermiz! — dep áziliniń aıaǵyn Sarqytqa tiregendeı boldy.

— Áı, qanshyq, birdemeni byqsytpasań basyń aýyra ma?! — dep Sarqyt aıaq astynan burq etip shyǵa keldi. — Qańǵyryp qalǵany esinde joq, bir jamylar kórpege, bir saptyaıaq kójege jete almaı júrip osynyń qaı jerinen qaljyń tirep turady?!

— Kójeden ólgen búginde qatynnyń molasy joq! — dep Marýsá da qasaqana qarysa qaldy. — Qyzdaı jesir beıbaǵym-aý, qysyr kórpeniń astynda kúıip ketkenińdi qaıteıin, endi bir shańyraqta ekeý bolyp yńyrsıtyn shyǵarmyz!..

— Myna qý talaqty shalǵa berip qutylmasaq bizge kún joq! — dep Sarqyt qurbylastyń ázilinen óz basyn alyp qashty. — Bir oqpen eki qoıan, kórpe ýaıymy de, tipti baspananyń ýaıymy da ózi sheshilip tur!

— Ol ýaıym — bitpeıtin ýaıym ǵoı, joldas komendant. Soǵysta sheıit bolǵan soldatty túgel tiriltip almasaq senderge shaldy qaıdan tabamyn?.. Onan da baspananyń jaıyn aıtshy, naǵyp jatyrsyń?

— Komendant deseń de, selsebet deseń de syıyp jatyr ǵoı, biraq, meniń qolymda ne bar? — Sarqyt búıiri qabysqan kóne sary samaýyrdyń bir qulaǵyn Sıǵatqa ustatyp, qyzyl buzaýdyń quıryǵyn bir burap tastady. — Úsh kotejiń men jataqhanań túgel toldy, qalǵanyn aýyldaǵy jesir kempirlerdiń bosaǵasyna aparyp qamadym. Komendantyńnyń bar bitirgeni osy.

— Ol da az sharýa emes. Sovhoz ne istep jatyr?

— Túk te istegen joq. Qabylhandy bilesiń ǵoı, ánsheıinde tezeginiń kóleńkesinen úrketin adam, ókimettiń jarlyǵy bolmaı eshnárseni moınyma almaımyn dep qarap otyr. Jarlyq beretin aýdan basshylary bir-bir mashınamen shirenip keldi de shirenip ketti.

— Endi qaıtsyn, olar da jarlyq kútedi de.

— Jarlyq shyqqansha bulardy japyraqpen asyraısyń ba? Jesirlerdiń úıin toltyryp berdim dep men máz. Jalǵyz sıyrdyń jelini men káriliktiń pensıasyna qarap otyrǵan óńsheń ǵarip kimdi qaryq qylǵandaı!..

— Saspa, komendant, saspa! Budan jaman kezimizde de qyzǵa qyryndaǵanbyz! — dep Sıǵat Sarqyttyń ıyǵynan qaqqan boldy. — Bir aılasy tabylar, búginde kempir-sampyr bolsa da dalada jatqan adam joq!

Saspa dep Sarqytty jubatqanmen Sıǵatty qınap kele jatqan da panasyz jurttyń qamy edi. Ázirge áıteýir el kóterip jatyr. El jaryqtyqqa syımaıtyn taýqymet bar ma, jamanyń da, jaqsyń da el ishinde, el ústinde júr, tek qýanyshqa ǵana qyzǵanshaq demeseń, kendigi me, joq kónbistigi me, qaıǵyńdy da, qasiretińdi de qyńq etpeı jutyp alyp, jan kúızelisińdi de, janǵa batqan jarańdy da, jaýyryndy da jaba toqyp kete beretin ádeti emes pe... Bir ashynyń bir tushshysy bar deıtuǵyn, bir aptanyń arpalysy toǵannyń tunyq sýyndaı typ-tynysh jatyp borsýǵa aınalǵan kóńildiń qordasyn alaı-túleı sapyryp, eldiń eldigin, erdiń áýselesin taǵy bir synap tastady. Sıǵat erdiń isine, eldiń qasıetine taǵy bir tabynǵandaı bolyp edi.

Ymyrt úıirilip, taıgany jel qaqty. Orman tóbesin tutyp qalǵan kók tútin qoınaýdan syrǵyp, bókter - bókterge kóterilip bara jatyr edi. Tynysty keptegen kúıgen shaıyrdyń qańsyǵy da samaldan úrke bastady. Kúndiz kóshken eldiń jurtyn ańdyǵan qara qarǵa barq-barq urandap jol boıynyń aǵashynda qara qurtsha qaptap otyr. Tezek tastap turǵan kerikteı bóksesinen shómishin qoqaıtyp Qotıynnyń "Belorýsi" qýalap keledi eken, qońyzdaı ǵana nemeniń daryldaǵan daýsy búkil ózekti kóshirip keledi. Qyzyl sıyrdyń bas jibin súıreı - súıreı dińkelep qalǵan Marýsá kólik dámetip artyna burylǵan, kózinde jas bar eken.

— Áı, shaıtan qyz, saǵan ne jetti? — dep Osıp qart tiksine qadaldy.

— Myna qatyn baıǵa berem degen soń kóńilim bosap...

— E, berse kete ber, basyń bos, jasyń alpysqa jańa jetti. Tek keterde syńsımyn dep kórisip júrme, el-jurtqa kúlki bolamyz!..

— Meni qoıshy, baı túgili, burysh tabylsa da kete berem ǵoı, myna qatyn taǵy da jalǵyz qalady-aý dep ýaıymdap kelemin.

Qatyndardyń qaljyńy Sıǵat kóńiline sıa qoıǵan joq, "baı túgili, burysh tabylsa da kete berem" degenin toryqqany dep uqty da jurt kúlkisine ilese almaı qaldy.

— Joldas komendant, sen maǵan jataǵyńnyń eki bólmesin bosatyp berseń.

— Sen kóppen birge tura almaısyń, — dep dırektordyń ne aıtqaly turǵanyn da ishteı sezgen Sarqyt birden kesip tastady. — Medpýnkttiń eki bólmesi bar emes pe, bireýi Merýertke.

— Endeshe, mektep jasyna deıingi balalardy túgel bizdiń úıge jına. Sol úıdi túbi bala baqshasyna aınaldyrǵan jón shyǵar. Tárbıeshi, aspaz taýyp al. Basyn eptep-septep qurasaq, ar jaǵyn ıspolkomge salyp kórermiz. Sóıtip, taǵy bir shataq bastalyq, qaıdan baryp shyǵar eken?!

— Balany qoıshy, jarasy jeńil ǵoı, úlken aýyzdy qaıtemiz?

— Jarasy jeńil deme. — Bala azabyn kórgen joqsyń degendi aıtyp qala jazdap Sıǵat kilt tosyldy. — Baıqaımyn, bıylǵy qys qystyrylyp-qymtyrylyp shyǵamyz. Kóringen bosaǵada júrgen balada kóńil bolmaıdy, bir kún toıǵanmen kepıetinde ashqaraqtyqtyń keneýsiz yndyny qalady. Bolashaqtan uıat, qashanǵa deıin kepıetsiz urpaqtyń zagotovıteli bolamyz?!. Jalyqtyq qoı!.. — Sıǵat sary samaýyrdyń qulaǵyn Sarqytqa qaıtaryp tastap edi, kónge jattyqpaǵan salaly saýsaqtary shyrsh-shyrsh, kebersip ketken alaqany muzdaı eken, janarynan da selsoq salqyndyqty baıqady. — Úsh mezgil asqanadan as-sýyn berseń úlkender soǵan da razy.

— Kimde kepıet, kimde kinázdik baryn qaıdan bileıin, adasyp qaldyq qoı, — dep Sarqyt Sıǵat sózin birden sińire qoımaı qulyqsyz jaýap qatty. — Kóbimiz kóringenniń esiginde, qalǵanymyz ókimettiń qatyqsyz qara kójesimen er jetip edik, sóıtken urpaq qan keship el qorǵady, qaıtyp kelip qara ormanyn qaıta kóterdi, qarap otyrsań kúni búginge deıin zembildiń aýyr basynda solar, kezinde bıik astaýǵa ıegi jetpese de qara kójeniń qasıetin áli umytqan joq.

— Qashanǵa deıin qara kójeniń dámin qasıet tutpaqpyz? Ashtyqty da, azapty da kórdik, biraq jurttyń nıeti men sanasyn qasyqpen ólshep, ótkenniń qasyretimen ǵana salystyratynymyz qalaı?.. Taýsylmaıtyn netken ýaıym bul?!

— Adamnyń ýaıymy taýsylatyn ba edi?! Mynaý ýaıym emes pe?.. Áı, qatyn, shymyldyǵyń jelpildep tursa da toqtashy, myna baıǵus júrek jalǵap alsyn!..

Qyzyl sıyrdy soqadaı súırep kele jatqan Marýsá Sarqyttyń daýsyn estýi muń eken, bas jiligi laqtyryp jiberip jol jıegindegi tomarǵa otyra ketti de:

— Aınalyp keteıin, albastydaı asylmaı sen de bir ıyqtan tússhi! — dep efreıtordy butaǵa súıeı saldy. — Ólip kejeniń qandaı jaqsy bolǵan, áıtpese mynaý dóı dalanyń jolyna syımaı yryldasyp otyratyn ba edik?!

Qyzyl buzaýdy qyzyl sıyrdyń borbaıyna zorlap tyqqanymen emshek almaı sileıdi de qaldy.

— Kepıetin, sasyqtyń! — dep efreıtorǵa ótkize almaǵan qyjynyn Marýsá qyzyl buzaýǵa tókti. — Nemene, búkil taıgadan dúmińe tirek bolar túbir tappaı turmysyń? — dep qasyna ıektep kelgen Osıp qartqa tıisti de ornynan turyp ketti. — Otyr!.. Basyn syıǵyzar qýys tappaı júrip quıryǵyna kámpórt izdeýin!..

Osıp qart kúnshilikten dál osy tomardy izdep kelgendeı bıpazdanyp otyra berip:

— Opyroı! — dep shoq basqandaı atyp turdy. — Órtenip tur ǵoı! — dep tomardyń betin alaqanymen sypyryp tastady. — Sarqyt shyraǵym, myna shaıtan qyzdy shynynda baıǵa bermeseń bolmas, ystyǵy tula boıyn áli kúnge kerip tur ǵoı!..

— Kezinde kerilmeı qalǵan soń ol shirkin qaıda sińýshi edi, órtenip turat ta!.. — dep Marýsá da qaıtpaı qoıdy.

Eki tilge birdeı, qaljyńda da, qarekette de erkekten asyp túspese qapysyn jibermeıtin Kórbıke men Aqsýdyń adýyn qatyndaryn Osıp qart ospaqpen jeńemin degen joq edi. Sonaý bir ıt jylynda saparǵa birge shyǵyp, sol sapardy áli kúnge taýysa almaı, aınaldyrǵan tórt kóz bir-birin qajytyp jibergendeı bolǵan soń ermekke bolsa da ezý qınap kúlkige shaqyrǵan, biraq, onysyn ótkize almady da qyrǵı kórgen barsha tyshqandaı búrisip, qý tomardyń ústinde shoqıyp otyryp qaldy.

Ymyrtpen talasa týǵan aı qaraǵaı basyna endi qonaqtaǵan eken, kemerdiń bozǵyl munart tútininen be, jabyqtan syǵalaǵan uıalshaq kelindeı onyń da bet-aýyzy qyp-qyzyl bop órtenip tur edi. Ala keýimniń aq shyt nuryn jeńe almaı ózekten sekeńdep shyqqan "Belarýstiń" qos janaryn kórgende Sarqyt artynan kúıme jetkendeı qýanyp qaldy.

— Qotıynnyń baryna da Qudaıǵa shúkir! — dedi — Uryssań — sóziń, ursań — taıaǵyń ótedi, bular bolmaǵanda qaıter edik? — dep saýalyn Sıǵatqa tastaǵandaı qyldy. — Apta boıy esigin kórmeı arpalysqanda eń quryǵanda obal boldy-aý dep esirkegen eshkim joq. Osy el talaı azamatty atqa mingizdi, talaıy adam bolamyz dep oqý qýyp júr. Adam túgili, bireýdiń sıyry buzaýlaı almaı jatyr dese taıly -tuıaǵymyz qalmaı dúrkireı shabatyn jurt edik, qara ormanyń órtenip, eliń tútinge qaqalyp jatqanda eń bolmaǵanda, aǵaıynnyń amandyǵyn bilip qana qaıtýǵa ne qaladan qara taıaǵyńnyń, ne oqýdaǵy zıalyńnyń biri keldi me?! Meniń qorqatynym, aýyzynan qara kójeniń dámi, ókpesinen jetimdiktiń yzǵary ketpegen aýyldaǵy qotıyndardyń kepıetsizdigi emes, ózinen basqa eshkimdi mensinbeıtin, ózin-ózi qyzyqtaǵan keıingi býynnyń qysyr nıeti, etegin ótirik qymtap, ótirik ımenetin ótirik ıbasy! Kepıetsiz urpaqtyń zagotovıteli bolǵyń kelmeıdi eken, qaıda sol ynsapty jurtyń?! Qasynda qatyn da emes, kempir de emes, baıaǵynyń bazarynan qap ketken eki beıbaq, bir kepken shal men quımyshaǵyn temir tesken Qotıynyń!.. Keshir, ózińniń de ońyp turǵanyń shamaly, bizge par bolyp, kúıki tirliktiń lámkesin tarta-tarta aq qaptal bolǵanyńdy da sezbeısiń!..

Kúregin tanaýyna bókterip, shómishi salaqtap arsy-kúrsi qýyp jetken "Belorýstiń" kabınasynan aldymen Qotıynnyń urty shyǵyp edi, kelsaptaı qıardy burap soǵyp otyr eken, aman-shúkirge aýyzy bosamaı qalǵan soń, jol tosqan jurtqa, qolyn erbeńdetip jetegindegi arbany nusqady. Jolda jatqan synyq taǵany da jınaı júretin baıǵus jurtta qalǵan eski prısepti traktordyń quıryǵyna shandyp tastapty, dońǵalaǵynda jel de joq, oǵan eki-úsh dóńbek, jarty shana brıket tıegen soń dıskasy beltemirine deıin myqshıa kirip ketipti.

— Jaryqtyqtyń dońǵalaǵy tórtburysh eken, Aqsýǵa jetkenshe aýyl bop ketpesek jarady, — dep Osıp qart áýelde tartynshaqtap edi, qý shaldyń dámesi kabınada, qýlyǵy ishinde eken. Qotıyn qyzyl buzaýdy arbaǵa kóterip salǵanda moıynturyqtaǵy da Marýsányń qolynda qaldy. Qyzyl sıyr jetekte, qos kempir men qyzyl buzaýdy tıep alyp qyzyl-kúreń "Belorýs" kıreleńdeı jónelgende qaltańdaǵan shaldyń qý jelkesin Sıǵat Qotıynnyń qasynan biraq kórdi. Keregińdi de, kereksizińdi de jolǵa tastamaı jınaı júretin Qotıynnyń baryna da Qudaıǵa shúkir!..

Osy bir leker tirlikten qutyla almaı-aq qoıdy. Osy bir qarǵys atqan kedeılikten oza almaı-aq qoıdy. Qysqa jip kúrmeýge endi ilikkende áıteýir bir qyrsyq kıligedi de turady, artyńdy aımandaı qylyp jalańashtap, endi qutyldym ba degen taz kepeshińdi tas mańdaıǵa qaıta keptep ketetinin qaıtersiń!.. Kedeılik pen baılyqtyń arasy bir-aq tutam deýshi edi. Eki uǵymnyń ara jigin tutamdap ólshep úlgergen qazekem kedeıliktiń taýqymetin tartqan shyǵar, al baılyq degen shirkindi qolymen ustap kórdi me eken?..

Sanadaǵy nárseniń qolyna kelip qonaqtaı salýy qıyn-aý. Baılyq degen, soǵan qaraǵanda, adamnyń rýhynda jatqan, nıetine qonǵan qor bolsa kerek qoı: "Ý ishseń — rýyńmen" degendi ákesi marqum jıi aıtýshy edi: azǵantaı mal bitse, ol aǵaıynnyń bólinbegen enshisi, odan artylsa — el yrysy, eliń jarymasa, jalǵyz-jarym jansebilge dúnıe qaıdan bitsin dep otyratyn. Qara basynyń qamy úshin el ústinen qara taspa jyrymdap kórmegen Sıǵat qazynanyń ne tolmaıtyn, ne solmaıtyn qara qazanyn da qanaǵat tutqan emes. Jurtty bar men joqtyń sińirine úzildirip, jaıdaq tirlikke qamap qoıyp, ózi as ta tóktiń ústinde maıqanynan jarylyp jatatyn búgingi is basyndaǵy ókimet aqsúıekteriniń yndynyn ıt etinen jek kóretini de osydan.

Sıǵat jalǵyz qala berdi. Mine ǵoı dep Qotıyn da jalynbady, mine qoıaıyn dep bul da umtylmady. Sýyq samaýyrdy qushaqtap, ymyrttyń kireýkeli boz shymyldyǵynda ózine qadalǵan Sarqyttyń salqyn janary, úzilip túseıin dep turǵan kóz jasyndaı mólt etken betindegi burshaqtaı meńi kóz aldynda teńselip turdy da aldy. Kıreleńdegen prısep, kirege ergen qyzyl sıyr men búrisip otyrǵan qos kempir otyzynshy jyldardyń bas kezin taǵy bir esine salyp edi... Kesip izdep bergisi Kóktas pen Domǵa, arysy Semeıge shubyrǵan jurt Qyzyljardyń prıstanyn qamap jatyr eken. Qaraǵaıly men Qyzyljardyń arasyna jumasyna bir dúrkin shoshań etip shyǵatyn pochtanyń qońyraýly kúımesinen basqa jol qatynasynda beket te, kire de joq, qalǵan joldyń azaby Qara Ertistiń moınynda; quıryǵyna qapalaq baılaǵan sylpyldaq parohodtyń áli maýsymy bastala qoımaǵan maı aıynyń basy, Qudaıǵa ne jazǵanyn bilmese de sol Qudaıdan taǵy da yryzyq dámetken ne jolaýshy emes, ne toqtar jeri beımaǵlum beıshara jurt sonda da tańdamaqshardan jumaqqa joldama suraǵan Allanyń erkesindeı, áıteýir, aldaǵy kúnniń toqshylyǵyna alaqan jaıyp Ertiske tabynyp otyr; kóbisi etek basty qatyn-qalash, etegin jaýyp úlgermegen bala-shaǵa, qyrdan kúı ketken soń bálen jerde baqyr bar degen daqpyrtpen úmit qýalaǵan ash kózder. Bosaǵada burqyldap turǵan samaýyrdyń qarasýyna talasyp jatqan shúńirek kóz qarıa sháýgimin tastaı berip Sıǵattyń shalǵaıyna jarmasty:

— Qaraǵym, tegińdi qazyp jatpaıyn, kim ekenińdi túsińnen tanyp turmyn, myna qyzymdy ala ket! — dep jetegindegi boıjetkendi ıtermelep qoımady. — Joǵalsa qaıda dep suramaımyn, ólse — shapaǵat, tiri qalsa ózi de izdep tabar. Úsheýden qalǵan jalǵyz edi, sheshesi keshe ǵana kóz jumdy, endi munyń bas-aıaǵyna qaraıtyn mende shama joq!..

— Taýsylmańyz, qarıa, shamamyz kelse eshkimdi tastamaımyz. Ózi de kúnin kórýge jarap qalǵan bala eken ǵoı.

— Qaraǵym-aı, munyń qaı qajetke jaraǵanyn aıtyp tursyń?!. Búgin ólsem, erteń áldebir ıtke qor bola ma dep qorqamyn! Ákeńniń aldyn kórip edim, arýaǵy razy bolsyn, ala ket!..

Kıimi taza, kúıi nashar shúńirek kóz shal túıe jún shekpenniń qoltyǵynan túıinshek sýyrdy da taıtuıaq kúmisti jazyp Sıǵatqa tyqpalaı berdi.

— Arpa-bıdaı as eken, altyn-kúmis tas eken degen osy boldy, myna shirkindi keregińe jarat.

Úńireıip uıasyna túsip ketken shúńirek kózinen, opyrylyp qalǵan urtynan shaldyń uzaqqa barmaıtynyn Sıǵat ta sezdi, biraq soraqynyń sorlyny tonaǵanyndaı tula boıy túrshigip, taı tuıaqty qaltyraǵan qolyna qaıta saldy da qyzǵa burylyp edi, júdeýligi bolmasa symbaty bir aýyldyń kórkine laıyq ásem kórindi: toqpaqtaı burymyn atlas shapannyń óńirine jasyryp ashyq mańdaıyna túgi kete bastaǵan qundyz bórikti mılyqtata kıgenmen appaq júzdiń ádemiligin jasyra almaı tur; betindegi burshaqtaı meń qaraqattaı tana kózden úzilip túsken bir tamshy jastaı móltildep, boıjetken Sıǵatqa kúdikpen qarady da jalt etip ákesine buryldy.

— Barmaımyn!.. Sizdi tastap eshqaıda ketpeımin!..

Tilinde ot, janarynda shoq bar eken, arshaly sandyqtyń ıisi ketip úlgermegen, uzatylarda ǵana ıyǵyna jabylatyn kóldeı kıimniń astynan osynshama tik minez shyǵady dep oılamap edi. Asyldy asylǵa soqqandaı qyzynyń kesip aıtqan qysqa qaıyrymynan shal baıǵus jasyp, jaǵanyń sý shaıǵan arsa-arsa kemerine, arsa-arsa júzimen adasa qarady da súıegi syqyrlap otyra ketti; eti qashyp, sińirine ǵana ilingen qyr jelkesi pushpaq bórikti zorǵa kóterip tur eken, úzilip túskendeı sylq etti de, sonan qaıtyp kóterilgen joq.

— Sorly bala!.. Seniń aldynda men ólem be, meniń aldymda sen ólesiń be, ony kim bilipti! Meniń bir ókinishim kem bolsyn deseń, tirligińdi tap! Ket!..

Sıǵat kimsiń dep suraǵan joq. Suraǵanmen kimdi kim tanyǵandaı; jazǵa salymǵy kún shýaqta qasatty tesip shyqqan qumyrsqanyń ólimshi ıleýindeı byjynap jatqan Qyzyljardy, ilbı jónelgen on shaqty ógiz arbanyń sońynan "Sarqyt!" — dep aıqaılap, ǵumyrynyń sońǵy sarqytymen jylap qoshtasqan ǵaryp shaldy Sıǵat qaıtyp kórgen joq; ákesiniń arýaǵyn kóldeneń tarta, úı artyndaǵy qulaqtan asyramyn dep esimin de aıta almaǵan sekemshil shaldyń keshegi Qarataıdyń aýzy dýaly azǵantaı aqsaqaldarynyń biri ekenin sezdi de, kimsiń dep suraýǵa júregi daýamady; arbaǵa syımady, aıaǵynan júretin ash-aryqqa ere almady, "bir tilegimdi oryndadyń, ekinshi tilek er moınyna da aýyr júk, endi maǵan arasha túspe!" — dep qala bergen, boıjetkenniń esimi Sarqyt ekenin alǵash ret ákesiniń aýzynan estip edi...

— Aǵataı, meni qaıda apara jatyrsyz?

— Ózim de bilmeımin, áıteýir óltirmesem boldy emes pe.

— Bilmeseńiz nesine súırep kelesiz, tastap ketińiz!..

— Ákeńe ne betimdi aıtamyn?...

— Ákemdi qaıtyp kóre qoıar ma ekensiz... Ólse qunyn suramaımyn degen joq pa!

— Qarshadaı basyńnan ólimdi oılap ne jetti?!

— Ákem sorly elden men úshin shyǵyp edi, endi sol ákeni ólimge tastap baramyn. Balalyq boryshymdy aıtpaǵanda, osynym ar-uıatqa sıa ma?!

— Meniń boryshymdy, meniń ar-uıatymdy qaıda tókpeksiń? Menen qunyńdy suraıtyn eshkim joq eken, endi ne aıtsam soǵan kónesiń!

— Áıteýir basy baıly kúń emespin ǵoı?

— Shoshyma!

— Endeshe, meniń de tilegim bar.

— Aıta ber.

— Áıteýir kúnin kórsin dep syrtymnan kóringen bireýge satyp jibermeısiz. Jetken jerimde kásip taýyp berýge kómektesińiz. Qolyńyzdan kelmese, mindetim jáne joq.

— Qandaı kásipke shamań keledi?

— Qazaqsha saýatym, oryssha nan taýyp jeýge shamam bar. Ábdiniń orys-túzem mektebin túgeskem, qyz baıǵusqa osy da bir basyna dáreje emes pe?..

Qyz turmaq já degen jigittiń basyna qona bermeıtin dáreje edi. Búkil Qarataıdyń saýaty men tilin ashqan Ábdiniń orys-túzem mektebiniń alǵashqy túlegi Sıǵattyń ózi bolatyn, biraq saýat degen shirkiniń búginde taryqqan elge talshyq bolyp tur ma?..

Orman Sharýashylyǵy men Aǵash ónerkásibiniń Akademıasyn bitire salysymen dúnıeni tyndyryp tastaıtyndaı bolǵan, Altaı óńirinen lesqoz, lespromhoz birlestigin uıymdastyrý jónindegi Narkomlestiń qolyna ustatqan tabaqtaı joldamasy men nusqaýy qara basyna ókildik pen kepildiktiń qorǵany demeseń, el asyraýǵa septigi shamaly edi, el asyraýǵa ókimetshi joq bolyp shyqty. Jergilikti ókimettiń túri — esimhandardy kórip tóbe shashy jáne tik turdy, "Aıazbı álińdi, qumyrsqa jolyńdy bil!" — degendeı qyr kórsetip, saýsaq shoshaıtqan soń oblys ortalyǵy Semeıdiń biraz qaqpasyn qaǵyp qaıtty. Qaıda barsań da apattyń qysyltaıańy, qaı jerde de alqymnan syǵyp turǵan ash ózektiń tarshylyǵy. Júdegen jurttyń albaty bosýyn toqtatyp, jerdiń yńǵaıy, sharýanyń yrqyna qaraı qaıta ornalastyrý jaıynda bir adamnyń sanasyna júk bolarlyq biraz oı-maqsatyn arqalap baryp edi, arqalap barǵan bar júgin arqalap qaıtyp keldi: qarsy bolǵan eshkim joq, qaryzǵa berer qarajaty jáne joq, qaısybiriniń aıtary da "shamańa qaraı sharýańdy bilseńshi" — degen qamqorlyq pen aqyl-keńesten aspady. Kózi tanystyń kópshiligi sybyrlap sóılesetin sıaqty, kózi qanyqtyń birazy tas kereń sıaqty: bireýge ókpeńdi, bireýge óktemdigińdi ótkize alatyndaı jaǵdaı joq, qysyltaıań eldi ǵana emes, eldi túsinetin kókeıdi de, kómeıdi de qysyp turǵan tynysy tar úreıli de tylsym shaqty ishi sezip qaıtty. "Shamańa qaraı sharýańdy bil" degen aqyl-keńesten bar uqqany da osy, tek sony dos-jaran janashyrlyq qylyp aıtty da, jyrta qarys azýy barlar jyrtylyp otyryp dos qylyp aıtty. Biraq Sıǵat Qaraǵaılyǵa qaıtyp kelgen soń da "shamasyna qaraı sharýany" taba almady, eldiń jaıyn kórip otyryp oǵan kóngisi de kelmedi. Orman sharýashylyǵynyń bolashaq qonysyn Aqsýdan tańdaýynyń sebebi de osy edi. Bar tapqan amaly da osy bolatyn.

Alǵash uıymdastyrǵan sharýashylyqtyń bar baılyǵy yńyrshaǵy yrsıǵan on shaqty ógiz, arqasy qyrdaı on shaqty tyraqy edi, onyń ábzel- saımanyn da bosqan eldiń jurtynan jınap, ókimet bergen azǵantaı qarjyny on ekide bir nusqasy joq sharýanyń qaı qamyna búrkerin bilmedi. Muqym lesqozdyń ormanshysy da, oraqshysy da shala saýatty jalǵyz Osıp, Sıǵat ózi atshy boldy ma, hatshy boldy ma, ózge túgili, óziniń de esinde qala bermeıtin talaı-talaı taýqymet ótkenniń kóshimen birge ketti ǵoı... Oılap otyrsa, shamasyna ólshep, sharýasyn bilip jaıyna júrmeı tirlikti óziniń emes, ózgeniń isinen bastapty da sodan tapqan azaby bolmasa bar qadary da joq, búkil ǵumyry osymen ótip kele jatqan sıaqty: Sıǵattyń kúni el ústinde, eldiń kúni Sıǵattyń moınynan túsken emes... Biraq, qashan da ózin úmitsiz aralda jalǵyz qalǵandaı sezinetini bar, temir qursaýdaı syqqan tar sheńber, tas qamaý onsyz da qysqa qoldy erkin bir sermetpeı-aq qoıdy; bar jetken órisi — týǵan jerdiń úsh júz myń gektar pushpaǵy, bar jetken bıligi — Aqsý men Buqtyrmanyń boıyndaǵy bes-alty myń eldi mekenniń ýaıymy; osy sheńberden qıa basyp shyqpa, osy qamshynyń turqydan ozba dep tutqynǵa kesip qoıǵandaı bir basqan izin taptaı-taptaı kóńili de, kókiregi de sarsyp tozǵan sary jurttaı qojyrap taýsylatyn bolǵany ma?.. "kópke par bolamyn dep kúıki tirliktiń lámkesin tarta-tarta aqqaptal bolǵanyńdy da sezbeısiń!.." degen joq pa! Sarqyt betaldy sóılemeıdi. Osıp shal betaldy sharshamaıdy... Biraq áıteýir elge ókpesi joq. Taǵdyr qossa adamnyń otaspaıtyn pendesi bolsashy. Bireýden ne aqyl suramaıtyn, ne aqy suramaıtyn, ózimen-ózi bir ókimet Osıppen kezdestirgen ýaqytqa da raqmet! Sonaý bir qıyn-qystaý kezeńde de ekeýi bir erturmannyń qos úzeńgisindeı nebir tepkishek tirlikti bastan bir keshirip edi. Ekeýi kisi bolyp ta kárdi, kishi bolyp ta kórdi. Kásipsiz qańǵyryp qalǵan qazaq aýyldaryn Aqsý óńirine alyp kelgen de ekeýi edi. Jol boıy burlyǵyp shashylyp jatqan jurtty terip júrip, bir-birine telip júrip, taryǵyp otyrsa da ejelden baý-baqsha egip, jer shuqylaǵan Kórbıke men Pesh úıdiń, Aqsý men Bekalqanyń orys juraǵattaryna ár tútinnen bólip bergen de ekeýi bolatyn. Bir kezde besiktegi balasyn da qıǵan ker jaqtar qamba men uradaǵy aqyrǵy dán, qazandaǵy qara sýyna deıin bólip-jaryp, bir jarym ǵasyrdan soń qaıta tabysqandaı bir shańyraqtyń astyna syıyp ketip edi. Otyz ekinshi jyldyń jazǵa salymy búgingi kúnde aýyzdan shyǵa bermese de árkimniń jadynda máńgi qaldy; máńgige ketetin eki halyqtyń aǵaıynshylyq mindeti asharshylyqtyń quıqasyndaı árkimniń nıeti men peıilinde baýyrmaldyqtyń máıegindeı úzilmeıtin nor bolyp sińip edi.

Sál kúpirshilikke boı aldyrsań ýaqyt sony qaıta-qaıta eske sala beredi. Endi, mine, tabıǵattyń tilsiz apaty taǵy da sony qaıtalap otyr.

Bir kezde ash-aryqty arqalap tasyǵan Osıp, búgin kıreleńdegen prıseptiń bóksesinde selkildep ketip barady. Sonyń ózinde de "dońǵalaǵy tórtburysh neme eken" dep sógetinin qaıtersiń! Kezinde ógiz arbany da kúımedeı baptaǵan baıǵusyń, búgin traktorǵa da tákapparlyq kórsetedi!.. Kóshet ósirýdiń ornyna baqsha ekkeni, orman baptaýdyń ornyna egin sepkeni, mal asyrap, jan asyraǵany tútkish shaldyń párýeıinde joq deımisiń, búgingi bir-eki taban sıyr, jarty myń jylqy, bir-eki otar qoı da Aqsý jurtynyń sol bir kezdegi taban aqy, mańdaı terinen qurylǵany jadynda jatqan shyǵar-aý. Osıp shaldyń mı qatparyn qaıta aqtaryp oqyp shyǵar jan bolsa, bir qıssaǵa jeterlik jyr tabylary da haq.

Otyz jetinshi jyly Aqsý ájeptáýir el bolyp qalyp edi... Aýdan basyna neshe dúrkin baryp, qodas jaldy teke kózdiń aldyn neshe dúrkin kórip qaıtqan Osıp Mıtrıch sapar saıyn bir jasqa qartaıyp, kóp nárseden kóńili qalyp, shógip qaldy. Sıǵatqa ólerdegisin aıtyp jalynyp, qamalmaı turǵanynda qorǵan taı dep jigi jaǵar bolǵan da Osıp Mıtrıch edi. Úreı óz aldyna, ol da bir pendeniń osaldyǵy shyǵar, Sıǵat ádilet qýamyn dep shyǵyp edi, ádilettiń ádibi men qatparyna kózi jetkenshe jeti jyl zymyrap óte shyǵypty, kózge zymyran kóringenmen kóńilde kilkip jatqan ol da bir ǵumyr: elden buqpalap ketken Sıǵat dos-jarandy saǵalap Lenıngradtan biraq shyqqan, blokadany da bastan keshirip, jalǵyz ul men asyl jardyń máıitin de el qorǵaǵan azamattardyń ortaq zıratyna berip qyryq úshinshi jyldyń aıaǵynda biraq qaıtqan, jarty jany Lenın qalasynyń irgesinde qalyp edi; oılap otyrsa ómiriniń qyzyǵy da, qyzýy da Lenın qalasynda qalǵan sıaqty, bir túkpirde esimhandardan buqpalap kún keshkenshe ot keship júrip, el úshin jan pıda dep, el úshin sheıit bop ketkenge ne jetsin!.. Blokadany jaryp shyqqan kókiregi, jaýdy qaqyratyp qaıtqan kúnderi esine tússe óli de kóńil shirkin kók tiregendeı shalqyp, shaý tarta bastaǵan músheni, sharshaǵan júıkeni lúp etkizip máýeletip aparyp tastaıtyny bar.

— Qaıran ómir-aı, qaıtyp keler me ediń!..

Qaıtyp kelgende she?.. Áıteýir ótkenniń bári saǵynysh, ótkenniń saǵynyshyn ózekke talshyq qylǵan da, ulǵaıǵan soń, aldaǵy jol qysqarǵan soń, ótkenniń saǵynyshy aldaǵy armannan kóri táttirek bolatyn ádeti shyǵar... Jeti jyldan soń qaıtyp oralǵanda aldynan shyqqan jetim bala men jesir áıelder edi. Sol bir tas qarańǵy túnde, etekti túrip tastap, jalańaıaq, jalańbas tarantasty qýyp jetken Sarqyt: "aǵataı, men sizdi endi qaıtyp kóre alam ba?!" — dep zar eńirep jylap qalyp edi, jeti jyldyń ishinde baısal tartyp, baıǵa tıip, jesir bolyp ta úlgeripti. Erkek ataýlynyń ıisi de joq, sybyr-kúbir sózge, "seni me!" deıtin suǵanaq kózge shydaı almaǵan Osıp te shash ornyna bas alatyn pysyqtardan qashyp qutylsa kerek; shala saýatty azamatqa amanat qylyp, tastap ketken sharýasyn qatyn-qalashtyń qolynan jınap alyp, jesirge toly jetim jurtqa ózi de qý bas bolyp qosylyp, kóp jetimniń esebin eki jasar Merýertpen kóbeıtip edi. Bári bir, ótkenge salaýat!..

— Qaıran ómir-aı, qaıtyp keler me ediń!..

Búkil toǵaıdy basyna kóterip dańǵaza qylǵan Qotıynnyń daraqy "Belarýsy" kózden ǵaıyp bolǵanmen tańqyldaǵan daýsy qalyń jynysty áldeqaıda jyrtyp barady, "qaıran ómirdi" kóksegen Sıǵattyń muńyna kóńil qosar Kórbıkede qalǵan kók buqadan basqa eshkim joq edi; anda-sanda "óh-óh!" — dep qaıyryp tastap ańyrata qyshqyrǵanda ormandy ózektiń saı-súıegin syrqyratqandaı. Álginde ǵana kók ala tútinnen arshylyp qalǵan aǵash baltyry qaıtadan tutasyp, jybyr-jybyr eles kezgen ormandy keler túnniń qara quryq tolqyny tunshyqtyryp keledi.

Jalǵyzdyqta janashyrlyq joq, jalǵyzdyń serigi jan qajaǵan oı ǵana. Áldeqaıda jynysty jyrtqan traktordyń yryly men artynan aýyq-aýyq qýyp jetken kók buqanyń yshqynysy jalǵyz qalǵan Sıǵatqa tas shaınaǵan tankanyń shynjyryn, tóbe quıqany shymyrlatqan sırenanyń shyńǵyrysyn eske salyp edi...

Nevanyń jaǵalaýyn eske salǵan. Lenın qalasynda qalǵan jarty ǵumyryn, jarty kóńilin kókirek shirkin taǵy da joqtap shyǵa keldi: joqtaý ma, joq álde kókseý me, ol da belgisiz, áıteýir otyzdaǵy jigittiń aldyndaǵy sol bir óshpes kúnderdiń jalaýly sýreti búgingi alpystaǵy sar kidirdiń kókiregine syımaı, kúrsingende lebi jalyn, kóńili Barsakelmestiń aralynda qalǵandaı jalǵyzsyrap bulqynyp tústi.

Jaý qorshaýynda qalǵan uly qalada, uly-jińgir jurttyń ortasynda júrip te jalǵyzdyqty bastan keshirgen. Úlken jerden jol kesilgen soń úmit te úzilgendeı edi. Biraq ol jalǵyzdyq kóppen kórgen uly toı eken, ajal men adam aıqasqa túskende jan saqtaýdy umytyp, jan-dúnıeńdi qahar men eges býyp, pende shirkin fánı jalǵandy múldem umytatyn kórindi El aıta beretin erliktiń kózi de osy bolsa kerek. Ózińdi-óziń qajap, ózińdi ózińnen túńiltetin tirliktiń tatymsyz shylaýynda qalǵannan saqtasyn; órmelep shyǵar joly joq shaıyndy qubyrynyń shuqanaǵyna tastap jibergendeı tula boıyń túrshigip, janǵa saıa, sanańa sańylaý taptyrmaıtyn jalǵyzdyqtyń úreıi degen osy eken. Úreıdiń arty qorqynysh, satqynnyń da, opasyzdyń da anasy qorqynysh bolsa kerek. Eń jamany — erteńgige degen senimińniń taýsylýy, kisiliktiń irisin, tabannyń búrin tozdyratyn da tirliktiń shaıyndy múńkigen shuqanaǵy.

— Qaıran ómir-aı, ótip barasyń-aý!..

Keshqurymda samalmen tazaryp qalatyn taıganyń aýasy óli qapyryq, birde shalqyp, birde jyǵylyp, shalǵyn kekilin úrkitkeni bolmasa, adasqaq jelemiktiń kóńirsik tútindi saýyp áketýge shamasy jetpeı tur. Jeroshaqtyń apanynda qozdaǵan qolamtanyń kózindeı ózektegi Aqsýdyń úrkerdeı oty da munartty tesip shyǵa almaı etekte byqsyp jatyr. Órt shalǵan óńirdiń kireýkeli qabaǵyndaı aýyp tóbesi de kir edi. Protektor soıyp ketken traktor jolyn taýysqansha Sıǵat ta tıtyqtap sharshap qaldy. Kóńili de tozyp, Kórbıkeden júdep oralǵan dırektor oshaǵyn joǵaltqandaı aýyl shetinde daǵdaryp kóp turdy.

4

Jalǵyz kósheniń ón boıyna kógendep kerip tastaǵan elektr lampasy, jalǵyz kósheniń tar óńeshine qatarlap tizip tastaǵan yńyrshaq taqtaı stoldar; qos qaptaldaǵy quıryq basar dóńbekte qazdaı tizilip otyrǵan qalyń jurtty nobaıy men daýsynan bolmasa taný da qıyn, kóbisi Kórbıkeden bosyp kelgen qatyn-qalash, bala-shaǵa; bir-birine ese teńdik bermesten saqyldap kúlip, saldyrlap jarysqanda dáp qazir basta pana, ıyqta lypa qalmaǵanyn bir pende párýeıine alyp otyrǵan joq; aldy tola as, ashshy-tushshy sýsyny da as ta tók, quddy ýaıym shekken panasyzdar emes, erikken toıshyldar sıaqty. Ortalarynda Meshel, qolynda dápter men qalam, kósheniń ol basyna bir, bul basyna bir shyǵyp, árkimge bir tónip kep bir nárseni túrtip alyp júr edi. Jaǵalap Sıǵatqa taıana bergende ymdap toqtatyp aldy.

— Osy seniń shyn atyń kim?

— Asyqqanda aýyzǵa túspeıtin, aıǵaılaǵanda alpys bólip ishek úzetin aq súıekteý bir esim eken, boıyma shaq bolmaǵan soń ózim de umytyp baramyn. Biraq anam marqum erinbeı-jalyqpaı Myrzamuhammet dep túgel aıtatyn edi.

— Endeshe, sonyń jartysyn paıǵambardyń ózine qaldyryp, Myrza desek qaıtedi?

— Sol jartysynyń ózine qulaq otyǵa qoıar ma eken, Seraǵa? Meni Meshel qylǵan atym emes, ataǵym shyǵar.

— Otyqpaǵan qulaqqa obal joq, beıpil aýyzǵa qaqpaq ta joq. Óz basym sonyń jartysyna toqtadym.

— Meılińiz, Seraǵa, áıteýir artyq júkti kótere almaı júrmesem boldy.

Belgisiz adamnyń bergeni bilinbeıdi, myrzanyń mysqyldaı mázireti myń qulaqqa jetip jatatyn ádeti; bir qarasyn soıyp, bir kósheniń boıyna dastarqan jasaǵan Mesheldiń jomarttyǵyn jeıtin aýyzdyń mólsheri ǵana sezbese, kóptiń kózinde Meshel baıaǵy sol Meshel, Alla razy bolsyn deıtin bireý tabylar ma eken?.. Sıǵat jigittiń bergendigine emes, kórgendigine jyǵylyp otyr edi. Shala saýatty adamnyń tyrash keletindigi me, dápterdegi jazýy da tasqa basqandaı marjandaı eken.

— Biraz baıyp qapsyń ǵoı! — dep bir sholyp qaıtyp berdi.

— Bireý laq, bireý torpaq atap jatyr, sıyr, bıe qosqandar da bar, — dep Meshel Sarqyt pen Sherýbaıǵa qarady.

— Myna Sheraǵańdar týý sonaý jaılaýdan bıege qosa saba súıretip kep otyr.

Sherýbaı bıe atasa da, túıe atasa da jarasatyn shyǵar, jalǵyz qasqa sıyryn jetektetip jiberip bas jibin ustap qalǵan Sarqyttyń qaı jetiskendigi?.. Qalaı dese de búgin taǵy da jesirlerdiń ozyp turǵan kúni. Áıteýir qashanda baǵyn synap, bardy qanaǵat tutyp úırenip qalǵan jalǵyz basty muńdyqtar bolmasa mynaý panasyz bir aýyl kimniń bosaǵasyna baryp syıǵandaı. Esik kózindegi azǵantaı baý-baqshasyna senip, kógende burshaq, jelide noqta ustap kórmegen orys jurtynyń shaıǵa qatar aǵy da joq edi, yrymǵa bolsa da Mesheldiń jylýdy maldan bastaǵany bir Sıǵattyń emes, kóptiń kóńilinen shyqqandaı. Basynyń aýzyna qarap eminip, qolyna qarap telmirip, jaqsylyqty da, jamandyqty da el aǵasynan kútetin momyndar basyna jetimdik túsken soń irgesin joqshylyqtyń úskirigi sókkendeı daǵdaryp, jasyp qalyp edi, Sıǵatty kórgende bazarymen el kóship kelgendeı eńsesin kóterip aldy.

— Sovhoz basshylarynan kim bar?

Ydys-aıaqtyń saldyry sap tyıylyp, stol basynda qaq jarylyp otyrǵan qalyń jurt qasyǵyn, pyshaǵyn, kesesi men tostaǵyn kótergen qalpy tym-tyrys qatty da qaldy, biraq men barmyn degen eshkim joq.

— Seraǵa, olar buǵyp qaldy! — dep jaýapty Meshel berdi.

— Jylýdy shyǵaryp júrgen kim?

Sıǵattyń daýysynda zil boldy ma, qaımyqqan kóp bir-birinen kúdiktenip, aqyry bári jabylyp Mesheldi izdesken.

— Men edim, — dep ortaǵa taǵy da Meshel shyqty.

— Qashan kórseń qara basyn qaterge tigip júretin qaıran Qobekem-aı! — degen daýysqa Sıǵat jalt burylyp edi, saýsaǵyna qysqan sıgaretin sánmen shoshaıtyp, bir buryshta Asekeńniń qısyq muryny tútindep otyr eken.

— Jaqsy nıetti jazǵyrý joq! — degen jaýabyn dırektor da Asekeńniń qısyq murnyn kózdep aıtty.

— El toǵaıǵan soń eskirip qalǵan dástúr edi, tek Asekeń básekege qula jorǵany salyp jiberdi me dep turǵanym da.

— Sáke, qula jorǵanyń quny qyryp ketkende myń som shyǵar, sol qaǵaz jylýshynyń shóntigine tústi deı berińiz!..

— Mine, bul basqa áńgime! — Sıǵat Asekeńdi synaıyn degen joq, rıkoshetpen bolsa da beıtarap jurttyń ózin buqtyryp, súrindirip otyratyn qısyq murynnyń oǵyna kesek laqtyryp edi, qalaı laqtyrsań da ońtaıymen túsetin mysyqtaı dırektordyń meshenin qaǵyp tastaǵan soń qaıtadan jónine kóshti. — Jylý jylý ǵoı, joldastar, biraq tirnektep jıǵan shaı-sýyn qorjynǵa qor, tirlikke qorek bola ma, bizge aldymen baspana kerek, ol úshin qarajat kerek. Ókimet tarapynan qamqorlyq bola jatar, oǵan deıin lesqozdyń júz elý jumys qoly aldaǵy eki aılyq jalaqysyn ortaq kasaǵa qosatyn bolsyn. Aýyp kelgen eldiń eresegi jetkenshe turaqty, jetpegeni maýsymdyq jumysqa ornalassyn, asar jasap úı salsaq, onyń ár kúnin osyndaǵy oshaǵy túzý ór tútin kezektesip kótersin. Buǵan kim ne qosady?

— Balalardy qaıtemiz?

— Mektep jasyndaǵyny ınternat, sábılerdi bala baqshasy baqsyn, qarajatyn kásipodaq kóteredi, kári-qurtań, aýrý-syrqaýdyń ázirgi meken-turaǵy mynaý úsh kotej, úsh mezgil as-sýy lesqozdyń moınynda.

— Aýrý-syrqaýdyń sanatyna murny qısyqtar qosylmas pa eken?..

— Aýzy qısyq bolmasa, murynmen as jegen adam tarıhynda bolǵan joq, jeı qalsa, ánsheıinde de kisi qorqytatyn Asekeńniń murjasy hanǵa sálem bere me! — dep Sıǵat Sıtannyń ázilinen Asekeńdi arashalap qalǵysy kelip edi, qyrsyq eger bul joly da tegin kópshikti taban astynda qaıtaryp tastady.

— Sáke, qatelesip tursyz, nan taýyp júrgen jalǵyz múshem osy edi, murnym qısyq bolmasa men paqyrdyń bet-aýyzyna kim qaraǵandaı?.. Joqtan ilik, qıýasyzdan kúlki izdep otyrǵan jabyrqaý jurtty Asekeńniń elde joq usqyny emes, ózi túgil ózgeniń kemistigin altynǵa satyp alǵandaı maıǵa shylap ótkizip jiberetin ázili jadyratty. Jatyp atar dýaly aýyzdy qoıyp, bas deseń qulaǵyn ustaıtyn noqaılar da syǵylysyp osylaı qaraı oıysqanda búgingi qazan-aıaqtyń bıliginde júrgen Ábdijapar aıǵaılap zorǵa toqtatty. Daıashynyń qyzmetin Beket, Beskempir, Jaqyp pen Qotıyndar tartyp alǵan eken, jigitterdiń elpektigine razy bolǵan dırektor Ábdijapardyń nıetine senip otyrǵan joq.

— Seraǵa, lesqozdyń esebinde joq juraǵattardy qaıtemiz? — dep Meshel qaǵazyn ustap oraldy.

— Esepte joqqa zorlyq joq, al Asekeń sıaqty kórshi-qolań jomarttyq jasasa oǵan tákapparlyq etpeımiz.

— Myna Ábekeń eki myń qosamyn dep qulshynyp otyrǵany!..

Qara samardy kóterip dedektep kele jatqan Ábdijapar Mesheldiń jarlyǵyn estigende tóbeden urǵandaı qalt toqtap sileıdi de qaldy; tabaqtaǵy jarty sheke aýnap túsip ushyp kete jazdap edi, lyqsyǵan maıly tuzdyq yshqyryna tógildi de borbaıynyń ishki qaptaly jylyp júre berdi. "Dáp ákeńniń aý..."

— Halaıyq! Bul endi el estimegen, er estimegen myrzalyq! — dep Meshel qaptaldasyp, qolyndaǵy dápterdi silkip-silkip qoıdy.

— Jarysamyn degenderge jol ashyq!

Jurt gýildesip, Ábdijapardy qoshametteı tep-tegin alǵysyn laqtyryp jatty. Qara samardy tors etkizip Sıǵat pen Sherýbaıdyń ortasyna tastaı salǵan Ábekeń Meshelge alaryp bir qarady da, álgi bir taýysa almaı qalǵan ádemi sóziniń jalǵasyn qaıta-qaıta loqsyp qusa almaı qor boldy. Eki myń túgili, eki tıyn atamaǵan kisápirdi montany Mesheldiń tompıyp júrip-aq totıtyp ketkenin Sıǵat qana sezgen, jelbezeginen syqsań da jylpyldap toqtamaıtyn taıǵanaq nemeniń aldyn orap:

— Jaraısyń, mes torym, munyń bir azamattyq boldy! — dep qaıtar jolyn kesip tastady.

Aqsha men azamattyqtyń narqyn bezbendep kórmegen Ábdijapar Meshelge qarap qulaǵyn jumyryp, kópke qarap kólgirsı jymıǵanmen eki túısiktiń ortasynda tur: jurtqa jaqsy atanýdyń bir sáti osy bolsa, jaqsy atanamyn dep qaltasyna qol salý qolqasyn sýyryp bergenmen birdeı edi, ári-sári tolqyǵan jylańqy kóńildi yrǵaıdaı moıyny qylqıyp ornynan atyp turǵan Osıp shal múldem jyǵyp berdi:

— Sadaǵań keteıin, jurtym! — dep shal baıǵus kózine jas aldy.

— Men búgin ólsem de armanym joq!

— Nege ólesiń, ólmeı-aq qoı! — dep Sarqyt onyń "ólimin" qabyldamaı tastady.

— Qalqaıyp ortamyzda júrgenińe raqmet!

— Júrdik qoı... biz júrip bolǵan jandarmyz! — dep shal da shyryldap turyp aldy.

— Keshe júrsek — jón, búgingi júrgenimizden ne paıda?! Qara basymyzdy jurtqa salyq qyp!.. Ábekeń sıaqty laqtyra salatyn eki myńymyz bolmaǵan soń sol qara basymyzdy sadaqa qyp turmyz da!..

— Já, já!.. Sen ólgende de jylaýǵa jas kerek shyǵar, tegin jatqan dúnıe joq, myna jurtty aıasańshy! — dep Jaqyp Osıp qarttyń aldyna tabaq ákelip qoıdy da qolyna pyshaq ustatty. — Óziń iship alǵannan saýmysyń?!

— Men ólgende sen jylaıtyn armanyńdy arqalap bara jatqam joq, el bolyp jylaıtyn eńbegim jáne sińgen joq! — dep shal táltıip turyp kóp ishinen áldekimdi uzaq izdedi.

— Myna Sıǵat ekeýmiz otyz ekinshi jyly osy jurttyń birazyn jol boıynan terip ákelip edik. Ólip qalǵan anasynyń emshek shandyryn tyrnalap jatqan judyryqtaı bir sábı búginde bes balanyń anasy, bes bıeniń sabasyndaı qatyn boldy.

— Shúkir!.. Shúkir!

Bes baladan urpaqqa tuqym qospaǵan urǵashy bul aýylda kemde-kem edi. "Qaısymyz boldyq eken" degendeı qatyndar urtyndaǵy shaınamasyn jutpastan bir-birine kúdiktene qarasty. Shúkirmen toqtaǵan Osıp qart ar jaǵyn qazbalap jatpaı shúkirin qaıta bastap ketken:

— Keshegi qarǵys atqyr Gıtler bolmaǵanda basymyz biraz qaraıyp qalyp edi. Qalǵanyna da shúkir, júz tútinnen júz tútin taǵy da bas qurap otyrmyz. Qaıyń saýdyq, qaramyqty da as qyldyq bul aýylda bir emshekti kezek embegen orys, qazaqtyń balasy joq, keshegi qyrǵyn soǵysta qatar kómilmegen orys, qazaqtyń molasy joq. Búgin taǵy da bir tútinniń astynan tabylyp otyrmyz. Sapymyz san kemise de sanatymyz óshpepti, sanamyz ólmepti!.. Ras aıtam, men endi ólsem de armanym joq..

— Oıpyraı, seksennen assa da myna shaldyń shyn ólgisi kelmeı turǵanyn qarashy! — dep Jaqyp Osekeńdi taǵy da qaǵytyp ótti.

— Tegin ólgisi kelmeıdi eshe!..

— It ekesh ıt te tegin ólmeıdi! Tegin ólimdi ıtke de bermesin! — dep Osıp qart Jaqyptyń áziline qatqyl jaýap qaıyrdy da, qasyndaǵy mújilip taýsylǵan myj-myj kempirlerge tabaqtaǵy etten osyp-osyp alyp tarata tastady. — Qudaı atyp tý qatyndardyń ortasyna qaıdan túse qalyp edim?! — dep pyshaǵynyń ushyn da buldap qaldy, — bular boıynda jany barǵa shyr juqtyrǵan ba!..

Ótkendi úzip-julyp eske salǵan shal sózinen soń Sherýbaı sulyq otyr edi. Salt bas júrip qaryn toqtyǵyn qam dep sanamaǵan, ashtyqtan da el qyrylady dep oılamaǵan, jalǵyzdyqtyń ózin qasiretke balap zar keshken kúnderin sanasyzdyń sandyraǵy eken-aý dep ishteı omyrylyp otyrǵan. Kókeı tyrnaǵan áldebir qaraly sazdyń úzigi qaıta-qaıta kómeıine tyǵylyp, qoly qýraı izdegendeı qalshyldaı berip edi, úıirim - úıirim qaıyrmasy ǵana bolmasa baıaǵy sol Saımaqtyń "Sary ózenine" qaıyrylyp soǵyp, qaıtalap otyr eken, keýdesinen ún qashqandaı ózin-ózi jek kórip qulazyp qaldy.

— Nemene, naz toqalyń esińe tústi me? — degen daýystan selk etip oıanǵanda qarsy aldyndaǵy Sarqytqa qadalyp otyrǵanyn sezdi.

— Qasymda kórden sýyryp alǵan sen barda toqaldy nesine saǵynaıyn...

— Ne deıdi?! Ne dep otyrsyń, Sheraǵaý?!

— Ne deýshi edim... Qaraǵym-aý, atyńdy Sarqyt qoıǵany nesi eken? Álde jaqsydan qalǵan sarqyt pa ediń?!. Esińe endi tústi me?..

— Táńirim-aý, sol kisi sen be ediń, Sheraǵa?!.

— Aman bol, aǵataı!.. Qaıda barsań aman júr, aǵataı!.. Esińe endi tústi me?!. Sen meni kórden sýyryp alǵanyńmen qoımaı, shybyndaı janymdy Alladan surap alǵandaı bolyp ediń ǵoı. Alladan surap alǵan Sherýbaıdyń shybyndaı jany soǵystan da aman kelip otyr.

— Qara basyp men seni tanymadym ǵoı, Sheraǵaý?!

— Sen qaıdan tanyǵandaısyń, qaraǵym-aý! Sen meniń atymdy da suraǵan joq bolatynsyń.

— Osy ýaqytqa deıin úndemegen netken tas júreksiń?

— Jarty ǵumyryńdy qashqyn bolyp túgesseń, táńiri bergen tilińdi óziń kesersiń. Ózgege senbegen sekemshil baıǵus ózine-ózi senbes! Men kórden shyqqanda sen qarshadaı qyz ediń. Meniń kóz aldymda sol qarshadaı qyz qalypty. Týǵan jerge taǵat taptyrmaı aıdap kelgen de sol qarshadaı qyz shyǵar. Qarshadaı qyzdyń kempir bolǵanyna men qazir de senip otyrǵanym joq.

Sarqyt meńireıip otyryp qaldy. Aq sur shamnyń astynda aq jibek bórtpe shálini ıyǵyna bos tastap, bir sátke búkil dúnıeniń dyrdýynan bólinip qalǵan syryqtaı aq kempirden Sherýbaı qarshadaı qyzdy izdep edi. Tappady. On shaqty jyldan kórip júrip, Sarqyt ekenin bilip júrip, baıaǵy Sarqytty izdeımin degen joq edi, kóńildegi saǵynyshtyń kóz aldyńa kelgende bóten bop shyǵatynyna tańdanǵandaı. Kún keship júrip, múńkir -múńkirdiń astynda jatyp ta "aǵataı, aman bol" — degen qarshadaı qyzdyń daýysy qulaǵynan ketpep edi, qolyna qýraı ustasa da muńmen talasqan sol bir daýysty estigendeı bolatyn. Ǵumyrynyń fınıshinde sol eles tastaı qatqan aq kempir bop kóz aldynda otyrady dep oılap pa?! İzdegeni qyz edi, kóretinim kempir bolady dep oılap pa?!. Kóńiliniń syryn, kómeıiniń jyryn taýysyp alǵan Sherýbaı áp-sátte kónerip, óziniń jetpis jasyna qaıtyp oraldy da qaýsap shyǵa keldi. Aq kempir kúbirlep otyr eken.

— Qudaı saqtapty. Sherýbaı ekenińdi bilgende ǵoı...

— Erip ketetin be ediń?

— Ómir-baqı izdegendeı ekenmin-aý!...

— Kim bilsin, sen izdegende men tiri qalmaıtyn ba edim...

— Men izdegen adamnyń bári óle beredi dep pe ediń? Ómir-baqı izdegenimdi elý jeti jasymda tapqanmen de dalada qalǵandaı, qańǵyryp qalǵandaı ekenmin ǵoı!..

— Onsyz da baıǵa tıip baqyt tapqanyń shamaly kórinedi, aıyrmasy qansha?

— Kúıigi bar emes pe?! Tapqanyńnyń kóńirsiginen, tappaǵannyń kúıigi azyq emes pe?!.

— Ashyqqannan ańsaǵan jaman, ómir-baqı shólirkep, armanyńnan shyǵa almaı qańsyp ólesiń de.

— Ólmegendegi kúnimdi de ıtke bersin?..

Áńgimege irgeden qulaq túrip, synyq beldemeni bos qajap otyrǵan Sıǵat julynyna biz qadalǵandaı selk etti de, júzin Sarqyttan taıdyryp áketti. Esine endi túskendeı kóp ishinen eki adamnyń tóbesin izdep edi: biri — qyzy Merýert, ekinshisi — Meńsulý. Ekeýin de tappady. Aq kempirden jasqanǵandaı jaılap turyp, jylystap kete berdi. Aı júzine shyrt túkirgen osobnákke jetkenshe: "ólmegendegi kúnimdi de ıtke bersin!" — degen Sarqyt sózi ókshelep qýyp kelgen... Qyzyljardyń prıstany, qumyrsqanyń ıleýindeı qujynaǵan jurt, qyzyn jetelep kelip, ólse qunyn suramaımyn degen ash ózek shal ant etkendeı bolyp edi. Óltirmespin-aý dep arýaq aldynda ant etkendeı bolyp edi. Óltirmegendegi baıǵus qyzdy jetkizgen jeri osy ma?.. "Itke bersin!" — dep otyrǵan joq pa. Birde jylap, birde jyrlap, tirliktiń jyrtyq tesigin tirnektep júrip jamaǵanmen, jylaýdy jyrlaýmen ótirik ádiptep, kóńildiń ketigin bútindeı almaı búgejektep ótken ómir-aı deseńshi!..

Tas qarańǵy eken. Perdeniń jyqpylynan josylyp túsken boz saǵym bıik stoldyń jaltyryn jalap ótip týra qas mańdaıdan urdy. Janaryna jaıdyń shoǵy qadalǵandaı kóz aldy buldyrap, teńselip turyp qaldy. Zirkildep baryp toqtaǵan as úıdegi tońazytqyshtyń selkilin ultanymen sezip edi, qabyrǵadaǵy saǵattyń shege qaqqandaı tyq-tyq urǵan dybysynan bul úıde ózinen basqa tiri jan joq ekenin bildi. Sham jaǵyp, sheshinbes buryn Jákesine sálem berdi.

Jákesi júdep otyr eken. Qajyp otyrǵandaı kórindi. Qabaǵynda kirbiń, kózinde bylshyq, qara eltiri bórikti de aýyrsynǵandaı shómeıip qalypty. Jákesiniń qabaǵy da kórgen saıyn qubylady; kóńili tússe jymıady, jaqtyrmasa ezýindegi kekesin kúlkisimen-aq betińdi qaıtaryp tastaıtyny bar, búgin sálem alýǵa da zaýqy soqpaı otyr. Eńkeıýge ıkemi kelmegen Sıǵat etigin sirisinen basyp sheshti de dıvanǵa jantaıa saldy. Tysta jel turǵan sıaqty edi, ıen úıdiń qulaqqa urǵan shýyly eken. Átteń, shtepseldi basa salatyn bireý bolsa ǵoı. Kóterile berip stol ústindegi bir japyraq qaǵazdy kórdi.

"...Papa! Bir kúni men seni joǵaltyp alsam mynaý úıde jalǵyz qalam ba dep qoryqtym. Qashyp ketti dep qajyma. Tym alysqa uzaǵam joq. Ular-shý bop jatqan el mynaý, toı jasap, jurt jınaıtyndaı saltanattyń qajeti qansha. Onyń ústine jalǵyz qyzyn kárige uzatqan ákege qaı bir qýanysh deısiń. Biraq meniń otyz jasym qyryqtyń toǵyzyndaǵy erkekke onsha qymbat emes sıaqty. Baqytty bolmasam da bireýdiń baqytyn baǵalaýǵa jararmyn. Seniń búkil ǵumyryń meni arqalaýmen ótken sıaqty, meni arqalaýmen ótetin sıaqty kórindi de turdy. Jalǵyz qyzǵa baılanǵan jer ortasyndaǵy ákeniń kúni jetimnen de jaman ekenin endi bildim. Eń bolmaǵanda osydan on jyl buryn ketýim kerek edi. Men seni qımaı júrdim be desem, sen meni qımaı qınalyp júr ekensiń. Endi meni emes, Meńsulý men Medetti oıla!.. Shyqqanda qany, shyrqyraǵanda jany birge jalǵyz qyzyń, Jákesiniń qyzy — Merýert".

— Qajyma deıdi-aý. Qajıtyn ne bar?.. Qyz muraty — ketý, jol muraty jetý emes pe edi. Moınynan bir júk túskendeı áýelde sergip qalyp edi. Sóıtse jylap otyr eken... Qyzynyń teńin izdep emes, tegin izdep ketpeı júrgenin de sezgen. Jalǵyz qalasyń-aý dep bir qorqyp, jar tapsam jaqtyrmaı qalasyń ba dep bir jasqanyp, aqyry ákeńdi aıaǵannan ketip tynǵan ekensiń-aý. Qaıbir súıgenine ketti deısiń.

Áıteýir súıeý bolar bireý de. Qatyny ólmese, qyryqtyń toǵyzyna deıin ózin qyzǵa saqtaǵan qaı seri qalyp edi búginde?! Sıǵatty sandaltqan tek osy jumbaq.

— Arýaǵyńnan aınaldym, qaıran Jókem! Meniń oq qaǵar Perishtem! Taǵy da ekeýimiz qaldyq pa?!

Jákesiniń qabaǵy qatý, janarynda keıis bar edi. Eki etajdan quıryǵyna qonys tappaı, qaı buryshqa baryp qamalsa da qyr sońynan qalmaı qadalyp kep qarap turǵandaı kórindi de qaımyǵyp qaıtyp keldi.

— Taǵy da ekeýimiz qaldyq qoı!..

Jákesiniń jaýaby bireý-aq: "...detı moı!.." Júrek tolqytar jalǵyz aýyz sóz urpaqqa uran bolyp qalady dep kim oılaǵan?! Bolashaqtyń úmiti men muratyn arqalap júrse de adam degen tirshilik jaratqanǵa qashan da sábı, "...detı moı!".. Osyny aıtqan áýlıeniń urpaǵy bolsań, dýaly aýyzǵa sıynbasqa ne shara!.. Úsh jyl soǵysta qoıan-qoltyq qatar júrip, úsh jyl qorshaýda qoıyndasyp jatyp kókiregin jylytqan Jákesi kúni búginge deıin tar jerde jebeý, taryqqanda demeý bolyp, Sıǵattyń jalǵyzdyǵyn da bólip-jaryp keledi, alpystaǵy kekseniń de júregin eljiretken sol "detı moı!".

Buǵan deıin "tirshilik jolynda" kire tartqan Sıǵat blokadanyń ekinshi jylynda bir vzvodty basqaryp, sırep qalǵan ofıserler qataryn toltyrdy. Áskerı tájirıbesi bolmasa da az ýaqytta qany qaraıyp, soǵystyń aıla-sharǵysyna mashyqtanyp aldy. Sovet ókimeti kisi óltirýge eshkimdi daıyndamaǵan, ony da soǵys úıretti; bir ǵana Sıǵat emes, búkil batalón — soǵys jabdyǵyna kóshken Kırov zavodynyń jasaqshylary stanoktaryn balalar men áıelderge qaldyryp, erkek ataýly alǵy shepke shyqqan, qolyna qarý ustap kórmegender de qyryq jyl qyrǵyndy bastan keshkendeı ajal degen zaýaldan úrkýdi qoıdy.

Eki táýlik urysta san dúrkin qoldan-qolǵa ótken birinshi men ekinshi transheıanyń arasynda jaý óliginen tóbe turdy. Fashıser tirini aıamaǵanda, olardyń óligin qasterlegen de eshkim joq, sereıip qatqan frıster qarmen keptelip transheıa men okoptardyń brýstverinde de barıkadanyń móshegindeı qalqan bop úıilip jatty. Sıǵat vzvodynan bes adam shyǵyn boldy, on adam aýyr jaraqattanyp keri qaıtty, qalǵany on alty: ózi, on tórt jaýynger, on altynshy Jákeń!.. Jalǵyz vzvod emes, búkil batalónǵa, jaýmen aıqasqan, ashtyqpen, ajalmen arpalysqan Lenın qalasyna rýh bergen Jákeń eki táýlik boıy kırovshilerdiń qatarynda jyǵylmas jalaýdaı jelbiredi. Tolassyz bozdaǵan snarád pen jańbyrdaı jaýǵan qorǵasynnyń astynda uryp ta qyryq segiz saǵatqa sozylǵan atysta Jákeńe bir oq daryǵan joq edi. Astan-kesteni shyǵyp jer móńkip jatqanda júzine daq tımegen Jákeńe jaýyngerler de tánti bop aldyna bas ıgen.

Betpe-bet ańdysqan jaýdan qorqynysh az; ajalyń jetse seni óltiredi, ajal túrtse ony óltiresiń. Pende shirkinniń berekesin alatyn — úreı, nemister sony qarýdyń kúshimen jasady. Onyń aty — "aralas shabýyl" deıtuǵyn taktıka: aspannan bomba, kókjıekten snarád ulyp, qarsy aldyńnan tanki men jaıaý ásker qumyrsqadaı órip shyqqanda jer jaryqtyq qazandaı qaınaıtyn. Eki táýlikten sońǵy saıabyrda batalónnyń qaraýyl pýnktinen ekinshi eshalonǵa sheginińder degen buıryq keldi. Artılerıanyń múńkir-náńkiri qaıta bastalsa, onsyz da ekiniń birinen aırylǵan áskerı bólimnen dym qalmaıtynyn árkim sezgen. Mundaıda jaýdy umtyltyp alyp, uıaǵa kirgizip alyp, baılap qoıyp soqqandaı aýyr zeńbirekpen bir myljalap jibermese, qaptap kelgen selge tosqaýyl bolý qıyn. Árediktiń ózinde de qylt etkendi qaǵyp salyp jaý snaıperleri bas kótertpeı tur edi.

— Joldas leıtenant! Joldas komandır! Dá-den-ka! — dep jan ushyra aıqaılaǵan jap-jas jaýynger hod soobshenıaǵa jete berip murttaı ushty.

Qaraqustan tıgen oqtan til tartpaı ketken eken, qarysyp qalǵan qolynan Jákesiniń portretin zorǵa aldy. Lenıngradtyq órenniń biri, on segizge tolar-tolmas orystyń órimdeı jas balasy Jákesiniń sýreti men bir shoq óleńin jaý qolyna tastamaımyn dep sheıit boldy. Sol kúni Sıǵat Jákesiniń beınesin partbıletpen qosa búktep tós qaltasyna salǵan. Sol beıne úsh jyl boıy tós qaltasynan, júreginiń tusynan qaıtyp shyqqan joq. Kim biledi, sý ishkiligi mol shyǵar, san ret ajalmen betpe-bet qaqtyǵysqanda Sıǵatqa bir oq daryǵan emes, denesine bir jaraqat túspepti.

Áli esinde, áredik demalysqa shyqqan batalón sanıtar bólimshesimen qosylyp ólgenderdi jerlep, qańyrap qalǵan úılerdi tintip júrip aýrý-syrqaý, ash-aryqtardy jınaǵan. Áýe shabýylynan saqtandyrǵan sırenanyń ashshy aıqaıy tóbe quıqany shymyrlatqandaı. Yńyrsyǵan jas balanyń daýsyn estip Sıǵat bıik úıdiń shetki bir podezine qoıyp ketti. Qaı etajǵa shyqqanyn da bilmeıdi, áıteýir ár esikti tepkilep júrip, kórpege orap tastaǵan bir jasar balany taýyp alǵan, anasy baıǵus kereýetke basyn súıegen qalpy jalǵyz túıir qatqan nandy sábıiniń kókiregine qoıyp kóz jumǵan eken. Aıaq astynan esik-tereze syqyrlap, dúnıe teńselip ketti de Sıǵat jan-dármen balany kótere júgirdi. Onan keıin estigeni — gúrs etken qoparylystyń gýili men shaınasqan temirdiń saqyry, burq etken shań-topyraqtyń aspanǵa atqan lebi tynysyn bitep tunshyqtyryp tastaǵan. Kózin ashyp alǵanda aspanda tur eken, mańaıynda qarmaıtyn dym joq, jalǵyz beton dińgekke ilingen baspaldaqtyń temir torly úziginde átkenshek teýip tur, álgindegi bes etajdy bıik úıdiń tómende dóńkıgen úıindisi ǵana jatyr. Aldymen izdegeni — kókiregine qysqan sábı, aldymen esine túskeni — kókiregine basqan Jákesiniń beınesi... "Atyńnan aınaldym, qasıetti Jákem! Meniń oqqaǵar Perishtem!.."

Bir jasar sábıdiń tegin qazyp jatýǵa mursat bolǵan joq, sol kúni ákelip balalar úıine tapsyrdy.

— Jasy?

— Bilmeımin.

— Ul ma, qyz ba?

— Bilmeımin.

— Aty jónin de bilmeıtin shyǵarsyz?

— Bilmeımin.

— Qaı adresten alyp keldińiz?

— Ol adrestiń orny da qalǵan joq.

Qabyldap otyrǵan kelinshek Sıǵattyń búkil dokýmentin táptishtep jazyp aldy da:

— Qandaı tilegińiz bar? — dedi.

— Qandaı tilektiń bolǵanyn qalaısyz?

— Evakýasıaǵa jiberelik pe, álde...

— Bir jasar bala evakýasıaǵa shydaı ma? Eger tiri qalsam...

— Tiri bolyńyz! Sábılerge soǵystan keıin de pana kerek.

Lenıngrad qursaýy ashylǵan soń ókimet ǵalymdar men mamandardy dereý beıbit eńbekke qosty da akademıaǵa qaıtyp oralǵan Sıǵat aldymen balalar úıin izdegen. Bir jasar sábı eki jasar Mıra Sıǵatovna Sapanına bolyp aldynan shyǵyp edi. Mıradan Merýert bolyp boı jetken soqtaldaı qyz otyz jasyna deıin otyryp qalyp, ákesine aıtpastan qashyp ketkeni mynaý. Erkeletip, kóbine Jákesiniń qyzy deýshi edi, biraq týǵanym emessiń dep aıtyp kórgen joq, ol qupıa Jákesi ekeýinen basqa estir qulaqqa jetken emes.

— Qalaı, Jáke, taǵy da jalǵyz qaldyq pa?..

Jákesi til qatqan joq. Jymıyp kúlgendeı boldy... Elge tiri jetsem qos Jákeńdi bir-birine tabystyratyn shyǵarmyn deýshi edi. Tirliktiń qamymen júrgende uly aqyn kóz jumdy da beınesi Altaıdan Alataýdyń baýraıyna jetpeı qaldy. San dúrkin zırat etip baryp, tastap ketýge qımady. Jambyl — mýzeı eksponaty emes qoı! Jákeń — el rýhy! Uly aqynnyń rýhy qaı qazaqtyń tórinde otyrsa da báribir emes pe!..

5

Sıǵat Jákesin qoltyqtap tysqa shyqqanda kókjıekten tań da syzyp qalyp edi, jalǵyz kósheniń tóbesin jamyratqan sham nury bozaryp, Aqsý túndigi aspandap barady eken, dym tartqan aýa synaptaı nildenip, dúnıe sespeı tunyp tur. Yryldasýǵa da jasqanyp, ińirden qalǵan súıek-saıaqqa jete almaı yńyrshaq stoldy ańdysqan arǵy bettiń kepek ıtterinen basqa qybyr joq.

Qaıda syıdy eken?.. Qaıda syısa da bir jylǵa syıǵyza tursa eken. Qar túskenshe de eki aı qalypty. Eki aıda on shaqty úıdiń qabyrǵasyn kóterip, shańyraǵyn shatyrlap alsa... Bul elde pesh qalaýshynyń da tuqymy azyp ketken eken-aý! Kirpishi qurǵyr da tabyla qoısa de. Álde sonyń keregi bolar ma eken? Sary balshyqtan orys peshin soqsa bir semá sonyń tóbesinde-aq qystap shyqpaı ma. Taǵy da Osıp shaldyń qolyna qaraıtyn boldyq qoı. Baıǵus qaljyrap qalǵan eken, birer jylǵa ólmeı tura tursyn de. Baıaǵyda ash-aryqtyń peshin jalǵyz ózi qoltoqpaqpen soǵyp shyǵyp edi, sodan bergi elge ketken tegin eńbegin esepteı berse endigi kolhozdyń dáýletin jıǵandaı eken-aý!

Bir kezdegi asharshylyqtyń molasyndaı jar jaǵasynda jarbıǵan eski flıgelge jetkenshe Sıǵat sharýanyń ýaıymyn taýysa alǵan joq. Múkpen nyǵyzdap, taqtaımen qaptap, muny da Osıp turǵyzǵan edi, kósilseń sıraǵyń syrttaǵy ıtaıaqty tebetin jataǵan kúrke ekeýine biraz jyl baspana bolǵan; qotyr tesken qyrshańqydaı qabyrǵasy men shatyryn qyna basyp qalqaıyp áli tur, qaıta súıegi myqty eken, kúngeıdiń biteý qyzyl qaraǵaıy taǵy da bir urpaqty qartaıtqandaı. Jan shydasa aǵash shydaıdy-aý, tek aǵash shydaıdy dep bildeı bir kelinshekti eskiniń jurtyna qamap qoıǵan sende de ıman joq eken!..

Sıǵattyń kelýin kútip turǵandaı Meńsulý esiktiń kózinen qarsy aldy. Lyp etken ystyq lebiz tar bólmeniń qapyryǵynan emes, juqa jibektiń ishinde balyqsha júzgen buladaı kelinshektiń jalańash denesinen tepkendeı edi. Sharshap kelgen Sıǵattyń tula boıy toqqa basyp alǵandaı dir etti. Pıdjagynyń túımesin izdep óńirine jorǵalap bara jatqan kelinshektiń jup-jumsaq qolyn alaqanymen basyp toqtatty da:

— Aldymen myna Jákeńniń ornyn tap, — dep zildeı ramany ustata qoıdy. — Men endi zorlyq qylsam da osy úıge sıatyn shyǵarmyn.

Sıǵat tóbege qarap, óziniń baıaǵy taz kepeshin qaıta kıgendeı boldy. Meńsulý alǵashynda tiri Jákeńniń aldynda turǵandaı ımenip qaldy da, munyń qalaı degendeı Sıǵat júzine úrke qarady; bógelek qadalsa búlk etpeıtin saqa seriniń betinen túk oqı almaǵan soń Jákeńdi kóterip túpki bólmege kirip ketken, qaıta shyqqanda syrt kıimin sheshinip, dıvan buryshyna qyńyraıa salǵan qonaǵy taǵy da júdep, shómeıip ketkendeı kórindi. Bozaryp, óńi qashyp bara jatqan terezeniń áınegine áldebir úmitsiz ýaıymmen jasqana úńilip:

— Shirkin-aı, sereıip turyp bir uıyqtar ma edim! — dedi.

İńirde kelip tań bozynda taıyp otyratyn erkektiń búgin tań bozynda kelip mezgilsiz tósek tilegeninen Meńsulý bir nárseni sezip edi; ińirde ystyq qushaǵymen qarsy alyp, tań bozynda sýyq jastyqty qushaqtap, baýyry muzdap qala beretin jetimsireı kóńili senerin de, senbesin de bilmedi. Jamylǵysy men jastyǵyn alyp kep dıvanǵa tósemek edi, Sıǵat qolyn selqos sermeı saldy da túnemelge kirip ketti.

Meńsulý tósek-oryndy qushaqtaǵan kúıi turyp qalǵan, býyn-býyny qaltyrap, quddy bir kórpesiniń etegi tuńǵysh ashylǵandaı demi dirildep del-sal kúıge tústi de Medetti kókiregine tas qyp qysyp, emirenip jatqan Sıǵatqa umtyla berip qushaǵyndaǵysyn tastap jiberdi. Jan-tánimen jaqsy kórse de jarym bola kór dep jalynbaǵan, egdeligin eskermeı kisiligin tana ekshep, ne bir mindetin, ne bir muńyn artpaı syrtynan ǵana mekirenetin kelinshek, sonaý bir qyz shaǵyndaǵy Sıǵat qushaǵyna qulaǵan baqytty sátin bir bastan keshkendeı boldy da, osy bir kúndi baıaǵydan ańsaǵandaı teńselip baryp kereýetke etpetinen qulady. Balasy ekeýin qabat qushaqtaǵan ystyq bilekti Sıǵat syryp tastaǵan joq, ún shyǵarmaı aǵyl-tegil jylaǵanda da qoı demedi, jaýyrynyn qaryǵan jup-jumsaq omyraýdyń toqtyǵyn janymen sezip jata berdi.

— Qyryqtyń toǵyzyndaǵy qaı boıdaq ol? Áıteýir, menen kári emes pe?!

— Aǵataı-aý, senseńiz sol sharýaǵa meniń esh qatysym joq. Bar kórgenim — vertoletke otyrdy da ketti. Qasyndaǵysy Qylańhan, ekeýiniń buryn-sońdy áńgimesin de estigen emespin, — dep Meńsulý azarda-bezer bolyp, at-tonyn ala qashty da tym-tyrys únsiz qalyp edi, — kárisiz dep titirenip, jaspyn dep ısinbeı júrgen sátim boldy ma? — degendi kúrsinip aıtty.

Solaı ma edi?.. Meńsulýdyń Merýertpen shamalas ekenin de eskermepti-aý. Bireýdiń qyryq toǵyzyn kópsingendeı óziń qanshalyq qylshyldap tur ediń? Ómiri áıel zatynyń ne kórkine, ne kómpisine jyǵylyp kórmegen Sıǵat Meńsulýmen alǵash kezdeskende-aq "qaraǵym-aı, sen de bireýdiń basy baıly qatyny bolar ma ekensiń?!" — dep óziniń eskirip qalǵanyna ókinip edi. Qyzmetke shaqyrǵanda da elp etip kele qoıady dep oılamaǵan. Jópsheńki jigit-jelendi mensinbedi me, álde jigit-jeleń saqa seriniń qyzǵanyshynan jasqandy ma, áıteýir Meńsulý otyryńqyrap qaldy da sonyń aqyry...

— Qaraǵym-aý, seni basqaǵa qımaǵan qyzǵanysh edi ǵoı, meni qańǵyrtqan! Kári qaqsaldan sen ne izdep ediń?!

— Men de sizdi basqaǵa qıyp júrgenimdi qaıdan bildińiz?!

— Solaı ma edi?.. Kisi jamandap, kisige jaman atanyp kórmegen Sıǵat óziniń áıel juraǵatyna ótimdiligin maqtanysh tutqan emes; áýelde kúni kisi qolyndaǵy qorǵansyz jurtqa janashyrlyqtan bastalatyn bir sezimniń keıin pendeshilikpen biterin ózi de ańǵarmaı qalatyn; áıteýir erkek qoı dep emes, adam ǵoı, azamat qoı dep erge tán bir qasıetine qulap, jan tartyp ótken urǵashyny bul da jek kórgen emes.

— Jibershi andaǵy pushyqty, manejine aparyp salaıyn.

— Jata bersin.

— Joq jatpaıdy!..

Meńsulý Medetti kóterip ala jónelgende uıqy meńdegen Sıǵat boz saǵymdy buldyr dúnıege maýjyrap batyp bara jatyr edi, kózin taǵy bir ashqanda ústine tónip kep qalǵan appaq músindi boz saǵymnyń tolqynynan kórgendeı boldy... Boz saǵymnyń tolqynynda taǵy da aq maska tur edi...

BESİNSHİ TARAÝ

1

Kúreńse murty qyzyl kúreń. Altaıda alǵashqy úsik júrdi. Kúngeı qýań, teriskeı qulazyǵan. Erteńgilik boz qyraýdyń artynda endi boqyraý bar. Boz aspanda reń de joq. Samarqaý kúnniń salqyn nury da jalańash shyńdardyń jaqparyna qonaqtaı almaı nili qojyrap qalǵan. Áýeden boıaý, jerden nár, jelden ıis qashqan shaq. Qatyn qashanda asaý. Aty súrinip, matkapyda sýǵa kete jazdaǵan Beskempir onyń jetpis jeti atasyn sypyra sanap shyǵyp edi, áýpirimdep arǵy jaǵaǵa ótip alǵan soń: "keshir, jaryqtyq!" — dep Qatynnan keshirim surady.

Qatyn — baıaǵy sol qatyn. Muztaýdy egizdiń syńaryndaı tel emgen Buqtyrmanyń sińlisi, kishiniń tentek keletin ádeti shyǵar, sonaý uly qaǵanattan bergi tıtýlyn áli umytqan joq, shyńyraýdyń túbinde jatyp-aq Altaıdyń asqaryn ashýymen selkildetetin kók doly edi, bir apta boıy súrgindetken jańbyrdan ba, kemerge syımaı qup-qula bop tútigip jatyr.

Qulaǵyna sý ketken qula besti kópke deıin esin jıa almaı sandalyp qaldy; qoltyǵy dirildep, qaıta-qaıta oqyranyp, qara kerdi ıiskeı berdi.

— Albasty basty ma!! — dep Beskempir qula bestige urysty. — Shiriksiń! — dep Asekeńe urysty. — Úzeńgini basyp otyr dese shyjbyndap aıaǵyńdy kótere bergeniń ne?!.. Er aýyp ketse ǵoı, súıegińdi Bıden súzip, óligińdi Túrkistanǵa súırep ıt bolam... Saǵan alańdaımyn dep...

...Ózim maıyp bola jazdadym degendi aıtqan joq. Álginde ǵana kúıip-pisip, óziniń de osaldyq jasap qoıǵanyn moıyndaǵysy kelmegeni shyǵar.

Kimniń bor, kimniń tas ekenin It biledi te, áıteýir ekeýi dań qurdas eken. Asekeń Beskempirdiń aıqaıyna qulaq shalǵan joq-ty, onyń aty súringende de artyna burylyp qaraýǵa dármeni jetpegen, tek bir dúrkin tý syrtynan qula bestiniń shurqyraı kisinegenin estip edi. Sýdan qorqaq nemeniń esil-derti arǵy jaǵaǵa jetý bolatyn, esinde qalǵany — kúrkiregen sýdyń saryly, at tanaýynyń paryly, júzip kele jatqan qara kerdiń qos qulaǵynan kóz jazbaı, óli men tiriniń arasynda qalshyldap otyrǵan. Qyrǵa shyǵyp, bir ajaldan qutylyp alǵan soń ǵana serigin oılaǵan boldy: "ıapyraý, Beskempirsiz el betin qalaı kóretin edim?.. ne dep kóretin edim?.."

— Má, óz atyńa min! — dep qara kerdiń tizginin usyndy. Serigin músirkegendegi túri osy.

Aıaǵyn ánsheıinde de shalys basatyn jorǵanyń taý-tasqa, sýǵa, tún balasynda júriske shorqaq keletini ras. Sýshyl janýar edi dep Beskempir Qatynnan óterde qara kerdi Asekeńe ózi túsip bergen, endi aýdaryp qaıta minbedi. Qatarlasa berip qulanyń súmektegen jalyna qol júgirtti de:

— Jaryqtyq, ózi de qatty qoryqty, — dedi.

Qula jorǵa ishin tartyp kúrsinip saldy da qara kerdiń ústindegi tuzdaǵan tulyptaı myńq etpesten siresip otyrǵan "shirikke" burylyp bir qarap súmeńdeı berdi.

— On shaqty jylymdy osynda ótkerdim demeseń, taıganyń seni jatyrqaıtyn talaı jynysyn taýysqan joqsyń, — dedi Beskempir. — Atyndy shaýjaılamaı, tizgindi erkine jiberip jaıyńa otyr.

Attyń jaıyn Asekeń Beskempirden suramas ta edi, tek jalqy jigitti aıaq asty oqystan saqtandyrǵanyn ishteı túsindi de tis jaryp eshteńe degen joq. Kez kelgende ańqyldap jyǵyla bermeıtin múskene kóńil Beskempirdiń músirkeýine búlk ete qaldy: jatty da, jaqyndy da tosyrqamaıtyn taıganyń kóp jurtynan, kómpis jurtynan tabıǵaty bólek jigit ekenin áýelden-aq sezip edi, egizdiń syńaryndaı bolmasa da ekiniń birindeı minez-qulyqtyń uqsastyǵyn da ishteı unatyp qalǵan; dos-jarannan jerı bastaǵan Asekeńniń sońǵy kezdegi ermegi Meshel de qara tutyp eretini Beskempir, biriniń tushshylyǵy, biriniń ashshylyǵy Asekeńniń kermekteý tirligine tuzdyq bolǵandaı edi. Kúnshiliktegi kópirmen aınalyp ótýge moıny jar bermeı ótkelsizge týra salǵan Beskempirdiń ózi bolatyn, ánsheıinde bireýdiń ynjyqtyǵyna óti jarylǵandaı ysqyrynyp shyǵa keletin kinámshil jigit bul joly "shiriksiń" degen sypaıy sózden aspady.

Taıganyń túni de aıaq-astynan keldi. Taıganyń tas qarańǵy túninde sańylaý joq. Kúzge salym orman da mylqaý. Mylqaý tynyshtyqtan "tuzdaǵan tulyptyń" qulaǵy tundy. İlgeridegi at tuıaǵynyń dúrsiline ergeni bolmasa, Beskempirdiń qarasyn da kóre almaı, kózi tańýly adamdaı basy shyr aınaldy. Eki-úsh dúrkin dybys berip edi, kórdeı qarańǵyda óz daýysynan ózi qorqyp pystaı boldy. Onyń ústine keńirdegine deıin shylqyp otyr; qara tonnyń pushpaǵyn qoıyp jeń-jaǵasy da burap alǵandaı. Tún balasynda jyly oshaq, jaıly tósekten ozbaıtyn sorly basym taıgada nem bar edi dep te ókindi. Sonan qalyń jynystyń ortasynan jylt etip jalǵyz ot kóringende ǵana kirpigine jan kirgen...

Jeroshaqtyń basynda ıtinip úsheý otyr eken: biriniń qolynda toqpaq, ekinshisinde qalbyr, úshinshisinde jelpýish astaý. Ortadaǵy brezentte jańa soǵylǵan balqaraǵaıdyń jańǵaǵy qumyrsqanyń ıleýindeı jotalanyp qalypty. Aýzyn shymshyp býǵan sere qap qaraǵaıǵa súıenip qyljıyp otyr. Jaınamazǵa jyǵylǵandaı tońqań-tońqań úıezdegen úsheýi at tuıaǵynyń dúrsilinen atyp-atyp turdy da, kónetoz sýyr qulaqshyndy bireý Beskempirge úrikken túıedeı oqshyraıa qarady.

— Oı, botshaǵar-aı, sen be ediń! — degen daýsynan Asekeń Sıtan sybolyshyn zorǵa tanydy.

— Endi kim dep ediń?!

— Báse, senen basqa jeti túnde ıtim júrýshi me edi!..

— Menen basqa da ázireıiliń kelip tur! — dep Beskempir at ústinde ıtıip otyrǵan "tuzdaǵan tulypty" ıegimen nusqady.

Sıtan oǵan da qyńǵan joq, "tuzdaǵan tulypty" poshymynan tanysa da kelseń oshaq mine, ketseń jolyń áne degendeı brezentke qaıta júgindi. Ot basyna kelgen soń eki júrginshi býsana bastaǵan, sholaq tondardyń jeń-jaǵasynan byqsyǵan býdy kórip Sýyr qulaqshyn ezý tartqan boldy.

— Qatynǵa shomylyp shyqqannan saýmysyńdar?!.

— Jyl on eki aı julyǵyńa da sý tımeı shirip otyryp bireýdiń qaıda shomylǵanynda sharýań qansha?! — dep Beskempir Sıtannyń ezý qısańyn da jaqtyrmaı qaldy. — Onan da qajaq-qujaq birdemeń bar ma, sonyńdy ákelseńshi!..

— Saǵan súr qazy, qysyrdyń qymyzyn daıyndap otyr edim...

— Ol seniń qolyńnan qaıdan kelsin. Kelse, ıne jutqan ıtteı ımıip otyrasyń ba!..

Qalbyr ustaǵan ekinshi adam sovhozdyń jylqyshysy Pátla edi. Mys saqaldyń ór tusyna oıdym-oıdym bop túsken ala jamaý jıren jylqynyń jaýyrdan qalǵan aq qaptalyna uqsaǵan, bir qulaǵyn jymyra kıgen eltiri qulaqshynnyń japsarynan erbıgen qula samaıdyń kókshýlan qylshyǵy jarty ǵasyrdy jep qoıdym dep otyr. Otyzǵa taıap qalǵan jas jigit Pátlanyń tula boıy tuńǵyshy bolyp shyqty; týmysymen de, turpatymen de ákesin aýmaı qaıtalaǵan eken: ańyzǵaq jalaǵan jemtir bet-aýzy, kirpiksiz shúńirek kóz taıganyń baǵy bir ury qashqyndaryndaı ashqaraq kórindi.

Sıtan qara sháýgimdi mosydan túsirdi de ot basyna maılyq jaıdy, balqaraǵaıdyń shaıyryna synysyp, qańyltyrdaı qaqpysh bop qalǵan ala qorjynnan obrattyń qurtyn, qatqan nannyń qoqymyn tókti. Sıtannyń bet-aýzy da ala qorjynnan bótendigi shamaly: jıdigen qylshyq saqaldyń arasynan kemerin aramshóp basqan eski qudyqtaı úńireıip júndi aýyz, jalaq erinniń ar jaǵynan biri uzyn, biri qysqa ys jegen sýyr tis kórindi. Janarynda ot ta joq, kúlkildegen kóz jıegindegi kirpik te órt shalǵan buǵadaı shanjaý-shanjaý. Sý qarańǵy soqyrdaı ekeýine mólıip biraz otyrdy da:

— Oı, bátshaǵar-oı, meni tonaýǵa bireýiń de jetetin edińder ǵoı, mynany nemenege jetelep keldiń? — dep Asekeńe ıek qaqty.

— Itimdi qorqytyp otyrǵan shyǵarsyń! — dedi Beskempir. Montanysyp baq!

— Búginde alysty qoıyp aǵaıynnyń qaı ıtin qorqytqandaısyń! — dep Sıtan da aıylymdy jımaımyn degendi tanytty.

— Jylý jınaıtyn biraz jurtyń ketip qaldy, jurtta qalǵan bizden aýzyń arı qoısa-aý...

Qara qostyń shóp shaıy tym ashshy eken, eki-úsh urttap, óńez jalaǵandaı byrjıǵan Beskempir alúmını kroshkeni qańq etkizip ot basyna laqtyra saldy. Sıtan qara sháýgimdi tońqaıta sarqyp, tońqaıyp otyryp qara sýdy uzaq soraptady. Tóbesine shaıyr keptelgen shyrysh saýsaqtar maılyq pushpaǵyndaǵy qatqan qurtty da jalǵyz tartyp taýysqan. As ıesiniń tamsana soraptaǵan qara sýyna qarap jatyp semirgen aqqaptal da, onyń tula boıy tuńǵyshy da maılyqqa qol sozǵan joq, bul tumyrdan múlde bólek, jańǵaq kemirin dóı dalada otyr.

— Qudaıa toba! — dep Beskempir ezýimen arpalysyp jatqan aqqaptal men onyń tula boıy tuńǵyshyna jaýlyǵa qarady.

— Adamnyń tozǵanyn kórip edim, azǵanyn kórem dep kim oılaǵan!..

Aqqaptal ýysyndaǵy jańǵaǵyn tógip aldy, biraq jalmańdap jaman úırenip qalǵan aýyz shaınama izdep yrbańdaı berdi. Ań-qus túgili, taıga kezgen adamnyń da ala jazdaı aýyzy bosamaıtyn ádeti. "Jylqyń qaıda?" — dep Beskempir zirk etkende aqqaptal kúıisinen bir jańylyp edi, bazdanǵan etekteı erin sonda da jınalmaı: "jaǵada jatyr da", — dep balsh ete qaldy.

— Jaǵada jatqanyn qaı jerińmen bal ashyp bilip otyrsyń?! Meniń myna qulaǵym kereń bolmasa, jaǵadan tyrs etken tiri maqulyqtyń sybdyryn estigen joq!

— Jerdiń oty qashty, endi aıaqty mal arqandasań toqtaı ma, — dep Pátlanyń jaýabyn Sıtan qaıtardy.

— Ottapsyń! — dedi Beskempir.

— Qarashada qaıta kókteıtin kúngeıdiń kúreńsesin sarsha tamyzda saban qyp otyrǵan túrin qarashy...

— Osy seniń toryǵanyń orman emes pe edi? Jurttyń jylqysynda ne sharýań bar?.. Álde naǵashyńnan qalǵan enshińdi qosyp qoıyp pa ediń?..

— Saǵan qalǵan sóz joq! — dep Beskempir Sıtanǵa bejireıdi.

— Bar tirligiń tyshqannyń sybaǵasynan pul tabý edi, sonyńnan aıyrylyp qalmaı turǵanda qysyp otyr!.. — Beskempir qaraǵaıǵa súıengen sereıme qapty shirene berip bir tepken, shymshyp býǵan ala qaptyń aýzy laq etti de qyljıyp baryp qulady.

Túzde timtinip júrip, azyp-tozyp júrip jıǵan nápaqasyn aıaqpen teýip qorlaǵan soń Sıtan da shart syndy.

— Arystannyń sybaǵasy atqaminerdiń aýyzynda ketken soń bizge tyshqannyń nesibesi de qanaǵat!.. Álde menen sony da qyzǵanyp otyrmysyń?!

— Qyzǵanǵandaı seniń qaı yrysyń jurtqa qasıet bop qonyp edi?! Qaıyrshyǵa pana, qańǵybasqa tuıyq bop kórmegen baıǵustyń bir qap jańǵaqqa semirýin qarashy!.. Osynyń bir dánin qaldyrsam ba!.. Erteń aparyp shtrabyńmen qosa lesqozǵa tapsyrasyń!

— Tapsyrmasam tarttyryp jiberetin shyǵarsyń!.. Áýseleńe qara!

— Jer aýasyń! — dep shaqshıdy Beskempir. — Hýatıt!.. Bir saıaqtan bul eldiń maly kemimes!..

— Tuqymyńmen jer aýyp úırengen ekensiń! Bizdiń bókse basqan jerin shiritpeı qozǵalmaıdy!

— Shiritip boldyń! Hýatıt!.. Óren-jaranyńdy túgel shiritip jibermeı turǵanynda kózińdi qurt!..

Sózi taýsylǵan Beskempir Sıtannyń sýyr qulaqshynyn sypyryp aldy da burap-burap tastady. Sýyr qulaqshyndy emes, Sıtannyń shybyn janyn shyrqyratyp jatqandaı edi, biraq mal ıesi qyńq etpesten, renish te, ashý da joq, ıdektelip qalǵan táıterini jaıbaraqat kóterip, jıdip ketken jıren qylshyq tóbesine jaba saldy. Beskempirdiń bet-aýzy onan saıyn bedireıip Asekeńe qarady.

— Sen ǵoı osyny izdep keldiń? — dep Sıtannyń sáńireıgen tanaýyna suq saýsaǵyn tirep turyp ysqyrdy.

— Ólse súıegin kómbeıtin ıt qoı bul! — dedi. — It! — dedi. Tanaýrap ornynan atyp turǵanda oshaq basyndaǵy toqymdaı qara jer solq etip móńkip túskendeı bolǵan. Sol boıda Sıtandy taptap kete me dep edi, sý shalǵyndy japyra, qalyń butany qaqyrata jyrtyp, jyn qaqqandaı bytqylǵa qoıyp ketti. Qarańǵyda er-turman syldyrlady, ile-shala eki attyń er toqymy oshaq basyna kúrs-kúrs ushyp tústi de ıtinip otyrǵan tórteýi shoq aralas ystyq qolamtanyń astynda qaldy.

— Láýhı! — dep saqalyn tutqan ulpa kúlden bet-aýzyn arshyp jatyp Sıtan qarańǵyǵa kirjıe qadaldy. Ar jaǵyn qalǵan úsh kózge estirtpeı jasyryp sybasa kerek, júndi aýyzdyń tozyp ketken aq jemtir qaıysy qısańdap áreń basyldy.

Ekeýiniń ekpini aqqaptaldy qozǵady, onyń etegin basa kóterilgen "tula boıy tuńǵyshy" da ótirik kúıbeńdegen bolyp jatyr, sirá, jorta bolsa da jylqyny ymyrttap qaıtpaq.

Jylqyshynyń qara qosyn Asekeńniń umytqany qashan, tek bala kezindegi talaı-talaı ózek jalǵap qaıtatyn tańsyǵy ǵana esinde qalypty. Qara qostyń taqyl-tuqyl sary qymyzy men saǵyzdaı sary irimshiginiń toqtyǵy ash qursaqqa bir dáýren edi-aý. "Jylqyly aýyldyń jeligi bar" deıtuǵyn qazaqty qara qostyń qara tamaǵy da qutyrtatyn... Búgingi qara qos-sabalaq samyrsynnyń panasy, tóbede kúrke, aıaqta taıanaq ta joq. "Qudaıa toba, adamnyń tozǵanyn kórip edim, azǵanyn kórgenim osy!" — degen Beskempirdiń keıisin esine alǵany sol edi, eki atty arqandap qaıtqan Beskempir erden jastyq, toqymnan tósenish jasady da serigine sheshin dep buıyrdy. Áýeli tonyn sypyryp alyp, qaraǵaıǵa kúrsildetip qary talǵansha urdy. Sonan soń ishkıimine deıin túgel sypyryp alyp dymqyl tondy qońyltaq japty.

— Áljýaz neme sıaqtysyń, ókpeń qabynyp júrer, — dep janashyr bolǵan sekildi edi, jalańash denesine túrpideı qadalǵan qylshyqtan titirene shorshyp túsken Asekeńdi, — kók jambas bolyp kórmegendeı! — dep bala kezin esine sala sógip tastady. Júnniń aty jún, bókseńmen yrǵap jatsań da keptirip alasyń, astana emes, bul taıgada músápirhana joq, shıratylmaı ólmes kúnińdi oıla!..

Sıtan da ólmes kúnin oılap jatqan: balqaraǵaıdyń jańǵaǵyn ekinshi qapqa nyǵarlap, brezentti qaǵyp-silkip oshaq basyna tósedi, sýyr qulaqshyndy mańdaıyna mılyqtata kerip, úsik alatyndaı qulaǵyn tas qylyp baılap tastady. Sereıme qaptardyń ekeýin de súırep kelip birin aıaǵyna, birin basyna jastady da bel omyrtqasyna samyrsynnyń bylqyldaq búrinen tósenish jasady. Sıtannyń ábigerin jaqtyrmaǵanyn Beskempir qyrs qabaǵymen tanytyp edi, sol qyrsyqqan qalpy qanjyǵadaǵy grelkany sheship, tyǵynyn aǵytty da aldymen Asekeńe usyndy.

— Má, jut!.. Ólgiń kelmese jut!..

Spırtke sý qospaǵan, kádimgi toqsan alty. Ózegine ot ketkendeı qylǵynyp, toqsan alty ret jutynyp baryp ólmeı qaldy. Yqylyq atyp otyryp sý suraǵan, sý bere qoıatyn Beskempir me, taltaıyp turyp grelkany aýzyna keptep jatyr eken, óńeshi qylq-qylq, artynan maı simirgendeı raqattana kúrsinip saldy. Brezent astynan Sıtannyń júndi aýzy, jamaýly bóksesi kórindi; júndi aýyz bul dúnıeden kóp nápaqa kútpeıtin sıaqty, úńireıip jeroshaqtyń ystyq qolamtasyn ańdyǵan jamaýly bóksege ystyq-sýyǵyń báribir sekildi. Beskempir grelkanyń tyǵynyn qaıta burady da taltaıyp turyp, esik kózinen áldebir buralqy ıtti qýǵandaı:

— Áı, tur! — dedi. — Óshir myna otty!

— Óshirmesem qaıtpeksiń?!

— Dúmińdi qaqtap jeımin demeseń óshir!

— Aıý bar.

— Aıý sendeı sasyqqa aýyz bylǵap qaıtsyn! Óshir, órt ketedi!.

Oshaqtaǵy qolamtany kúlge bólep, qozdaǵan shalaǵa sý quıyp óshirgenshe Beskempir Sıtandy taltaıyp baqty da turdy. Júndi aýyz, jamaý bókse, sýyr qulaqshyn Sıtanmen qosa bir ýys bolyp brezent astyna súńgip ketkende ǵana qaraǵaı túbindegi qurǵaq múkke er jastanyp qısaıa saldy. Kıiz úıde dúnıege kelip, shyr etip jerge túskende alǵashqy tósenishi shı bolǵan qazaq baıǵustyń jambasy bolsa mamyqty da jatyrqamaıdy, bolmasa táıteri-týlaq ta izdemeıtin ádeti. Lesqozdyń bir bólimshesiniń bas ormanshysy atanyp, bılikke qoly jetkennen beri de Beskempir qara qostan uzaı almapty. Ózi kámpórtte jyrǵap jatqandaı-aq, sharýanyń qaıdaǵy bir elsiz-kúnsiz qıametinde júretin jansebil jigitti Asekeń aıap ketti. Qara bastyń qamy úshin shyrpy basyn syndyryp kórmegen salt boıdaqtyń kózi qyrda, kóńili men qıaly da elsiz-kúnsiz qıanda ekenin qaıdan bilsin. Spırttiń áseri, álde tonnyń qyzýy ma, tula boıy órtenip, tynysy taryla bergen soń kókiregin serpip tastady. Tas qarańǵy tuńǵıyq ár tustan jyrtyla bastaǵan eken, sol jyrtyqtan qaltyraǵan jetim juldyzdar kóshken bultqa ilese almaı, qaraǵaıdyń ushar bıigine soǵylyp irkilip qalǵandaı kórindi. Jylqy órip kele jatqandaı jer dúńkildep edi, teńselgen balqaraǵaı basynan tómp-tómp uryp turǵan jańǵaqtyń dáý búrshikteri eken. Jelemikte qardyń ıisi bar, qar jaýmasa da kádimgi bozqyraýdyń qarbyz ıisi, keler tań shaıdaı ashyq bolar. Taıganyń qara kúziniń sońǵy túnderi yzǵarly da ázireıildeı qorqynyshty edi.

— Sapanyń Tas kúrkesi degen jaılaý osy, — dedi Beskempir, ol da yzǵarly aspannyń qydyrmashy bultyn kózimen saýyp jatsa kerek.

— Baıaǵynyń jurtty jelókpe me, jer-kókke syımaǵandaı úsh kúnshilik qıanǵa úsh qonyp qaıtý úshin de kósh sabyltypty. Tońy shildede zorǵa jibip, qysy tamyzda qaıta túsetin jynysta mynaý sıaqty qańǵyrǵan ıt bolmasa haıýan da toqtamaıdy.

"Qańǵyrǵan ıttiń" adresi ózi ekenin sezdi me, oshaq basynda teris qarap jatqan Sıtan jamaý bóksesin bir yrǵap:

— Jýansyp baq! — dep brezent astynan kúńk etti. — Bir basyńa bes myń jylqy bitse, úsh kúnshilik qıan túgili, qyrym Qytaıǵa syımassyń!..

— Ottapsyń! — dedi Beskempir. — Onyń bári prıpıska!

Sıtannyń sýyr qulaqshyny brezent astynan úrkip shyǵyp edi, atam zamanda qurdymǵa ketken Sapanyń qalyń jylqysy dáp búgin kelip osynyń eginine túskendeı-aq shyr-pyr bolyp, aıaq astynan aqtaryldy da qaldy.

— Áı, qyryq jyl boıy únderiń shyqpap edi, endi búgin qı sasyǵan ıen jurtyna kelip bir aýnaǵanǵa jal bite qaldy ma?! — dep sasyq kúzendeı tisin saqyldatyp, shaq-shaq etti.

— Kún shalǵan taýdyń basyn túgel jaılap, jer-sý bitkenniń atyna deıin en-tańba salyp ketipti!.. Sapanyń Tas kúrkesi. Sapanyń Sary alqasy, Sapanyń Quzǵyndysy, Sapanyń Tekshesi, Kók jota, Kókalaıǵyry, taǵy nesi bar edi?! Artynda qalǵan uryq-sharqy kógendep ıtjekkenge qusa da qaıtyp kep, sol kúngeıdiń basynda júr!.. Jurttyń qaryny men qaryn, eni men turqyn teńestirgenderiń osy ma? Bir kezde bıi men beginiń aldyn kóre almaǵan beısharalar, búgin sonyń ıti men bıtiniń esiginen syǵalaýǵa pursaty jaramaı júr!

— E, seniń qańǵyryp teriskeıde qalǵanyń sodan eken-aý!.. Oı, beıshara-aı, obal bolǵan eken ǵoı!..

Eges dese jalańash qolmen de ot kóseýge daıyn turatyn Asekeńniń delebesi mynaý jaıbaraqat jatystyń beıbit qyrǵı-qabaǵynan onsha toıat taba alǵan joq. Eki birdeı keraýyzdyń etin qyzdyratyn kók shybyqtyń oraıly sáti osy edi:

— Qulaq shekeden jaqsylap bir útik basyp jibermegen soń mynaý jaıaý ıpastan qarap jatyp eshki qotyr bolatyn shyǵarmyz, — dep ekeýin birdeı juqa shaptan bir túrtip qoıdy.

— Itke tastasań ıiskemeıtin anaý jıdigen basta keıbir jetisken qulaq-sheke qaldy dep ediń?!

— It jerkense de seniń aıdaı apań ıiskep jatyr ǵoı, maǵan sol da jetedi!..

Asekeń qansha shaptaǵanmen qysyr yrǵystan Beskempir jeńilgen bolyp qutyldy, Sıtan jeńgen bolyp qutyldy. Kóringen sıdaǵa qasynatyn qyrshańqy Sıtannyń kóringenniń baıpaq ishindegi baqaıynyń múkistigin de kóre qoıatyn qazymyr Beskempirge jezde ekenin estigeni osy edi. Sámıǵany jer jaratylǵannan biletin sıaqty, aldymen syryqtaı symbatty kelinshektiń boıynan Beskempirge uqsastyq tappaı sandaldy da artynsha sol syryqtaı symbatty kelinshektiń shirigen molaqtaı mújilip qalǵan Sıtanǵa qalaı kezikkenine tań qalyp biraz jatty. On jyldaı qajasyp, on jyldan beri bir-birinen qutyla almaı, ıisine deıin sińisip ketken Sıtan sybolyshyna kelinshektiń de táýirin qımaı, kóńili qyzǵanyp jatqandaı: "báse, minezi túgili, mini de jurttan bóten sekildi edi-aý!" — dep túıdi, ondaǵysy.

Beskempirdi de Sıtandardyń úıirine, úrim-butaǵyna qospaǵandaǵysy. Ákeniń jaqsysy jezdedeı-aq deýshi edi, mynalardan jezde men baldyzdyǵy jaqyndyqtan kóri jaýlyqqa bergisiz sıaqty; tebise qalsa aıaq jetetin jerde dúm súzistirip jatyp sálemmen sybasqan ekeýi bir sátte sap tyıylyp, tym-tyrys dúńkıdi de qaldy. Birin-biri ańdysqandaı, osy tym-tyrystyń artynda shartpa-shurt maıdan bardaı edi; sýyr qulaqshynda tynys joq, sereıip qalǵan eken, Beskempirdiń bet-júzi tabytqa túsken ólikteı tas bop qatyp qalǵan eken. "Úr-r, ıt, soq-soq-pen!" ekeýin qajap qarq bolamyn degen Asekeń endi ózin-ózi qajaı bastady...

"Eshkini apa, tekeni jezde" qylǵan zamanda Asekeńde de jezde bolǵan. Obaly qane, Iranbaq týmasa da týysqandaı janashyrlyq jasaǵan, eldigi at baılap túser jalǵyz qazyǵy edi. Osharly jannyń aǵyn aıyryp otyrǵan jalǵyz sıyryn satyp, qalanyń jólik-móligine jem bolasyń dep trýsıyna tigip bergenin, jalǵyz torpaǵyn bireýdiń bordaqysyna aıyrbastap qorjynyna salyp, elýinshi jyldyń basynda oqýǵa jóneltkenin áli umytqan joq. Bes jyldan soń anasyn kóshirip áketýge barǵanda jezdesi appaq qýdaı shal eken. Shúńireıgen qıyq kózden qıastyqtyń ushqynyn tanydy, onan basqanyń bári óship, ólip qalǵan qý jan ǵana: qorǵasyn keninen jabysqan selıkoz degen páleket ókpesin tas qyp sementtep, qabyrǵasyn sanap sókseń qyńq etpeıtin qaıran jigitti sulatyp salypty.

Keýjirińnen qurt domalatqan shildeniń shilińgiri edi. Tóbesi tútindegen sholaq tamnyń eki esek qatar ótse esigińdi taptyrmaıtyn maı topyraq kóshesin shań en shyjyqtyń ıisi keptep tur. Qujynaǵan qara shybyndy búrkenip jezdesi lapastyń astynda teńselip otyr eken:

— Oıpyrmaı, myna jaman da kisi izdeıdi eken-aý! — dep ózin izdep kelgendeı qýanyp qaldy, keýdesi kerikteı jelpinip, tanaýynan emes, ıininen dem alyp otyrǵandaı kórindi, túpsiz dúnıeden bir jutym aýany nesıege tappaǵan kókiregi jyrtyq terezeniń jyqpylynan ysqyrǵan qańtardyń úskirigindeı ulıdy.

Jezdesiniń "jamanyn" jampozdyń "jaqsysyna" aıyrbastamaıtyn Asekeń osy joly óziniń bir jamandyǵyn sezingendeı, kisapyrlyǵyn moıyndaǵandaı Iranbaqtyń aldynda mújilip, omyrylyp qaldy. Ony izdemegeni bylaı tursyn, oıyna da almapty, qaperinde de joq eken. Ylǵı da "meni ǵana kór, meni ǵana bil, maǵan qara, maǵan qaraılas" dep bar mindetin alys-jaqynǵa artyp qoıyp alańsyz, ashqaraq ósken jalqy nemeniń arany bireýge keýiliniń pushpaǵynan qońsylyq oryn bólip berýge de joq eken-aý!.. Adam bol dep astanaǵa jiberip, azamat bol dep kisiliktiń soqpaǵyna súırelep salǵan jezdesine barmysyń deýge jaramaǵan soń, ánsheıin el bar dep alystan emirenip, jurt bar dep syrtynan namysyn jyrtqan qysyr áýseleden ne qaıyr?! "Áı, Aseke-aı, ıt ekensiń-aý! It!.. Dúnıe ıt ekensiń ıtten týǵan, men-daǵy ıt ekenmin seni qýǵan!.."

Dúnıe kezek degen osy eken. Keshegi eki úıli jandy asyraǵan azamat búgin eki áıeldiń qolyna qarap qalypty. Keshegi jalǵandy jalpaǵynan bastym degen qaıran kóńildiń búgin kóńilin suraıtyn eshkim joq, shirkin-aı dep kúrsingende ǵarip basy jamaýly tirlikke syımaı jatyr. Zorlyq degen osy da!.. Ómirdiń ójetke degen zorlyǵy... Ólimniń ómirge degen zorlyǵy!.. Asekeń talaı zorlyqty kórip júr, biraq, ólimnen ótken zulymdyqty kórgen joq, ásirese qan shyǵarmaı jan shyǵarǵan, qyrshynnan qıǵan zorlyqtan zulym zaýal joq shyǵar...

Anamdy alyp ketýge keldim dep aıtýǵa batpaı bir juma jatty. Bir jumada bir ǵasyrǵa qartaıdy. Biraq odan dana da bolǵan joq, eshkimge pana da bolmaıtynyn sezdi, mynaý túpsiz dúnıeden, saǵatyń jetse bir jutym aýany da nesıege ala almaıtynyn sezdi, dármensizdigin sezdi. Osy jerde balalyǵym ótti-aý dep oılaǵan da joq. Dúnıege shyr etip Asqat bop kelmeı, Asekeń bop jıyrma bir jasynda top ete túskendeı, qajyp, qaýsap kelgendeı... Bir juma boıy qara dombyrany qajady. Qara dombyra da úni kóterilmeı qystyǵyp, zar tutyp jer baýyrlap jatyp aldy, kómeıi beıishtiń qońyr salqyn úni emes, tamuqtyń azasyna býlyqqandaı. Qońyr...

Anasy oǵan tuńǵysh ret jaman kózimen qarady. Onsyz da jer tartyp jatqan adamnyń kúni buryn janazasyn shyǵarǵandaı kúńirenbeı qoısańshy degeni bolsa kerek. Jezde baıǵustyń qas-qabaǵy muny da qalt jibergen joq. "Tartynba, búı tópke tamuqqa tartyp tursa sen janymdy alyp qala almaısyń!" — degendeı Asekeńe úmittene, qıǵash kózdiń kekesin kúlkisimen qarap edi. Kómeı ulyǵanmen saýsaq júrmedi, qara dombyra tóbege urǵandaı qaqalyp toqtady. Ulyǵan qara dombyra emes, Asekeńniń óz kómeıi eken.

Jezdesi aldaýsyratqan boldy. Qyzmetke turdyń á dedi. Asekeń turdym degendeı bas ızeı saldy. Qatyn aldyń á dedi. Aldym deı jazdap kózimen jer shuqyp qala berdi.

Qatyn alǵanda da habar berip, shaqyryp alýǵa jaramapty. Jurt sıaqty yrdý-dyrdý da jasaǵan joq, bireýdiń "vremánkasynda" joldas-joramen bir tún dúńgirletken, bári de sol bir túnmen bitken sıaqty: bir qyzdy tańdady, jarasyp ketetindeı kóringen, endi ol da aýzy-murnynan shyǵyp otyr, sol kele jatqan shirkinge "náńke" bolarlyq kári-qurtań da kerek eken, sheshe jazǵan da sol úshin kerek eken. Sol úshin keldim dep aıta alǵan joq. Bir malyn soıyp, bir aılyq pensıasyn shyǵyndap, el-jurtty shaqyrdy da bir sabaq jibin qaldyrmastan elý kórpesin on syrmaǵymen qosa sanap otyryp konteınerge tıep Asekeńdi aqyrǵy ret taǵy da astananyń jolyna saldy.

Myń jylqynyń qyrqasyna qulaǵan qyzyl kúnniń shar tabaǵy sheńberine syımaı shatynap, jarylyp keteıin dep tur edi. Lapyldaǵan qup- qula dalanyń shildeligine deıin jany shyǵyp bara jatqandaı shyrqyraǵanda ysqyryǵy jer jarady. Sol ysqyryqtan qula dala shyr-kóbelek aınaldy. Dońǵalaǵyn jol qaryǵan júk mashına oıbaıyn salyp yshqynyp, qoldy-aıaqqa turmaı bezektep-aq keledi. Besinniń qyryq qubylatyn qara quryq saǵymynda Sholaq tamnyń tóbesi bir sozylyp, bir úzilip, murjalary kókjıekke soraıyp kóterile bergende sol shoǵyrdan jyrtylyp zymyraǵan tuıǵyndaı qara noqat kórindi. Birde jer baýyrlap, birde aspandap, jelmen shalqyǵan qara jalyn sıaqty edi, jaqyndaı kele saǵymda qara jylqy bolyp shyqty. Sholaq tamnyń áıgili qısyq quıryq jyndy qarasy. Qaralyǵy kómirdeı, qısyqtyǵy — quıryǵynan, jyndylyǵy — minezinen: qystyń aq tútek boranynda, jaz ben kúzdiń alaman kókparynda qara aıǵyr qoldan-qolǵa tımegen, qardyń qasaǵy, serkeniń terisi qara aıǵyrdyń albastydaı bastatyn alapat kúshine shydamaı qaq aırylǵan; kóringen kópshiktiń astynda júrip yńyrshaqtaı yrsıǵan shaqta bir qap bıdaıdy bóktirip berip qara albastyny úıirine qaıtaratyn edi, kóringen aıǵyrdyń taqymynda ketken bıelerin byqpyrt tıgendeı qýalap, shaınap júrip jınap alyp, jyn qaqqandaı bir aptanyń ishinde buzyp shaýyp, qaıtadan ózi toqtatatyn... Sol qısyq quıryq jyndy qara jaılaýdaı lapyldap, atyp bara jatqan mashınany da toqtatty. Iran baqtyń qolynda qara shoqpar, qara aıǵyrdyń ústińde aq japalaqtaı qomdanyp, bireýdi uryp jyǵatyndaı tónip keldi de shoqparyn úk ústindegi Asekeńe siltedi: qara shoqpar degeni qara dombyra eken, nerde kópten ozbasa da jezdesiniń jurt qatarly tyńqyldaǵy bar edi, muralyqqa qaldyratyn arqasy bolmasa da qara dombyranyń qasıetin amanat qylyp ákelip tur. Jezdesi lám dep til qatpady. Asekeń ne derin bilmedi. Appaq shashtyń kekilinen qadalǵan qıǵash kózdiń quıryǵynda bir jylt bar edi, Asekeń ony da oqı almady.

Bar aıtqany:

— Áı, jaman! Men ólgende topyraq salýdy umytpa! — dep aıqaı saldy.

Neshe kúndeı til qatpaǵan jezdeniń bárine aıtar jaýaby da, aryzy da osy edi. Jyndy qara jyn qaqqandaı bezip ala jónelgen, bara-bara qara jalaýdaı jelbirep, Sholaq tamnyń bir sozylyp, bir úzilgen kókjıektegi kóp murjalaryn taptap bara jatty... Asekeń budan keıin jezdesin bir-aq ret kórdi. Túsinde kórdi. Qısyq quıryq jyndy qarany erttep minip esik aldynda tur eken.

— Al, Aseke, men attanyp baramyn, aman bol! — dedi.

Erteńine jezdeń dúnıe saldy degen habar aldy. Sol túni áldebir nákós qara dombyrany bir saǵatqa jata jabysyp surap áketip, erteńgisin shanaǵynan qaq aıyryp ákelip edi...

Astanadan ara qonyp, aýylǵa jetkenshe el-jurty denesin topyraqqa berip te qoıypty. Ánsheıinde jaý shapsa da bóksesin kótere almaı borsytyp alatyn qazekem ólimge kelgende pysyq-aq, máıit shirkin qaıtadan turyp ketetindeı aldy-artyna qaramaı aptyǵatyn uly qasıet bar-aý!.. Asekeń jezdesiniń sońǵy tilegin de oryndaı almady. Onyń sońǵy elesi de kóz aldynda qara jalaý bop jelbirep kókjıekte qalypty. Sonan keıin ony túsinde de kórgen joq. Sonan keıingi kórgeni de, kóre-kóre súıeldeı kózin jara, kóńilin jarty qylǵan myna sıtandar. Bular da bireýge jezde, bireýge jar, bireýge áke... Sýyr qulaqshyn, súr brezenttiń astynda sýdan shyqqan tyshqandaı búrisip jatqan Sıtanǵa jany ashyǵysy kelip edi, biraq kisi aıap, bardy qoshemettep, joqty músirkep kórmegen qasat ta qaıyrymsyz tákapparlyq taǵy da jibermeı qoıdy. Jalpy jan ashý, qaıyrym degen uǵym Asekeńniń sanasyna qondy ma eken? Óıtkeni, tiri pendeden qaıyr kútken jan emes, al jurtqa kelgende: "mynaý mende qala tursyn", — dep boıyndaǵy bir nársesin ne jasyryp, ne jyrymdap kórgen joq, ústindegi bir kıer, astyndaǵy bir minerdiń ózin osy meniki-aý dep menshikteýge tyryspaǵan jan. Asekeńdi biletinder odan bir nárse suraýdan ımenedi, óıtkeni onyń bar bitiminde kórinip turǵan artyq shel de joq, al suraǵanǵa baryn tastap ketse, esepshil pendeler erteń qaıtaryp berer dál sondaı qarymy men mindetinen qorqady. Al Asekeń bireýge bir ıgiligin ótkizip jiberse, mynaýyńdy qaıtyp al dep aıta ma dep odan qashyp júretin ádeti. Buǵy sovhozynyń jylqysyna qosqan jalǵyz baıtalyn bes jyl ótken soń izdep kelip otyrǵan túri osy.

Qazan-oshaǵyna myń taraqan bitpegeni esinde joq, jylýǵa myń som qosamyn dep aýzynan qaǵynǵanyn qaıtersiń. Sol qaryzy jatsa jambasyna, tursa tabanyna batyp, el kózinen qashqaqtap júrgende Beskempirdiń kele qalǵany. Jylýdyń kasıri osy edi, aqyldasa kelgende oıyna oralǵany jalǵyz baıtal boldy. "Óziń dıýanasyń, kimge pir bolasyń" demekshi, basynda panasy, baýyrynda balasy bar Sıtanǵa jany ashyǵandaı qaıbir qudireti, qaıbir meımanasy tasyp tur edi?!

Astanadaǵy anasy men jalǵyz kúshigine sybaǵasyn jibermegenine de bir aı bolypty. Dúnıeniń esebi men qısabynan qashamyn degen qaıran bas taıgada júrseń de quryǵynan qutqaratyn emes. Shirkin, qarsaqtyń inindeı aldyńmen kirseń aınalyp keri shyǵa almaıtyn Almatynyń "vremánkasynda" ótken sonaý bir ýaıymsyz kúnder de ózinshe bir qaıtyp oralmaıtyn dáýren eken-aý!..

Bir pendege ókpesi joq, bárine ózi jaýapty. Qaımaqtaı erini qaıqıyp maıysyp sóılegende jylannan arqan esetin sıqyry, erkek ataýlyny eritpeı qoımaıtyn daýsy bar edi. Sóıtse sol erin súıýge ǵana bitken eki japyraq et eken, onyń ózi de eki kúnnen soń kermek tatydy. Bes jyl bir jataqhanada, bir bólmede qatar jatqan Lekseı Lekseıch te alǵash kórgende-aq:

— Kak jenshına slıshkom prıatnaıa, no kak chelovek strashno falshıvyı! — degeni bar. Dedi de úılený saltanatynyń "tomalaǵyna" da kelmeı qoıdy, qaıtyp Asekeńniń bosaǵasyn attamaı qoıdy. Lekseı Lekseıch attamaı qoıǵandardyń aldy edi, eki jylda dos-jarannan túgel aıyrylyp, sasaı bolǵan qulannyń aıǵyryndaı jalǵyz qaldy. Onyń esesine qaımaq erin Asekeńdi bir jylda jattap aldy:

Asekeńniń kirpıazdyǵy, Asekeńniń minshildigi, Asekeńniń kekesini, as ishse de Asekeńniń máneri, júris-turysy da Asekeńniń máneri... Asekeńe jeke menshik dym qaldyrǵan joq, tek ózeginde Asekeńniń ózi joq, Asekeńniń ótirik adasy boldy da shyqty. Zıaly qaýymdy bylaı qoıǵanda Asekeń ózinen-ózi uıalatyn boldy. Bir shańyraqta biri baqsy, biri sonyń jańǵyryǵy bolyp jarysyp júrgende dúnıege jalǵyz ul keldi. Biraq Jańǵyryq dúnıege ul ákeldim degen joq, astananyń "ıntellektýaldy" bir mekemesinde Asekeńdi qaıtalap, "asa bir ıntellektýaldy kelinshek" atanyp, bireýdi jutyndyryp, bireýdi julqyndyryp júrip jatty. Degenmen jattaýǵa turarlyq Asekeńnen basqa da erkektiń ekzempláry bar edi. Kúnderdiń kúninde: ketemin dedi. Dedi de, ketti de qaldy. Asekeń ókingen joq. Jańǵyryq ta ókingen joq, týysynan emshek kórmeı ájesiniń baýyrynda ósken jalǵyz uldy tastap-aq kete berdi. Asekeńniń qýyqtaı eki bólmesi, aıdyń aıaǵyna birde jetip, birde jetpeı qalatyn jalaqysy jalyqtyrǵan shyǵar. "Erkektiń ózińmen jastysyn emes, astysyn tańda, — dep qyz-qyrqyn, qurby qulaqtarǵa maıysyp otyryp aqyl aıtýshy edi. — Jastyń tyz etpe qyzýynan basqa janyńdy jubatar dáneńesi joq, egdeniń ermegi az bolsa da bir miner kólik, shańyraǵyńa kórik, jurtqa qahary, jas pen jasyqqa bıligi júredi, sonyń bári seniki" — deıtuǵyn. Sol armanyna jetti.

Ózinen jıyrma jas úlkenge shyqqanyna da ókingen joq. Bireýdiń jańǵyryǵy bolyp, sózin de, minezin de satyp kún keshkenshe bireýdiń dáýleti men bıligin maldanyp, ózińe de, ózgege de qadirli bolǵanyń anaǵurlym ońaı da syıly shyǵar...

Baıǵus, sol dáýlet pen bıliktiń raqatyn uzaq keshe almady, jylǵa jetti me, jetpedi me, aıaq astynan dúnıe saldy. Ótirik shyǵar dep Asekeń senbep edi. Jalǵyz kúshigin ertip topyraq salýǵa barǵan. Jańǵyryq bireýdiń ólimin jattap ótirik ólip jatqandaı kórindi. Ótirik bolmady. Bir tursa, kórden Jańǵyryq turyp ketse kerek edi, áı, ol da qaıta turyp kete almady-aý... Zorlyq — jurttyń bárine de ortaq zaýal eken.

Asekeń sodan beri boıdaq, Altaı óńiriniń fólklorlyq án-kúıin jınaımyn dep eki jyl qatarynan ekspedısıa basqaryp kelip, aqyry osynda qaldy da qoıdy. Jerdiń jannaty Altaıdan aspaıtyn shyǵar dep edi, aýasymen kún keshse de bul óńirde adam ólmeıtindeı kóringen, átteń, egerlik qyzmet tabylsa da taıgada tyrp etpeı jatar edim dep aýdan basshylaryna qulaq qaǵys jasaı salǵan, aıýdy da dóket pyshaqpen qınaıtyn ormannyń dókir jurty Asekeńniń qaljyńyn shyn dep uqsa kerek, keler jyly bireýdiń qoly jetip, bireýdiń qoly jetpeı júrgen egerlik qyzmetin de, baspanasyn da saılap qoıypty. Adam aldap kórmegen pyshana basy, qaljyń edi deýge ary barmady, túbi ózim de turaqtap qalmaspyn, birer jyl ermek qýyp júre turaıyn degen. Kóńil jatyǵyp alǵan soń keń dúnıeniń raqaty túgil, jalǵyzdyqtyń azabyn da qıyp kete almaıdy ekensiń. Sonymen júrip jatyr, ózine ǵana shertip, ózi ǵana tyńdap júrgen birer qaqpaılary da bar. Astanadan ádeıi izdep kelgen Lekseı Lekseıch eki-úsh "dúnıesin" ózine bildirmeı magnıtofonǵa jazyp áketipti. Ókingen de joq, ókpelegen de joq. Radıodan neshe dúrkin tyńdap edi, kókeıge qonatyn sıaqty. Biraq avtory Asekeńniń ózi emes, basqa bir Asekeń bolyp, jat bolyp ketken, kókeıden egilip shyqqan ashshy kúıdiń sarynyn Altaıdyń taıga tintken egerine telip te jatqan eshkim joq, izdegen de eshkim joq. Áýelde zıaly qaýym Asqat jyndanypty desip edi, artynan aıý jep ketipti degen laqapty da óz qulaǵymen estidi. Shyndyqqa senýden qalǵan jurt búginde ótirik pen ósekti sharıǵattyń zańyndaı qadir tutatyn bolǵan soń dardaı azamatty da aıýdyń ash qursaǵyna qıa salǵan da. Eń qymbaty — eldi, jerdi seziný me dep edi. Taıganyń Sıtan sybolyshyn astananyń jattandysy men jańǵyryǵyna áli kúngi aıyrbastaǵysy joq. Endi oılap otyrsa, eger degen kásipti tek óziniń ǵana mańdaıyna jazyp qoıǵandaı, munan ketse qańǵyryp qalatyndaı, ashtan óletindeı bir úreı, bir jasqaný uzyny men kóldeneńi bir aıqaıdan aspaıtyn týlaqtaı qýysqa tyrp etkizbeı tandy da tastady. Qýyqtaı eki bólmede qalǵan jalǵyz kúshigi men anasyna degen bir aýyz sálemin de "pochtovyı perevodtyń" yrǵyndaǵy hatqa arnalǵan oımaqtyń uıasyndaı bos orynǵa syıǵyzyp júr. Obaly káne, eki jyl Mekkege baryp kelgenshe Sıtan sybolyshy muny joqtatpaı jalǵyz uldyń sybaǵasyn jiberip turypty... Iapyraý, uldyń úlkeni keler jyly on jyldyqty bitiredi eken-aý!.. Oqýǵa túse qalsam tek aýyl sharýashylyq ınstıtýtynyń orman fakúltetine baramyn dep ótken bir hatynda ottaǵan sıaqty edi, ol neme ormannan ne jeıdi?..

Sony oılaǵanda Asekeńniń uıqysy shaıdaı ashyldy. Aıdalada jolyqqan eki qazaq aıaq sýytar jer tappaǵandaı, "ary otyrshy" dep bir-birin jyly ornynan qozǵapty deýshi edi, jalǵyzdyqty da pende balasymen bólispegen meshkeı baıǵus Altaıdyń aýasyn óz kindigine de qımaı jatqanyn qarashy. Bul egoızm degen ıtińniń shegi bar ma eken?! Jel de joq, jelge ilese almaı qaraǵaı basyna irkilip qalǵan álgindegi julym-julym bult ta joq. Aspan qańyrap bos jatyr. Ár tustan jyltyraǵan qaltyraq juldyzdar qańyraǵan aspannan turaq tappaı qańǵyryp júr eken. Melshıgen meńireý aspannyń susy da óńmenińnen ótkendeı edi, jel turmaı ysqyrǵan bal qaraǵaıdyń shashaq búri úskiriktiń yzǵaryn ákelgendeı. Juldyzdy kórip jaýrap, tońazyp qalǵan eki qolyn sholaq qara tonnyń qos jeńine tyǵa bergeni de sol edi, irgeden áldene satyr-sutyr etti de arqandaýly eki at osqyrynyp, qulanyń jer tarpı kisinegen daýsy estildi. Asekeń basyn kótergende qorbıǵan bireý oshaq basynda seltıip tur edi, eńkeıe berip Sıtannyń sıraǵyna qol júgirtti de qara qostyń opyr-topyryn shyǵaryp, ókirip-baqyryp áp-sátte joq boldy. Asekeńniń á degende esine túskeni qula besti bolatyn. Qula besti kisinegende munyń da qý jany shyǵyp kete jazdady. Anadan týǵandaı tyr jalańash qalpy umtyla berip áldekimge shalynyp ushyp tústi de jeroshaqtyń sýyq qolamtasyna baryp burq etti. Jan-dármen qaıta turǵanda uıqy-tuıqy Sıtan sybolyshy:

— O, ákeń!.. Alyp ketti! — dep eseńgirep otyr eken.

— Kimdi alyp ketti?!

— Kimdi bolýshy edi?! Qapty!.. Qapty alyp ketti-daǵy...

Sereıgen qalpy miz baqpaı jatqan Beskempir basyn kótermesten:

— Albastydaı erbeńdemeı ne kıin, ne jat! — dep Asekeńe zekip tastady.

— Ol kisiniń keletinin bilip edim, — dep zekip alyp, sylq-sylq kúlsin kelip. — Sybaǵasyna kelgen de, áıtpese, Sıtandaı aramda aıýdyń ne jumysy bolypty!..

Kúledi eshe! Bireý qol-aıaǵyn túgendep ala almaı júrse, bireýdiń joq jerde kúlkisi tasıdy eken-aý!.. Álginde ǵana serpip tastaǵan qara tonyn taba almaı Asekeń sıdaǵa túsip kete jazdady. Beti sý, túbi shoq ystyq qolamtaǵa bóksesin tyǵyp alyp onsyz da jetisip turǵany shamaly edi. Sandalyp júrip-aq kebin kıgen albastydaı erbeıip turǵan áldekimmen betpe-bet súzisip taǵy da shalqasynan túskeni. Sóıtse, ińirde Qarataıdyń butaǵyna kerip qoıǵan óziniń kóılek-dambaly eken. Beskempirdiń de shyǵarmaıtyny joq, záre-qutyńdy alaıyn dese adam tal tústegi kóleńkesinen de qorqady eken-aý... Qara ton ushty-kúıdi joq boldy da sereıip muz bop qalǵan kóılek-dambalyn kıe almaı Asekeń ábúıirin alaqanymen jasyryp ımıip qaıtyp keldi Jeroshaqtyń qolamtasy jybyr-jybyr qozdaı bastapty, erneýinde ıtaıaq ańdyǵan laqsa tóbetteı eminip otyrǵan Sıtan sybolyshy jatyp kep jyrqyldaǵany:

— Iapyraı, jurt ottyń kózin kóseýmen ashatyn edi, sen bókseńmen úrleıdi ekensiń-aý! — dep shashyrap ketken kóz-kóz shoqty saýsaǵymen jınap otyr, óziniń bir qap jańǵaqtan aıyrylyp, ompıyp qalǵany esinde joq.

— Erkek bolǵanyńa da shúkir, urǵashy bolǵanynda kóterip ketkendeı eken-aý! — dep kúlkiden yqylyq atty.

— Naǵyp tursyń, til-aýyz bar ma?

— Ton joq.

— Ton deıdi ǵoı!.. Bireý bórkin tappaı otyrsa!..

Sasqanda aıýǵa laqtyrǵan sýyr qulaqshyndy qara tonmen qosa Sıtan taıaq tastam jerden túgendep alyp keldi Bir qap jańǵaqty aıýǵa sadaqaǵa berip, kópten beri eskirip qalǵan kóńil-kúıdiń kúlkisin qaıtaryp alǵan jigitter tún ortasynda qaıtadan ot jaǵyp, qara sháýgimdi mosyǵa qaıta ilgende Beskempir de basyna jastanǵan grelkasyn solańdatyp jeroshaqqa jaqyndap edi.

2

Tań bozynan turyp qara bıemen alysqan Asekeń sıyr sáskede shókelep qaldy. Júgen-quryq tımegen ashý asaý Sıtannyń túngi qonaǵy qońyr aıýdan beter bolyp shyqty: áýeli shalmaǵa jaqyndatpaı dińkeni qurtyp edi, qalyń tobyrǵa ákelip qamaǵan soń da donchak shatys óńkıgen jıren aıǵyrdyń tasasyna tyǵylyp alyp quryq boılatpaı qoıǵany. Ózi de júziktiń kózinen ótkendeı syzdaı bop sozylyp alypty, túgin ter shalǵan soń súlikteı jyltyldap, oq syımaıtyn sańylaýdan synaptaı syp ete qalady. Bes jyl buryn yrymǵa dep ákelip qosqan sholaq baıtaly, jabaǵysy, taıy, qunajyn baıtalymen tórt qara bolǵan eken, — bári de ózine tartqan meńsiz qara, minsiz bitimimen kóz sýyrǵandaı. Minsiz maldyń óspeıtinin bile tura bıesiniń ádemiligine qyzyqqan Asekeń áýelde ustatpasa ustatpaı-aq qoısa eken dep edi. Biraq eki kózi shatynap, tanaýy kóriktiń kómeıindeı deldıip, qybyr etseń oq jylandaı atylaıyn dep turǵan qara bıe egeske shaqyrǵan soń, Asekeń de ólgen-tirilgenine qaramaı namysqa basty. Buryn mundaı qıqarlyqty kórmegen, túzý jol men kómbeniń arasyn ekpinimen ǵana ólshep úırengen qula besti de ıesiniń qabaǵyn taqymynan sezgendeı, quıyndaı úıirilip, qalyń jylqyny úsh dúrkin shyr aınaldyra qolattyń tuıyǵyna úsh dúrkin qýyp tyqty da, sendeı soǵylysqan qalyń tobyrdy keýdesimen qaq jaryp qara bıeniń tas tóbesinen shyqty. Qyl arqandy qyl moıynǵa tastap jiberip, ekinshi basyn erdiń artqy qasynan shala úsh orap úlgergen Asekeń qula bestiden qarǵyp túsip, qara bıeniń qulaǵyna qyl arqandy taptap jetip edi; jylqy dese qorqynysh, úreı degendi sezinip kórmegen Asekeńniń dáp osy joly tula boıy qalshyldap, qara bıeniń kózine týra qaraýdan jasqandy: sharasynan aǵyp túsetindeı qos janary qantalap, ólmespin-aý, ólmesem kónbespin-aý degendeı qorqyrap jatyp aldy. Asekeń et qyzýymen qyl arqandy ezýge salyp jiberip noqtalady da tórt taǵandap siresip turǵan qulaǵa qaıtadan qarǵyp mingen, qara bıe aspanǵa úsh ret atylǵanda qula besti úsh dúrkin jer súzip baryp turyp ketti. Jer móńkigendeı Asekeńniń kóz aldy opyr-topyr edi, álden ýaqytta esin jısa — qyl arqan jel qaqqan dombyranyń ishegindeı dyń-dyń kernep tur eken: bir basynda siresken qara albasty, bir basynda tiresken quda besti, qalshıyp Asekeńniń ózi otyr. Úsheýinde de ún joq. Bir shette Beskempir, Sıtan sybolyshy Pátlásimen sostıyp-sostıyp qarap tur. Úsheýinde de ún joq. Asekeń qula bestiniń qabyrǵasyna kirip ketken taqymyna tań qaldy. Qas qaǵymda jyl ótkendeı bolyp edi. Jıren donchaktyń úıiri qolattan asa bergende qulynda daýsy shyrqyrap qara jabaǵy bókterden aǵyp tústi de qara bıeniń baýyryna kep tyǵyldy. Qara bıe tyrs etken joq. Qulynda daýsy shyrqyrap qara taı bókterden aǵyp tústi de qara bıege jete berip qatty da qaldy. Qara bıe tyrs etken joq. Qulynda daýsy shyrqyrap qara qunajyn bókterden aǵyp tústi de qara bıeni shyrq aınaldy. Qara bıe tyrs etken joq edi. Qara bıeni turǵyzyp qoıyp baýyzdap jatqandaı qara jabaǵy, qara taı, qara qunajyn qosylyp berip shurqyraǵanda Asekeńniń tóbe quıqasy shymyrlaǵan... endi bir sátte aıyly qaqyrap ketken erimen qosa tońqaıyp jerde jatyr eken. Al baýyzda degendeı qara bıe bedireıip áli tur. Asekeń qonyshynan qara kezdigin sýyrdy da qyl arqandy noqtasynan short qıdy. Qara bıe sonda da tyrs etken joq. "Uıat boldy-aý, urǵashyny eń qurysa ıiskep qalaıyqta", — degendeı qula besti kúdireıip kelip qara albastymen tanaý túıistirdi de kúrs etkizip qara jerdi bir soqty. Keli túıgendeı qara jerdiń quıqasy kúrsildep ala jónelgen, jıren donchak jan ushyra bókterden aǵyp keledi eken...

Asekeń shókelep qaldy. Alǵash ret jylqydan meseli qaıtqan atqumar shirkin óziniń taǵy bir osaldyǵyn moıyndap tyndy. Bul moıyndaý — qyr arqandy er qashty taıǵanaq qyp, jyltyratyp jibergen qyryqtyń qyrqyljyń deıtuǵyn taýqymeti ekenin de sezgen. Bestisinde buladaı albastyǵa buzyp shaba almaı aıyrylyp, qyrqaǵa qyjylmen qıtyǵa qaraǵan qula bestiniń kózinen qyzǵanyshtyń otyn ańǵardy da Asekeń bir kúrsinip ornynan turdy.

— Áı, shigitim, anaý qara albashtyńdy atyp shesheń de "óshiń bil, al anaý qara qunashynyń meniki! Besh shylǵy eńbegimniń narqy shol!

Aqqaptal eken. Tiliniń de jaýyry bar ma, ystyq shaınamany tańdaıyna tıgizbeı kómeıine orap turǵandaı, "j" men "s"-nyń qaısysynyń qarǵys atqanyn Asekeń ańǵarǵan da joq qulaǵyna jaqpaǵany tiliniń tálpishtigi de emes, aq malyńdy atyp je degen aqyly edi. Qara bıe mal ma edi?..

Qara bıeniń arqanǵa toqtamaı ketkenine Asekeńniń jelikpe kóńili taǵy da kújireıip shyǵa keldi. Esek jeteleseń qaıter ediń?.. Tek buǵan deıin bedeli túsip kórmegen qula bestiden keshirim suraǵandaı arqasynan sylap baryp er saldy.

— Aıý soqqyrdy atyp jemese, tirisinde mańyna adam jolata ma! — dep Sıtan sybolyshy janashyrlyq jasap turdy.

— Jese jeıt-taǵy, búginde bálenshe malyn atyp jep otyr degen de maqtanysh bolǵan joq pa! — dep Beskempir myrs-myrs kúlip turdy.

— Jeý, jeý... Áıteýir jeý. Osy jurt kúni-túni ne jep júr osy? Nege jep júr? Ne úshin jep júr osy?!

Tas kúrkeden Taldybulaqqa túskenshe bir-birin kezek qajaǵan úsh jigit, áńgimeniń aıaǵyn taǵy da qara bıege, sirisinen sińiri shyǵyp júrip jylýǵa myń som ataǵan Asekeńniń jomarttyǵyna tirep edi, kúni boıy ekeýin janyqtyrýǵa jylt taba almaı kele jatqan Beskempir.

— Aseke, túbi sol qara bıeni Sıtekeńe baılap tynatyn shyǵarsyń, — dep alystan shala bastady. — Maldy tapqanǵa baqtyr, otyndy shapqanǵa jaqtyr deýshi me edi?.. Aqyry, jalǵyz baıtaldyń basyna ıe bola almaıdy ekensiń, ósimin Pátlániń jaýyr tiline jem qylǵansha ishiniń máıegi bar Sıtekeńniń órisinde júrsin de!..

— Bir ıttiń qunyn bólise almaı aldymyz ıtjekkennen qaıtyp edik, endi kelip baıtalǵa talassaq birimiz ólip tynatyn shyǵarmyz! — dep Sıtan sybolyshy yrsyń ete qaldy. Jalǵyz qapty baılaıtyn qanjyǵasy da joq, jaımalap erdiń ústine teńdep edi, eki aıaǵy úzeńgige jetpeı túıege mingendeı erbeıip otyryp bul da jurtqa kúledi.

Jylandaı ırelendegen Taldybulaq bir ilgeri, bir keıin aǵyp, jolaýshylar birer shaqyrymda júz kesip ótken shyǵar, ala jazdaı aýzyn baılap qoıǵandaı qabyrǵasy yrsıǵan shaǵyr kóz shabdar aýyzdyqpen or ótken saıyn aǵyn sýdan bir urttap qur jibermeı keledi.

— Bul nemeniń meshkeıligi de, mes qylyp jemdeseń de shyr qonbaıtyn tyraqylyǵy da saǵan tartqan, — dep shaǵyr kóz shabdardyń qyz alashtyǵyn da Sıtan Asekeńe telidi.

— Jylqyshynyń jamany mendeı bolsa, meniń de jerde qalmaǵanym ǵoı, — dep Asekeń de ózin aqtap aldy. — Baǵasyn bilsem qara bıeni satam ba, Sıtan qara bıeniń baǵasyn biletin adam ba?! Áıteýir qashan da qasıetsiz jamannyń jaqsyǵa aıaq artyp alatyn baqyty bar...

— Bireýdiń malyn, bireýdiń baqytyn qyzǵanyp qaıtesiń, sen onan da ormandaǵy ańyńa ıe bolsańshy! — dep Sıtekeń shyrt ete qaldy. — Sen jyla qonyp tamaǵyńdy asyrap júrgende anaý Ivan sorlyny aıý buǵalap ketipti, tórt balasy shyryldap jetim qaldy.

— Qaıdaǵy Ivan?

— Qansha Ivanyń bar edi?! Oımannan kóship kelgen Qarsaqbaıdyń Ivany da!.. Tráktiris Ivan she!..

— Sen de qıyspaıtyn ósekti aıtýǵa qumar ekensiń! — dep Beskempir qoldy bir-aq siltedi. — Ivan aıýdy jep ketipti deseń sener edim, óristegi sıyrdy terisin sheshpeı traktormen soǵyp jep júrgen jyrtqyshqa tıisken aıýdyń da júreginiń túgi bar eken!

— Qara jer habar bermesin, marqumnyń urlyqtan da ondaı-ondaı óneri bar edi, — dedi Sıtekeń maljańdap otyryp. — Obaly mynanyń moınynda, — dep túkirip tastaýǵa qımaǵandaı jańǵaqtyń súıegin sýyr tisteriniń sańylaýynan Asekeńniń jelkesine yrshytyp jiberdi. — Lımıd degen páleni shyǵardy, shtrabymen jáne qorqytyp, jyrtqysh bitken jynysqa syımaı, Altaıdyń adamynan aıýy ardaqty bolǵan ýaqytqa tap kelgen joqpyz ba!..

— Suńqyldaýy jaman, ras bolsa ras ta shyǵar, — dep Asekeń shaǵyr kóz shabdarmen qatarlasa berip ezýindegi "shıpkasynyń" tuqylyn Sıtekeńniń qabyna myjyp óshirdi. Qyzyl araqtyń talaıyn qaq bólip ishisken dosyń edi, álde moınynda qaryzyń ketti me?

— Áıteýir meniń quıryǵyma shala qystyryp ólseńshi! — dep Sıtekeń qaptyń buryshyn qamshysymen qaǵyp tastady.

— Óz dúmiń bypylnısaǵa da jaramaı júrgende meniń qaryzymdy ýaıymdap qaıtesiń?! Óli Ivandy qoıyp tiri seniń moınyńda da jeti qurandyq boryshyń jatqan joq pa! Jaratqannyń betine jasqanbaı qaraıtyn júziń bolsa jolaı jesirine soǵyp, sonyń birin meniń atymnan óteı ket!

— Araqtan ólgen, aıý soqqan kúnáhardyń janazasyn shyǵarmaıdy degeni qaıda?..

— Shúkir, saýatyń ashylyp qalypty, qojanyń qasyna taǵy bir kún túnegeninde supy bop shyqqandaı ekensiń-aý! — dep Sıtekeń baldyzyn ilip áketti. — Araq ishpegen, aıýǵa kish demegen áýlıeniń kúnásin kim bezbenge salypty?.. Ivan baıǵus bulardyń qasynda sheıit ketken jan ǵoı!

— Nemene, jaý túsirip pe sonsha?!

— Eı, álgi Uńǵynyń asýynda otyratyn Tyryshtyń Erǵalıi degen qoıshy bar emes pe edi... Sonyń otaryn kóshirisemin dep... Keshtetip barǵan ba, tún ishinde ydysym men ıtaıaǵymdy saldyrlatyp jaý qýǵan joq dep kerbez qatyny úıin jyqpaı qoıypty. Shyǵasyǵa ıesi basshy degen emes pe, keshkisin qondyǵy men kúshigin ertip qoımen birge órip kelgen aıýdy kóripti de qymyzǵa da qyza beretin Ivan kartechpen qonjyqty basyp salyp, terisin sheship alypty. Qatyny ysqyryp qalsa da qaraǵaıdyń basynan tabylatyn qorqaq neme edi, ıapyraı, búgin túnnen aman shyqsaq jarar edi dep zar qaqsaǵan Erǵalı úıine jolamaı ıtarqaǵa túnese kerek. Tún ishinde kerege qaqyrap, jan ushyrǵan aıǵaı-shýǵa qoı kúzetip otyrǵan kerbez qatyn júgirip barsa, áldekim shapalaqpen bir salyp sulatyp ketipti. Aıý shirkin onyń kerbezdigin qystyrsyn ba, shyqshytyn shyǵaryp jibergen eken, bóliniske baryp, jaǵyn saldyryp, sylanyp-syıpanyp qaıtyp kelipti ǵoı!..

Ótkelden túse bere bas qoıǵan shaǵyr kóz shabdardy Sıtekeń osy joly aýyzdyǵyn alyp turyp armansyz sýardy. Arǵy betke ótip ketken Asekeń men Beskempir at tizginin tejep, artyna burylyp áli tur. Álginde ǵana saırap kele jatqan Sıtekeń tastaı sýdy shaǵyr kózben jarysa jutqandaı tamsanyp, tapjylmaı áli otyr. At tuıaǵyn quıryǵymen salyp ótken qara sýdyń aq balyǵyn áýdem jer kózimen qyzyǵa shyǵaryp salyp basyn biraq kóterdi.

— Aý, álgi Ivandy óltirip ketipti degeniń qaıda?

— A?.. Ivan?.. Qoly qol, buty but bolyp jyrtylyp, butarlanyp qalǵan Ivannyń nesin surap tursyńdar?! El bolyp baryp, on eki jiligin jınap ákelip kómdi desken. Tek álgi bir uıatty múshesi tabylmapty deıdi ǵoı. Aram qatqyr pushyq qatyny joqtaýǵa qosyp suńqyldamaǵanda ony da eshkim bilmegendeı eken... Ólgennen keıin baıynyń on eki múshesin túgendep nesi bar eken deseńshi!.. Amal qansha, bul da bir súıekke tańba, áýmeserdiń aýzynan túspeıtin mazaq bolaıyn dep tur ǵoı...

Shaǵyr kóz shabdar aýzyndaǵy sýyp sarqyp tastap, endi shaǵanaqtaǵan qos úıiriniń aýyrtpalyǵyn ýaıymdaǵandaı kúrsinip alyp jolǵa shyqqanda Sıtekeńniń kirpiksiz sarǵysh janarynda jas bar sıaqty edi. Áńgimege ázil qosýǵa batpaǵan eki jigit sózden short tyıyldy da árbirden soń baryp Sıtekeńe kóńil aıtqandaı:

— Iapyraı, aıý da kekshil bolady eken-aý?! — dep Beskempir Asekeńe qarady. — Bátshaǵardyń tas qarańǵyda da Ivandy tap basýyn qarashy!

— Balanyń kúıigi qoısyn ba, Ivandy tanymaǵanmen qonjyǵynyń ıisin tabady da, — dep Asekeń osy tusta óziniń eger ekenin bir tanytyp qaldy.

— Jyrtqyshtyń eń qaýiptisi aıý bolsa kerek. Arystan men jolbarystyń ashýyn, yzasy men yzǵaryn kózi aıtyp qoıady eken, al aıýdy qolǵa úıretkenmen kózinen eshnárse oqı almaısyń, onyń ústine bir keshken jábirin ómir-baqı umytpaıtyn kórinedi.

— Ózine de obal joq, tek balalaryna qıyn bolǵan eken, — dedi Beskempir.

— Qıyn boldy deseń kómektes, qolyńnan kelip tur ǵoı, — dep Sıtan taban astynda Beskempirdi sózinen ustap aldy.

— Qatyny beıshara berekesiz baıǵa, bes balanyń jyrtyq-tesigine jamaý bolsyn dep lesqozda salpaqtap júr edi, bir qoltyq taqtaı urlady dep jumystan qýyp jiberipsiń. Kegińdi sen umytpaǵanda jyrtqysh aıasyn ba?!

— Onyń baıyn aıý soǵyp óltiredi dep kim oılaǵan!

— Baıyn da jetistirgeniń shamaly! Óristen bir taıynsha urlady dep eki aıyp tólettiń, alqashsyń dep ltpyńa qamattyń! Shatyrdyń tamshysyn sanap búrisip otyrǵan bes bala anaý! Aǵyn aıyryp otyrǵan jalǵyz saýynyn buzaýymen aıdap ketkende urlyqty tyıǵan shyǵarsyń?!

— Urlyqtyń aty urlyq! Oǵan tyıym kerek!

— Ivannyń da esebi bolǵan shyǵar. Soǵymǵa dep baılaǵan tý bıesin aqyrdan alyp ketken ury ker taıynshanyń ıesi emes ekenin qaıdan bildiń?! Tyısań sonda qaıda qaldyń?!

— Já, men osy eldiń urysy men qarysyn sanap júr deımisiń?!

— Sanaýǵa erinseń sanatqa qosylyp neń bar edi?! Toıyp as ishkeniń búgin ǵana, toqtyq qaıdan kelgen?! Myqynyńdy bıt talaǵan, yndynyńdy ıt jalaǵan keshegi kúnińdi tez-aq umytqan ekensiń, baldyzeke á?! Basqa basqa, ekeýmizdiń pańdyǵymyz kúlge aýnap turǵan kók esektiń kúnge qarap silkinip, kúresinge qarap esinegenindeı-aq emes pe!..

Báıge qara kerdiń qos qulaǵyn eleńdetip, kóńili lapyldap kele jatqan Beskempirdiń qyzyl shyraıy taban astynda qýqyl tartyp óshti de qaldy. Sıtan sybolysh ta bireýdiń eteginen basady dep Asekeń oılaǵan joq edi. Sıtan sybolysh ta Beskempirdiń áýselesin baǵamyn dep oılaǵan joq-ty, baldyzyna qosaqtap ózin de shalyp jibergende Beskempirdiń ǵana emes, Asekeńniń de qan-jyny aralas ketken. Sıtekeń siltegen qamshynyń ushyn qabyrǵasymen sezingen Asekeń qyrt áńgimeniń aıaǵy qyrtıma qabaqqa súırep bara jatqan soń:

— Oıpyraı, sybolysh-aı, sý ishkiligiń mol eken-aý! — dep qashanda óziniń súıene salatyn Sıtan sybolyshyna jarmasty. — Túndegi aıý seni jaryp ketkende Sámıǵanyń "betin qalaı kóretin edik?!

— Jaryp ketkende jaqsy bolatyn edi! Apamnyń amartızasıasyn tóle dep mynaýyń qyr sońymnan qalmaıdy, jetim kúshigińniń qunyn jeti jyl qýyp sen de óltirip barasyń!.. Topyraǵy torqa bolǵyr Ivan da menen baqytty eken ǵoı!..

Kútińiz týǵan aı sıaqty qas mańdaıdaǵy bozamyq kúnniń jylty bolǵanymen jylýy joq. Teristiń boz qyraýy da erimeı qalypty. Qarashanyń jeli qaıtadan teristen turyp tońazyta bastaǵanda úsh jigit súlesoq kelip Taldybulaqtyń basynda otyrǵan jalǵyz úıge at tanaýyn tirep edi.

— Jaryǵym-aý, jalǵyzym-aý, senbisiń?! — dep sharbaq túbinde bıe saýyp otyrǵan Sámıǵa atyp turǵanda qaýǵasy ushyp tústi; aqtarylyp qalǵan sútke de, qaýǵany tepkilep aspanǵa shapshyǵan asaý bıege de qaraǵan joq Beskempirdi bas salyp kórisken...

3

Sıtekeń bir toqtyny myjǵylap bitkenshe Sámıǵa birde jylap, birde kúlip júrip ishek-qaryndy arshyp, ókpe-baýyrdyń qýyrdaǵyn demdep te úlgergen edi, áp-sátte samaýyr men qazany qatar burqyldap shyǵa keldi. Sıtekeń túıe soıyp tastaǵandaı qolynyń qanyn jýmastan pushyq murjaly tandyrdyń tútinine telmirip áli otyr. Beskempirde ún joq, jaq shyqshyty soraıyp, jaq júni úrpıip, san jyldan beri kórmeı ketken nemere apasynyń kóz jasy men qushaǵynan keıin kóńiline áldebir qaıaý túskendeı júdep qalǵan sekildi. Asekeń toń-torysqa sıa almaı qora-qopsyny bir aınalyp qaıtqan, "jan pıda" dosynyń túzdegi túrinen túńilip, úıdegi arýaǵyna kózi senbedi de tap-tuınaqtaı dúnıeniń bar uqybyn Sámıǵa men bala-shaǵanyń eńbegine joryp bul otyr. Osy jerden máńgi-baqı kóshpeıtindeı burynǵy tórt bólmeli kresovoı úıdi altaý etip qaıta kóteripti de syrtyn alıfamen sýaryp, meıizdeı qyzyl qaraǵaıdy jaltyratyp tastapty, aq monsha men biteý dóńbekten soqqan qora-qopsy da bul óńirge bitpegen sırek kapıtal; ózi túgili, úrim-butaǵy taýysa almaıtyn qyzyl sarjan, bir taıpa eldiń aryq-turaǵyn asyraǵandaı maıalap úıgen shóp saýdanyń puly, aqshanyń kózimin dep tur, ár tusta jýsap jatqan iri-qara Aýǵanbaı agenttiń bezbenine túsetin bolar, ábden toıynyp, maıqanynan jarylýǵa shaq qalǵan ógizshe men taıynsha-torpaqtar erikken soń, shóp irgesin burqyrata súzgilep oıran salyp jatyr, Sıtekeń soǵan ók deýge de jalyǵyp otyr. Sıtekeńe dáp qazir shóp túgili, jahan dúnıeń besh tıyn sıaqty, zaımkesine jete berip jan pıda" dosynyń neden mas bolǵanyn Asekeń de túsinbeı qaldy. Samaýyrdyń ottyǵyna aq qumandy kıgizip jatqan Sámıǵa da:

— Aseke-aý, myna Aqsýdyń sulý kempirleriniń sylqym qaınysyna qaljany qadaıyn ishkizip edińder? — dep tań qaldy. — Ernine etigi súringendeı eken, átteń, seniń murnyńdy osyǵan bergende bizdiń mańdaıǵa syımaı ketkendeı eken-aý!.. — Sámıǵa ekeýin de jetistirip tastady. Qazandyqtyń tabanyna bóksesin qaqtap otyrǵan shartyq qara qumańdy sýyryp alyp Sıtekeńniń qolyna jyly sý quıdy da kúıeýiniń jumylyp ketken typ-tyqyr jipsik kózin óziniń soıaýdaı kirpigimen túrtip oıatqysy kelgendeı úńilip turyp qarady. Qańtardyń pesh túbine baılanǵan aramza marqasyndaı qurysyp qalǵan Sıtekeńniń tanaýy eńkeıe bergen báıbishesiniń tizesine de jetpeı qor boldy.

— Álgi bıe noqtasymen ketip edi, asaý neme oqys bolmasa jarady, — dep mal jaıǵaıtyn mindetin esine salǵanda ǵana Sıtekeń etekte otyryp Altaıdyń shyńyna moınyn sozǵandaı báıbishesin balaǵynan basyna deıin tintip shyqty.

— Bul úıdiń bıesi ǵana asaý ma edi? — dep kúńk etken, "ıesi she" degendi betine aıta almaı buǵyp qaldy. — Lajy bolsa, búgin yshqyryńdy taǵy bir aǵytatyn shyǵarsyń, — dedi, "lajy bolsa" dep ony da jasqanyp aıtty.

— E, baıǵus-aı, jyl on eki aı kámándirópkede júrip, anda-sanda bir soqqanda esime salǵanyńa da raqmet! — dep Sámıǵa túkti oramaldy sý taıǵanaqtap Sıtekeńniń ship-shıki bet-aýyzyna jaba saldy.

— Dámetpeı-aq qoı! Dámesin kórmeısiń be! — dedi, muny da betin oramalmen kólegeılep otyryp aıtty. — Maǵan keregi basqasy ǵoı... bireý, tutasymen!

— Oı, Qudaı-aı, taǵy kimniń joq-jitigin kórip kelip ediń?! Osy dáp qazir me?..

— Dáp qazir! Kún batpaı turǵanda? Túnde jasaǵan ıgilik urlyqpen teń, kózge túspeıdi, boıǵa sińbeıdi!..

— Myrzam!.. kechırıp qoıǵun, Sıteke! Baıqaımyn, kisi sabaıtyn túriń bar, bir jolǵa arasha! — dedi Asekeń, shúrshıgen erini qısyq murynnyń shemirshegin tirep qalǵan eken, aıdap salǵany da belgisiz, sabaı almaıtynyn bile tura Sámıǵanyń kózinshe qorlaǵany da belgisiz, aıaǵyn áldebir adasqaq áýeniń ysqyryǵyna aınaldyryp áketti. Sabaıdy-aý dep emes, sabaı almaıdy-aý dep qorlaǵandaı Sámıǵa ornynan tura berip ýmajdalǵan oramaldy kúıeýiniń qolynan julqı sýyryp aldy.

— Sabaıdy ǵoı bul, sabaıdy! — dep salmaǵymen jerdi emes, Sıtekeńdi janshı turdy.

— Baıaǵyda bir atasy báıbishesiniń burymyna qoly jetpegen soń, júk ústine shyǵyp alyp sabapty deýshi edi, áıteýir bul úıde júk joq bop meni Qudaı saqtap júr ǵoı.

Ánsheıinde de aptyǵy joq, jaý shapsa da qalqyp qana qozǵalatyn mamyrjaı báıbishesi esikten joǵala bergende Asekeńniń ysqyryǵyna qajyp otyrǵan Sıtekeń shúrshik eringe óshige qarady.

— Sybaǵańnan qaǵylyp, sympıyp qaıtamyn demeseń dúmińdi qysyp tynysh otyr! Baýyry kelgende bir domalatyp almasaq, bul ketken soń sóziń túgil óziń de ótpeı qalasyń!..

Sıtan sybolyshtyń da bir barmaǵy búgýli boldy ǵoı. Ózinen sózi, sózinen ózi sińimdi, áıeldiń ásemi Sámıǵadan aspaıtyn shyǵar deýshi edi. Qazir de onyń boıynan asaýlyqty kórip otyrǵan joq, "kisi kózinshe jýas-aý, kisi ketken soń shý asaý" deıtuǵyn eki minezin de estigen emes. Asekeń Sámıǵaǵa áıel dep emes, ana dep, el ishinen jyrylyp qalǵan saıaqty adam qylyp otyrǵan pana dep qyzyǵatyn. "Jan pıda" dosy da ózin eki orap túsetin báıbishesiniń býynan emes, qyryqtyń ishindegi bir oshaqty balaǵymen baıytyp otyrǵan pysynan qaımyǵatyndaı kórinip edi, artynan muny da jorta jasaı ma dep qaldy. Ózin-ózi kishireıtip, óziniń erkek basyn ıtkirmege súırep tastap otyryp, báıbishesiniń arýaǵy men pysynyń arqasynda sol pushaıman basyn qaıtadan tórge súıreıtin sıaqty. Balasyn kórip ýaqytyn, anasyn kórip baqytyn oılaıtyn shaqta, qyzýy ketip, endi oshaq basynyń jylýyn ańsaıtyn shaqta er adamǵa tútinniń túzýliginen asatyn arman bar ma?.. Biraq qazan-oshaqtyń kóńirsiginen Sámıǵanyń ıisi basqa edi. Jalpy bul eldiń bir toǵa erkeginen áıel juraǵatynyń kisiligi basqa. Kóli Ana, ózeni Qatyn, jeri Qatyn, qaraǵaıyna deıin Qatynnyń enshisinde júrgen Altaıdyń kúlty Asekeńniń esine endi túsip otyr. Osynyń bári, erkekti ólgen jerinde kebinsiz-aq kóme salyp, qatyndy altyn-kúmispen arýlaıtyn kóne dástúrden sabaqtalmasyna kim kepil?.. Asekeńniń qulaǵyna aıaq astynan Mátpusanyń jorǵa Bıkesiniń oıbaıy estilgendeı boldy da myrs etip kúlip jiberdi. Kim biledi, ol da bir qasıet shyǵar, qotan aıaq qatynnyń oıbaıy da bir oshaqtyń qazanyn toltyryp otyrǵan joq pa!.. Qasıetsizden saqtasyn! Qatyn emes, Qasiret bolsa qaıter ediń?!

— Endi óz yshqyryńdy aktarmasań mende syǵarǵa sirke de qalǵan joq, — dep Sámıǵa túlkiniń pushpaǵynan tikken ámıandy kúıeýiniń qolyna tastaı saldy da kishkentaı qol arany qosa usyndy. — Mynany qaısyń ustaıtyn edińder?.. Qaǵaz quryp qalǵandaı qaraǵaıǵa hat jazǵan senen basqa zıaly, sirá, joqta shyǵar!..

— Saspa, báıbishe, saspa! — dep ámıan qolyna tıgen soń, Sıtekeń búgindikke áıeliniń betine birinshi ret tiktep qarady. Tórkinnen kelgen ekeýimizde de mal joq, bul shirkin qaraǵaıdyń sarjany men Taldybulaqtyń shóp-shalamynan jınalǵan qoldyń kiri edi ǵoı, — dep apandy jasaýsyz alǵanmyn degendeı áldeneni salyq qyp Beskempirge kirpiksiz kózin bir qysyp qoıdy. — Qaǵaz degen nemene, qaltada jatyp ta shirıdi, qaraǵaı kúndiz-túni qaqshıyp, qashan kórseń de qaryzyńdy esińe salady dep turady.

— Báse, arǵy-bergi dos-jaranyń sońǵy kezde mańaıyńdy baspaı qoıyp edi, myna seltıgen qý molaqtan qorqyp júr eken-aý. — Sámıǵa kúıeýi arqa súıep otyrǵan molaq qaraǵaıdy ıegimen bir ólshep shyqty da eńkeıe berip Beskempir men Asekeńe nazaryn sala kúlip jiberdi. — Batyr-eke, búıte berseń bir kúni aǵaıynnan da aıyrylyp qalarmyz, ne myna qaraǵaıdy qurt, ne jurttaǵy malyńdy jınap al... Endi tezirek úıge kirip kóńilin baspasaq myna sary toqalyń entigip shydaı almaı tur, — dep Sámıǵa burqyldaǵan sary samaýyrdy kótere jóneldi.

Sıtekeń pushpaq ámıannyń taspaly baýyn bappen sheship, bir ýys aqsha sýyrdy da myń somdy Asekeńniń aldyna tastady.

— Sanap al!

— Sen de sanamaı berip otyrǵan joqpysyń.

— Endeshe myna qaraǵaıǵa qoltańbańdy sal! — dep qolyna arany ustatty. — Osy qý molaq qulamaı qaryzyńdy umytpaısyń!..

Qý molaqtyń jalańash bóksesi jypyrlaǵan aranyń izi eken, dúminen bastalǵan kertik kisi omyraýyna jetip qapty. Asekeńniń shúrshik erini ysqyryp jiberdi de aıaǵyn áldebir áýenge buryp áketti.

— Sybolysh!

— Aý!

— Myna baılyqty qaıda syıǵyzasyń?!

— Syımaǵan soń ǵoı qaraǵaıdy kasır qylyp otyrǵanym!

— Munyń ishinde Mátpusa men Pátlá da júrgen shyǵar-aý?..

— Tanyp turmysyń?

— Endi olar, ólseń kórińe birge túsetin jan pıda dostaryń edi, tiride qasyńnan qalar ma!..

— Seniń apańda da mı joq! — dep Sıtekeń sózin Beskempirge aýdaryp tastady. — Jurttaǵy malyńdy jınap al deıdi, ólip qalǵan marqumdardan qaryzymdy kórden turǵyzyp suraımyn ba?!

— Sonda qalaı? — dep Asekeń Sıtan sybolshyna alara qarady.

— Men de ólgenderdiń sanatynda ketkenmin be?

— Nemene, seniń janyń Mátpusa men Pátladan artyq pa? Álde ólmeıtin albasty ma ediń?! Qoryqpa, olar da tiri júr ǵoı. Sen ólgenshe bul molaqtyń qulap qalmasyna kim kepil?..

— Yrymynyń jamanyn!.. Myń somǵa bola tastaı almaı júrgen janymyz joq! — dep Asekeń ýysyndaǵy aqshany ıesine qaıta usynyp edi:

— Endeshe, mynaýymdy ózime ber! — dep Sıtekeń qol arany tartyp aldy da qıqıyp úıge bettedi. — Al, anaýyńdy áýseleń jetse Sómkeńniń yshqyryna óziń aparyp sal!

— Mynaý ıt eken ǵoı! — dep Asekeń aqsha qaryp bara jatqandaı alaqanyna bir, seltıgen molaq qaraǵaıdyń jalańash bóksesine bir alaqtap qala bergen...

4

Segiz uldyń biriniń esimi esinde qalǵan joq, Sıtannyń ózi túgel jatqa biler me eken?.. Sámıǵanyń ózi ǵana túgendep otyr. Onda da úı sharýaǵa jumsaǵanda ǵana. Biraq birde biriniń esimin atap shaqyrǵan joq. Ruqsatsyz bir de biri dastarqan basyna kelgen joq. Balaly úı sıaqty emes. Tek balalardyń ıisi ǵana bar. Onyń ózi de Sámıǵanyń óńirinen seziledi. Sezilmegen nárse... Sámıǵa jozynyń bir basyn jalǵyz toltyryp otyrǵanda osy úıde Sıtannyń da bary bilinbeıdi eken. Álde Beskempirge solaı kórindi me? Beskempir jezdem bar dep oılaǵan emes. Qazir de oılap otyrǵany shamaly. Apasyn kórmegeli on jyl bolyp edi. On jylda ony da jatyrqap qalypty. Tek qushaqtap kóriskende ǵana atam zamanda óship qalǵan týystyq sezimi tula boıyn dir etkizgendeı bolyp edi. Sonyń áserinen áli de shyǵa almaı otyrǵan sıaqty. Áli de sonyń áserimen otyrǵan sıaqty: áńgimeden aýlaq, astan da, qaljyńnan da qaǵajý, eki qulaǵy tars bitip qalǵandaı áıteýir beımaza halde. Qymyz sapyrǵan, kese júgirtken apasynyń júzikti qolynan basqa túk kórip otyrǵan joq. Bul da ánsheıin bir eles sekildi Otyz jasyna deıin tentirep ósken jigittiń qazir de tentirep otyrǵan kóńili qaıdaǵy bir altyn júzikti, qaıdaǵy bir saýsaqty izdep sandalyp edi, júzikti qol kesemen jarysyp aldyna úsh kelip, úsh qaıtqanda baryp sheshesi, sheshesiniń altyn júzigi esine oraldy da jaı tapty. Tapqan joq, esine túskenine shúkirshilik etti. Endi Sámıǵanyń saǵasynan júzikke qylqynǵan appaq saýsaqtaryn qaıda júgirse sońynan qalmaı, qalt jibermeı qýalap otyr, qýalap otyryp taǵy da basy aınalǵandaı bolyp edi...

— Jaryǵym-aý, bir jeriń aýyryp otyr ma?..

— A?

— Mazasyzsyń ǵoı, bir jeriń aýyryp otyr ma?..

— Joq, ánsheıin...

— Muzǵa túnep úırengen taıganyń jóligi monshaǵa tússe maýjyraıtyn ádeti emes pe, — dep Sıtekeń ter qatyp qalmasyn dep Beskempirdiń ıyǵyna ton japqan báıbishesine qulaqqaǵys qylamyn dep baldyzyn da bir sıpap ótti. — Tastaı qymyzyń tańdaıyna jaqpaı otyrǵan shyǵar, álgi bal syrań bar ma edi, bul endi qaıtyp on jylda taǵy bir soqqansha ashyp keter, ákelseńshi!..

— Myrzam, toıys, Sıteke! Baldyzyńyz muzda týyp, muzda aıaqtanatyn bóken tektes bop shyqty ǵoı.

— Bóken tektes bolsa tanaýy saǵan tartsa kerek edi, bu kisilerdiń parodasy bólekteý bop otyr-aý... — Syrt teppese de apasy men baýyryn bir buryshqa teligen Sıtekeńniń sózinde ázilden kóri eptegen salqyndyq bar edi, sony sezdi me, jalt ete qalǵan Sámıǵanyń janary kúıeýin bir túırep ótti de, sazandaı appaq alqymy isinip baryp, áıteýir úndemeı basyldy.

Muzda týyp, muzda aıaqtanǵany da ras edi, biraq jezdesiniń bólekteýsiń degeni muzdan da yzǵardy talaı qańqýdy esine salǵan, ókpesi de joq, ólip-óship jan tartyp ta kórmegen, keýiline jaqyn bop ta, jat bop ta qonaqtamaǵan adamnyń ázili súıkimsizdeý estildi. Beskempirdiń jurtqa súıkimsiz, jurttyń Beskempirge súıkimsiz bolǵany bir búgin be edi... Dastarqan ústinde qalqyp júrgen apasynyń júzikti qolyn qýalaımyn dep otyryp qaıdaǵy bir oı jynysyna tentirep ketken Beskempir Asekeń men onyń Sıtan sybolyshynyń áńgimesinen de adasyp qaldy, kóz aldyndaǵy Asekeń kúnshilikte, kóz aldyndaǵy dombyranyń úni kúnshilikten qumyǵyn yqqandaı, saryny birde "Bozingen", birde Asan Qaıǵynyń "El aıyrylǵany" bolyp jetti de osy bir eki saz jarysa jamyrap qulaǵynan ketpeı qoıǵany...

...Tyńdaýǵa áýestigi bolmasa, ne dombyra, ne syrnaı, ne sybyzǵy tartyp jetistirgen emes. Ala jazdaı Qatyn men Buqtyrmanyń arasynda qamalyp jatatyn bala-shaǵanyń aınaldyratyn bar ermegi aqsaq brıgadır Aqshambek edi. Soǵystan jaradar bolyp erte oralǵan brıgadır búkil jetimniń jalǵyz ákesindeı, búkil jesirdiń jalǵyz bas alqasyndaı: aıǵaıshysy da Aqshambek, asyraǵan da Aqshambek, qara qostan Aqshambek ketse qaıǵy basatyndaı oshaq basy qańyrap, eki kózi tórt bolyp elge qaraı ulyǵan jetimekter byt-shyt bolatyn. Jol jorǵanyń mıtyńyndaı ana sybyzǵy tartatyn óneri bar jalǵyz erkek balalarmen erkek qos bolyp, ymyrttan kóz uıqyǵa ketkenshe solardyń ermegine jaraýshy edi. Qushaq-qushaq jıyp ákelgen qýraıdyń júzinen birin tańdap, aldasa da áıteýir bir kúı tartyp beretin. Kúı dep tartatyn, kúı me, án be, adasqaq áýen be, kim bilsin, áıteýir bozdaǵan zarly bir ún Beskempirdiń qulaǵynda kúni búginge deıin qalypty. Ásirese ymyrt túse, jalǵyz júrgende shalyqtap, úzilip jetip, úzilip óshetin muńdy bir saryn. Qazir de qosarǵa jekken dombyranyń shanaǵyna moınyn buryp alyp teńselgen Asekeńniń buldyr elesin kórip otyryp, kóńili Aqshambektiń qýraıyn izdeýmen Buqtyrma men Qatynnyń arasyndaǵy Aqtastyń bytqylyn kezip júr edi.

Aqshambek ákesiniń kózin kórgenniń biri desetin. Biraq, kórdim dep esh ýaqytta aıtqan emes. Tiliniń ushynda turǵanyn aıtpasa da kózinen uǵatyn, ógizdiń yrǵaǵynan tıtyqtaǵan qut aqym balany qaıda barsa da kók sholaǵyna mingestire júretin janashyrlyǵyn biletin. Kúni keshege deıin famılıasyz ósken Beskempir ákesi túgil Beskempir degen óz atyn da el aýzynan durys estigen joq, qarshadaıynan qolyna túsken qıssa men óleń bitkendi jattap úırengen, umytqanyn oıdan qıystyryp soǵa beretin jyrqumar nemeniń laqap esimi Jyraý edi, týys ataýlydan jalǵyz qara, ákesiniń jalǵyz qaryndasy Sámıǵa da bes kempirdi túgel sanap jatpaı Jaryǵym, Jalǵyzym deı salatyn. Uryssa da Jalǵyzym, mekirense de Jaryǵym. Áldekim izdeı qalsa: "Áı, álgi Sámıǵanyń Jaryǵy qaıda ketken?" — dep, áldekim ursa qalsa: "Áı, jalǵyzyńnan jaıraǵyr!" — dep qarǵaıtyn da, odan da ashyraq estıtini "eı, páshestiń tuqymy!" bolatyn. Erkek kindiktiniń eresegi Mátpusa áskerge alynyp, soǵys bitip qalǵan soń jol ortadan qaıtty da jıyrma jetinshiniń tóli Asekeńniń Sıtan sybolyshy áne ketemin, mine ketemin dep júrip, aqyry shı borbaılardyń arasynda qalyp qoıdy. Bul da kezinde Beskempirdi kisi dep sanaǵan joq edi. Beskempirdi kisi sanatyna qospaǵan Sıtan ǵana emes, Beskempirdi kisi sanatyna qostyrmaǵan "halyq jaýy" deıtuǵyn tústep te tanymaǵan ákeniń artyna mıras qyp tastap ketken lańy.

Aptasyna bir dúrkin qatyndar monshaǵa túsip, kir-qońyn jýyp qaıtýǵa aýylǵa ketetin de Aqshambek bala-shaǵamen qara qosta qalatyn. Paromdy arǵy betke baılap tastaǵan soń qashyp taǵy kete almaısyń., eki kóziń otta, ermegiń balqaraǵaıdyń kók búrshigi, shaıyryn qolamtaǵa kúıgizip sý jańǵaqty ezýlep kep otyrǵanyń. Sý jańǵaq as ta bolmaıdy, ári-beriden soń asqazanyńdy saqardaı búrip, aýzyńnan qara sý loqsytqanda qolqań úzilgendeı kúshenesiń. Ala qystaı ár úıdiń otymen kirip, kúlimen shyǵatyn Sámıǵanyń jaz boıǵy qonysy pishenshi men oraqshynyń qara qosy edi. Sondaǵy bar ýaıymy jalǵyz baýyrdyń qulqyny men qul kımeıtin bireýdiń ıyǵynan túser eskisi. Kolhozdyń jaýyr ógiziniń moınynan túspeıtin jarmasyndaı Sámıǵany ıinaǵash jan ashyp tastaı ma dep qorqýshy edi, obaly káne, asyraýy kelispese de on bes jasynda-aq qyzdyń ádemisi bolyp boı jetti. Jalǵyz baýyryn tastap ketýge qımaı ma, álde baratyn jeri joq bolǵan soń qorǵana ma, áıelder elge jóńkilgende Sámıǵa kózi jáýdirep qara qosta qala beretin. Ermegi — jamaý-jasqaý, áıtpese toqyma bizi, qolǵaptan kóılek-dambalǵa deıin Jalǵyzynyń ústine qoldan toqyp kıgizetin edi. Toqyma kıgen jalǵyz ǵana Beskempir emes, jáýdir kózderdiń bári de júnge bólenip, jarǵaqpen jatqan, ter men ıis-qońystan bórtinip, qasyna-qasyna eshki qotyr bolǵan qyrshańqy baıǵustar. Qyz shirkin qarshadaıynan suńǵyla deıtini de ras shyǵar, Sámıǵa balalardyń ish kıimin túgel sypyryp alyp, ińirde qumyrsqanyń ıleýine kómetin de erteńgisin qaǵyp-silkip qaıta kıgizedi; bir jándikti bir jándik jegen tirlik te, qumyrsqa ekesh qumyrsqaǵa da talshyq kerek eken, bir túnde sirkesine deıin sypyryp áketip tazartyp qoıatyn da kıimde qalǵan saqardyń sabynyńdaı ashshy qyshqyly myqyn men qoltyqtyń eshki qotyryn sylyp túsetin. Balalardyń nárkesi de, lókteri de Sámıǵa men qumyrsqa edi. Oǵan namystanǵan da eshkim joq, raqmet aıtqan da eshkim joq. Estıardy bylaı qoıǵanda, boıy butaǵa jetpeı jatyp tilin "jasasyn, kósem, jasasynmen" ashqan boqtashaqtyń da "baqytty balalyq shaǵy úshin" bar aıtar alǵysy jalǵyz Qudaı — uly kósemnen artylmaıtyn da bylaıǵy qul qurǵaq sálemnen de qur qalýshy edi. Esil eńbegin bodaýsyz boryshyna silekeısiz bergen paqyrdyń kúni búginge deıin esem ketti-aý deıtini bar ma eken, sirá?!

Aqshambektiń aptasyna beretin "sanıtar kúni" de jańbyrly kezdiń esebinen edi. Dál sol kúni aqsaq aıaǵynyń azabyn kóterisip júrgen áıelin tolǵaq qysyp brıgadır kók sholaǵyn yrsyldatyp kóppen birge elge ketti de ornyna Asekeńniń Sıtan sybolyshyn qaldyrǵan. Shóp jısa tyrmasynyń tisin ushtap, shómele úıse aıyrynyń ashasyn syptap, qazan-oshaqtyń basynda da Sámıǵanyń qasynan shyqpaıtyn Sıtandy Beskempir ıttiń etinen túgili, ıttiń ótinen de jek kóretin. Qudanyń qudireti, kirpiksiz jipsik kózi, ne qartaımaıtyn, ne marqaımaıtyn ship-shıki bet-aýyzy baıaǵy zamanda da dál osyndaı edi, bul da búginde baıaǵy zamanda jas bolyp edim dep aıtady-aý!.. Jek kóretindeı Beskempirge qıanaty bolǵan joq, biraq Beskempirdiń de jek kóretin bir pendesi bolýy kerek qoı.

Tumany tas kótergendeı, jańbyry japyraqtaı taıganyń súıkimsiz kúni edi. Asekeńniń Sıtan sybolyshy balalardy ıtarqadan dirdektetip aıdap shyqty da "soǵys" oınaısyńdar dep jarlyq berdi. Ózin bas qolbasshy saılap, áskerin eki topqa bóldi de:

— Jeńgen jaǵyń qyzylásker, jeńilgenderiń páshessińder! — dedi — Jeńgenderiń otyn jaryp ot jaǵasyńdar, jeńilgenderiń qap alyp balqaraǵaı soǵýǵa barasyńdar.

Bas qolbasshynyń buıryǵyn eki etýge zań joq, keńirdekten shalǵyndy keship, súmelekteı sý bolyp balqaraǵaı soǵý da qıamet, otty mazdatyp qoıyp ıtarqada taltaıyp otyrǵanǵa ne jetsin, biraq ol da qol jetpeıtin arman. Eń qıyny — eshkimniń páshes bolǵysy kelmeıdi, kelmegen soń jan pıda dep ólip-tirilip, aıaǵy shyn tóbeleske aınalatyny bar. Kıim jyrtylady. Kıim jyrtylǵan soń shesheden jeıtin taıaq jáne bar.

— Ol bolmaıt! — dep Tyryshtyń pushyq Erǵalıi tańq etkende tili qasqa tisiniń jyrtyǵynan solań etip túsip qala jazdady.

— Nege bolmaıt? — dep Sıtan da shikireıe qaldy. — Álde sen Uly Kósemniń buıryǵyna qarsymysyń?

Erǵalı qasqa tisiniń jyrtyǵynan solańdaǵan sala qulash tilin qaıtadan jutyp qoıdy. Kóseýdeı-aq nemeni kósemniń atymen qorqytqan soń záre-qut qala ma, basqa tússe biz kóndik degendeı basqalary da balaqtaryn túrinip, ultany shyrysh, baqaıy balshyq bop tutasyp ketken kón aıaqtaryn shalǵynnyń shyǵyna taǵy bir jibitip alýǵa yńǵaılana bastaǵan, biraq, báribir eshkimniń fashıs bolǵysy kelmedi.

— Óziń bólip ber... atap-atap bólip ber! — dep Erǵalı sonda da taqyldap qoımady.

— Onda sen páshes bolasyń!

— Bolmaımyn! Nege bolam?! Meniń ákem soǵysta erlikpen qaza tapqan! — dep Erǵalı taǵy da taban tirese jatyp aldy. — Tur ǵoı áne peshes! Páshes Beskempir bolady! — dedi.

— Meıli onda, Beskempir páshes bolsyn!.. Ózi de soǵan laıyq qoı...

Qolynda myltyǵy bolsa Sıtandy Erǵalımen qosa atyp-aq tastar edi, átteń, Aqshambek jonyp bergen kespekteı aǵashtan basqa dym joq, janary ysyp, tula boıy qalshyldap, qulaǵynan qara tabanyna deıin shymyrlatqan yzadan úni shyqpaı qalatyn... Ylǵı osy. Sonan sońda Beskempir soǵys oıynyn jek kóretin, soǵysty jek kórgendikten ǵana emes, fashısi jek kórgendikten, fashıs bolǵysy kelmegendikten. Balalar ekige bólingende munyń sońynan tek nasharlar ǵana eretin de olardyń ózi de bylaı shyǵa bere dezertır bolyp qyzyldarǵa qosylyp, artynan Beskempirdiń ózin tómpeshteıtin. Óıtkeni dezertırge keshirim joq. Komandırin baılap-matap shtabqa alyp kelse qyzyl áskerdiń qataryna qosylady. Sóıtip jaý jeńiledi. Jaza tartatyn jalǵyz Beskempir. Óıtkeni ol fashıs. Tutqynnan jaýap alatyn taǵy da sol Sıtan.

— Aty-jóniń, famılıań?..

— Nemene famılıańdy umytyp qaldyń ba?!

— Qane moıynda, sovettiń qansha azamatyn qınap óltirdiń?..

— Jaýap bermegeni úshin bes kertuqyl!..

— Oı, ákeńdi!.. Men páshes emespin!.. Óziń páshes!..

— Áı, mynaý ne ottap tur eı?! Seniń ákeń meniń ákemnen artyq pa eken?! Senin ákeń qaıda ózi, aldymen sony aıtshy?!

— Jetpis jeti ákeńdi endeshe!.. Seniń ákeń ıttiń etin jep otyz ekinshi jyly ashtan ólgen, bildiń be!..

— Ákemdi boqtaǵany úshin bes kertuqyl!.. Páshes degeni úshin jyǵyp salyp, qara tabanynan báriń jıylyp qytyqtaısyńdar!.. Halyq jaýynyń tuqymy retinde ortamyzdan alastap, ıtarqaǵa qamap tastańdar!..

Halyq jaýy... Halyq jaýynyń tuqymy... Balalardy qoıyp, soǵan úlkenderdiń de keıbireýi senetin. Sol senetinniń biri Sıtan edi. Senbeıtin Beskempirdiń ózi edi. Sámıǵanyń senetinin de, senbeıtinin de suraǵan emes. Suramaq túgili, jurttan kórgen qıanatyn da aıtqan emes, kóz jasyn kórsetken emes...

...Tumany tas kótergendeı, jańbyry japyraqtaı taıganyń súıkimsiz kúni edi. Súıkimsiz oıyn bastalyp ketti. Beskempir jalǵyz ózi barlaýǵa shyǵyp, Erǵalıdi ońashada ustap aldy da mes qylyp ıtshe tepkiledi. Basyn sýǵa tyǵyp, tunshyqtyryp turyp sabady. Erǵalı ara-tura esin jıǵanda:

— Sen qyzyl áskerdiń kámándirin sabaýǵa qaqyń joq! — dep baqyrady.

— Kámándirden sadaǵa ket! Sen kámándir emes, satqynsyń! Joldasyn satqan bredátilsiń!..

— Aǵataı-aı, óldim ǵoı!..

— Óltiremin, satqyn ıt!..

— Aǵataı-aı, óltire kórmeshi!.. Birdeme aıtaıyn!..

— Ne aıtasyń?! Sen ne aıtýshy ediń?!

— Aıtamyn, aǵataı!.. Aıtaıyn!.. Sıtan seniń Sámıǵa táteńmen ıtarqada úıshik-úıshik oınap jatyr!.. Bizdi soǵysqa qýyp jiberip yńǵaı sóıtedi!..

— Shyn aıtasyń ba?!

— Ollahı-bılláhı!..

— Taǵy kimge aıtasyń?!

— Aıt deseń Aqshambek aǵaǵa aıtaıyn! Tek óltirmeshi!..

— Óltiremin, satqyn ıt!.. Aqyry aıtady ekensiń, qazir óltirem!..

— Aǵataı-aı, aıtpaımyn!.. Aıtsam aýzyma qara qan tolsyn...

Erǵalı eshkimge aıtqan joq. Aıtsa óltiretin be edi, óltirmes pe edi, kim bilsin. Áıteýir Sıtannyń basyn baltamen shaýyp tastaı jazdaǵany esinde...

...Tumany tas kótergendeı, jańbyry japyraqtaı taıganyń súıkimsiz kúni edi. Sanyn sıdaǵa, tabanyn tasqa tildirip, jyn qaqqandaı bezip ala jóneldi. Bezgen boıda jańǵyryqqa qadaǵan qara baltany julyp ap ıtarqaǵa jetip kelgen. Kelgen boıda tóbege urǵandaı qalshıyp qatty da qaldy. Sıtan tórt aıaqtap tońqaıyp eńirep jylap jatyr eken. Jylap jatyp Sámıǵanyń bashpaıyn súıip jatyr eken. Sámıǵa ún-túnsiz tizesin qushaqtap ıtarqanyń irgesinde búrisip otyr. Qorsyldaǵan Sıtannyń qolqasyn túsire tepkisi keldi. Qolqasyn túsirmek túgili, basyn shaýyp tastasań da Sıtannyń qaraıtyn túri joq edi. Sámıǵanyń eki aıaǵyn tas qyp qushaqtap, erkelegen mysyqtaı eki betin baltyryna kezek tósep eńkildesin kelip... Ara-kidik estigeni:

— Sadaǵań keteıin, Sámıǵa!.. Qulyń bop keteıin, Sámıǵa!.. Itiń bop óteıin, Sámıǵa!.. Mańdaıymnan teppeshi, Sámıǵa!.. Óltirem deseń de óziń bil! Sensiz meniń kúnim joq?.. Ól deseń de óle salam!..

Eki sózdiń bireýi Sámıǵa, eki sózdiń bireýi ólemin. Onsyz da ólim tilep jatqan baıǵusqa Beskempir baltasyn kótere almady. Beskempir dodasy shyǵyp jylaǵan erkekti birinshi kórgen. Sıtannyń bojyp ketken erninen qara tabanyn tartyp alǵan Sámıǵa esikke qarap Beskempirdi, Beskempirdiń baltasyn kórdi de baqyraıyp ornynan atyp turdy.

— Jaryǵym-aý, munyń ne?! Tasta andaǵy baltańdy!..

Jylap júrip ıtarqadan tórt aıaqtap tońqaıyp shyqqan Sıtan sasqany ma, Beskempirge alaqtap:

— Áı, sen naǵyp tursyń? Bar, oınap kel, soǵys áli bitken joq! — dedi.

— Soǵys bitti! Biz jeńdik! — dep Beskempir qolyndaǵy baltasyn laqtyryp jibergen, Qudaı aýzyna saldy ma, bir jylǵa tolar-tolmasta soǵys ta bitti, ádilet jeńdi, biraq, Beskempir óz taǵdyryn ózi jeńe almady...

...Qatyn men Buqtyrmanyń arasynda Altaıdyń shybynsyz jazy ótti, altyn sabaqty sarsha tamyzdyń jaıma-shýaǵyn taýysyp baryp pishenishiler oraqqa qaıtty. Kúreń seniń murtyn sarǵaıtyp qarashanyń qara sýyǵy kelgende el de qysqy qonysyna oralyp edi. Ákeden qalǵan qara shańyraq ta joq, kolhozdyń astyq qoımasynyń ıen qalǵan bir bólmesinde qystap shyǵatyn Sámıǵa men Beskempir masatyn jınap, qolqanatsyz qalǵan kári-qurtańnyń ogorodyn qazyp, aqy-pulyna tapqan birer móshek kartobyn qaptap, keler qystyń aıazyn kútken. Sıtanda bas suǵar kúrke de joq edi. Jiberse kóringenniń bosaǵasynda túnep, jibermese kolhoz ben selsebettiń keńsesinde domalaı ketetin qańǵybas sol jyly Sámıǵa men Beskempirdiń esiginiń kózinen ketpeıtin boldy. Kúndiz at qora men sıyr fermasynyń boǵyn kúrep kún óltiredi de tún balasynda kúzetetini kolhozdyń qoımasy, shynyn aıtqanda Sámıǵanyń esigi. Ári júr degenge ketpeıdi, kireıin dep taǵy suranbaıdy, qıýy qashqan syqyrlaýyq esik topsasynan zar eńirep qaı mezgilde ashylsa da ıesiz ıtteı buralyp baspaldaqtyń ústinde búrisip kep otyrǵany.

Beskempir ymyrtta mektepten kelgende ún-túnsiz ımıip shyǵyp bara jatady, erteńgisin ketip bara jatqanda moınyn ishine alyp, ún-túnsiz baspaldaqtyń erneýinde qalyp bara jatady. Tún balasynda tystaǵy tyqyryn tana estıtin. Beskempirdiń kózinshe Sámıǵa kire ǵoı demeıdi, Beskempir joqta ne isteıtinin kim bilsin. "Qyzymnyń qyzyǵy úıde, qylyǵy túzde" degendi Beskempir barmaqtaı kezinde uqqan.

Tysta qara daýyl ulyp tur. Bólmeniń syǵyraıǵan jalǵyz kózi qarashanyń dymynan jylap tur. Baspaldaqtyń tystaǵy syqyry men syqyrynan Beskempir ton astynda jatyp tońyp edi. Qanshama ıt bolsa da adamdy ıt tirlikke qımaısyń. Óshtesip júrip Beskempirdiń de Sıtanǵa istemeıtini joq bolatyn. Itarqasyna tún ishinde urlanyp kirip, jarǵaq shalbarynyń qol suǵar aýyn pyshaqpen oıyp alady da shóppen nyǵarlap, qara taıdyń ushar basyna deldıtip ilip ketýshi edi. Erteńgisin el turǵanda balaǵynan deleń-deleń aınalǵan Sıtannyń taıterisin kórip qatyn-qalash qyran-topan bolatyn. Sámıǵanyń urysqanyn tyńdamaı Beskempir ógizine minip jumysyna kete beredi, Sıtan baıǵus aǵash basyna jalań but shyǵa almaı, el aıaǵy basylǵansha ıtarqada qalatyn. Obal degendi bul da bilmepti. Sámıǵa sol kezde-aq Sıtannyń jyrtyq - tesigin jurtqa bildirmeı jamap berip júr eken-aý... Janashyrlyǵy ma, baýyrynyń kinásin jýyp-shaıǵany ma, kim bilsin.

Tysta qarashanyń qara daýyly ulyp turǵan. Beskempir baspaldaqtyń tystaǵy tyqyrynan ton astynda jatyp tońyp edi Qarashanyń qara daýylynan búrisken Sıtan bolar-aý...

— Táte!..

— Ay, jaryǵym!.. Nege uıyqtamaı jatyrsyń?..

— Sen Sıtanǵa qatyn bolasyń ba?

— Nemene?.. Jaryǵym-aý, ol ne degeniń?!

Sámıǵa tún ishinde tósenishi men quraq kórpesin súırep kelip baýyrynyń qasyna jatty da irgesin qymtap, qatty qysyp qushaqtap, jarty kóńilin jubatqandaı:

— Jaryǵym-aý, men kúıeýdi qaıtemin, mensiz seni kim asyraıdy? — dep kúrsindi. — Sen er jetip, adam bolmaı men kúıeýge tımeımin!.. Átteń sen adam bolyp ketseń!.. Ákeńdeı úlken qyzmetke jetseń!..

Ákesine kelgende ekeýi de tym-tyrys boldy. Biriniń aǵasy, biriniń ákesi esterine túskende jylap otyryp tyıylatyn, kúlip otyryp kúńirene qalatyn ádetteri edi. Artynda qalǵan uryq-sharqyna zalalynan basqa dymy joq ondaı adam bolýdyń qajeti qansha? Túrmeden basqa shyǵar tuǵyry joq ondaı úlken qyzmet kimge kerek. Atasyn oılady ma, álde qyz baıǵustyń bireýge qatyn bolatynyn qarshadaıynan bilip, sonyń ýaıymyna qajyǵan baýyrynyń taǵdyryn oılady ma, múmkin, óz taǵdyryna nalyǵan shyǵar, Sámıǵa Beskempirdi tas qyp qushaqtap alyp óksip-óksip jylady-aı kelip. Álden ýaqytta óziniń sańylaýsyz bolashaǵyna, beti ashylmaı, júzi jasymaı jatyp sandaltqan taǵdyryna moıyn usynǵandaı:

— Jaryǵym-aý, meni Sıtannan basqa kim alady?! — dep taǵy da kúrsinip saldy, kúrsingende ishi-baýyry ezilip túserdeı qalshyldap edi. — Seni menen basqa kim asyraǵandaı, meni Sıtannan basqa kim alǵandaı?! Halyq jaýynyń qaryndasy baı túgil, baqsyǵa kerek pe eken búginde!..

Men er jetkenshe ápkem qartaıyp qalar dep Beskempir sol jyly kórshi aýdannyń detdomyna qashyp ketti. Qartaıyp qalsa Sıtan da almaı qoıar dep qoryqqan. Beskempir sodan beri dalada júr, artynan izdep barýǵa kezinde Sámıǵanyń qoly qysqa boldy, ol basta-aq Sıtandy jaqtyrmaıtyn kóńili Beskempirdi bul shańyraqqa qaıtyp qaraılatpaǵan... Baı alǵansha qartaıyp qalady dep qoryqqan "halyq jaýynyń" qaryndasy sol kezde on jetige shyǵar-shyqpas edi...

...Dastarqan ústinde ydys-aıaqpen jarysqan júzikti qoldyń ıesi búginde qyryqtan asyp otyr. Baı alǵansha qartaıyp qalar dep qoryqqan on alty jasar apasynyń áli de qartaıatyn túri joq, erepeısiz mol da emes, et-jeńdi kelgen ot ornyndaı suńǵaq áıel otyrǵanda da Sıtandy eki orap áketkendeı eken, Beskempirge ekeýi de baıaǵysyndaı kórindi.

Tystan shabalanyp ıt úrgen, Asekeń dombyrasyn irgege súıeı saldy da Sıtan sybolyshy ejireıip esikke qarady.

— Báıbishe, tezirek esiktiń ilmegin sal! — dedi.

— Ne boldy, baıǵus?! Tamaǵyńdy urlap isheıin dep pe ediń? Dalaǵa shyqsańshy, ıtteriń qaqalyp óletin boldy ǵoı!..

— E, ıt bolǵan soń úret te! Úrmeıtin ıt bolýshy ma edi! — dep Sıtekeń jaıbaraqat qala berdi. — Jegeni aıýdyń eti, kıgeni qasqyrdyń terisi bolsa otan úrmegen ıt atasynyń basyna úre me?!

— Qudaı-aý, kimdi aıtyp otyrsyń?!

— Kimdi aıtýshy edim!.. Ivan da! Jeti túnde seni izdep keletin Ivannan basqa qansha tamyryń bar edi?!

— Ádira qal..

Erli-zaıypty ekeýi ezý qaǵysyp úlgergenshe esikten daǵaradaı qasqyr bórik kirip kep edireıip sálem berdi. Ólip qaldy degen Ivannyń on eki múshesi túp-túgel sıaqty.

— Qarashada aqpannyń aıazyn súıretip úsik alyp bara ma, myna qasqyr bórkiń ne, janym-aý?! — dep Sámıǵa Ivannyń basyndaǵy bir qap terige oqshyraıa qarady.

— Osy úıge bir top ıt kirip ketipti degen soń qorqytaıyn dep kıip edim... — Ivan bir qap terini jaǵalaı tóselgen syrmaqqa atyp turyp, bóksesimen basyp otyra ketti.

— Mynaýyń da ıt bop shyqty ǵoı! — dep Asekeń Sıtan sybolyshyna qosa Ivandy ıegimen nusqap, ernin Beskempirge qaraı shúrshıtti, endi bolmaǵanda bir áýendi ysqyra jóneletin edi, biraq Sıtan sybolyshy oǵan jetkizbedi:

— Oıpyraı, urynyń tanaýy kórde jatsa da ettiń ıisin jibermeıdi, á?! Eń bolmaǵanda as jep bitken soń kelse qaıtetin edi?..

— Bul úı túıe soısa da bir asymnan artylmaıtyn bolǵan soń tań assam qur aýyz ketem dep qoryqtym. — Ivan dastarqanǵa endi kelgen toqtynyń basyn mise tutpaǵandaı qońyltaqsı qarady. — Álde ıttiń silekeıinen qasqyr jerkenedi dep sasqanyń ba?.. Báıbishe, qolǵa sý ákelseńshi! — dep kúrekteı alaqanyn Sámıǵaǵa usyna berdi. — Tynyshtyq pa, áıteýir?

— E, búginde qý janǵa tynyshtyq bar ma! — dep Sıtekeń jaýapqa Sámıǵadan buryn umtyldy. — Seniń asyńdy berip tyrnaq kóbesin jibitelik jep jatyr edik, aram qatqyr, ony da túgel buıyrtpadyń!. Nemene, jeti túnde jaý qýdy ma?

— Sen turǵanda aram qatpaspyz! — dep Ivan qolyn shala shaıyp shylapshynǵa silke saldy da jozyǵa qonjıdy. — Otynymdy ákep ber dep yntyrnat derektiri qyr sońymnan qalmaǵan soń... aqshasyn áldeqashan jep qoıypsyń, endigi otyrysyń mynaý, báıbisheńe bókseńdi tyǵyp alyp!..

— Otyn esiktiń kózinde edi ǵoı, sol úshin úıge kirmeseń de bolatyn edi!..

— Seniń aıdaı appaq júzińdi kórmeı qalaı ketem?!

— Y-y, solaı de...qatynyń sońǵy kezde taqtaı jeıdi degen ósek shyǵyp edi, qalaı, qaqalyp óletin túri joq pa, áıteýir?..

— Búginginiń qatyndary tamaq jese de, taqtaı jese de semirip, taıaq jese qutyratyn bolǵan joq pa! Onyń nesin suraısyń? Álde bul úı odan aman ba edi?

— Qatyn semirmegende qaıtsyn! — dep Sámıǵa eki zamandasqa zilmen qarady. — Ara-tura ósek aıtyp, ashýlana qazan qaınatyp, artylsa salǵylasyp alatyn kásibi bar edi, ony da ekeýiń tartyp alypsyńdar!..

Ekeýi de jym boldy. Ózinshe dásterdeı bolyp, aıý týlaqtyń ústinde dambalshań shalqyp otyrǵan Sıtan sybolyshy áp-sátte byrysyp, arqasyndaǵy qara tonmen birge shógip bara jatty. Ivan sala qulash selebesin qynynan sýyryp tizesine bir súrtti de tabaqtaǵy etti bas salǵan, pyshaǵynyń supytynan tiksinip qalǵan Sámıǵa, "janym-aý, andaǵy nemeń..." dep oramal usynyp edi Ivan ony kerek te qylǵan joq.

— Túk etpeıdi, báıbishe! Qasqyr soıǵanym bolmasa bul shirkindi aramǵa tıgizgen emespin! — dep ortan jilikti sýyryp alyp selebesin kósteńdete bastady. — Qara taıaqtardyń tamaǵy qansha deısiń, ushynǵysy kelmese meniń eginime túse qoımas!..

Esikten kirmeı jatyp ıtsiń dep Asekeń men Beskempirge kele tıisken Ivan aqyry ekeýin qara tabaqtan da yǵystyryp shyǵaratyn bolǵan soń, Sámıǵa qonaqtarynyń aldyna qala tártibimen servız qoıdy da, qara tonnyń jaǵasynan kórinbeı qalǵan kúıeýiniń tóbesin izdep taýyp kóseýdeı aǵash qasyq ustatty. Árkimniń bir jaýy bar. Asekeń ańnyń qoryqshysy bolsa, Beskempir aǵashtyń táńiri, taıgada osy ekeýinen basqa jurt yǵysatyn tóre-qaranyń qadiri kete bastaǵan, qolynyń sýmaqaıy bar Ivannyń zaımkede otyrǵan Sıtanǵa túndeletip kelýiniń sebebin, tórdegi ekeýin kóre sala ishtegi qyjylyn qyjyrtpamen tóge salǵanyn da Asekeń áýelde-aq sezgen. Ánsheıinde de aýlasyna tas laqtyrtpaıtyn qyrshańqy eger qısyq murnyn Ivannyń bet monshaǵyna qadap qoıyp:

— Shyraǵym, tiri júr ekensiń, tıe bersin demeı-aq qoı, biraq bysmyldany umytpaǵan shyǵarsyń? — degende kógendep asaǵan quıryqpen baýyr Ivan baıǵustyń keńirdegine keptelip qala jazdady.

Aǵaıynǵa jaqyndaımyn dep Orman ishinen kóship kelgen dúregeıleý Ivan toqsanynda dúnıeden qaıtqan ákesiniń tıe berisine araq beripti degendi estigende jurt jaǵasyn ustaǵan. Asekeń sony betine salyq qylamyn dep edi, jyǵylǵanǵa judyryq degendeı eshkim betine qaramaı qoıǵan qyryq gradýstyń shıpasyn Sámıǵa da sostıtyp Ivannyń aldyna qoıa saldy. Eshkim quıyp ta bergen joq, ózi de qol soza almaı, kók bótelkeniń súmpıgen aýzy burq ete qalatyn mınomettiń uńǵysyndaı Ivannyń týra shekesinen qadalyp, úńireıip turdy da qaldy. Baıǵusty qınamaı ne quı ne kózin qurt degendi ańǵartyp Sıtekeń báıbishesine eki-úsh dúrkin burylyp edi, kúndizdiń ózinde tintseń tabylmaıtyn kúıeýiniń jipsik kózinen ol da esh nárseni oqyp úlgermedi. Araq dese artynan bir qap ósek eretin dosynyń dál qazir ishse de, ishpese de sózge qalatynyn sezgen soń aqyry arashaǵa tústi.

— Áldebir qaımana qazaq apaq-sapaqta ózbek dosyna kelgen eken, qonaqasyna kók shaıdan basqa dáneńe bermepti. Qaryny ashqan qonaq jatar aldynda: bul úı tamaq ishpeýshi me edi dese, aýzyńnan qalatyndaı as berip edim, tegi bismilda demegensiń ǵoı dep úı ıesi qutylyp ketipti. Dúnıe kezekpen ózbek dosy úıine kelgende álgi qazaq bir qoıdy alyp soǵyp, ishek-qarynyna deıin aldyna qoıypty da: pátshaǵar, osyǵan bysmylda deseń de toıasyń, demeseń de toıasyń degen eken. Dosyn aqtaımyn dep otyryp dastarqanyn maqtap alǵanyn Sıtekeńniń ózi de sezbeı qalǵan, aldymen Sámıǵanyń yzǵarly kóziniń qıyǵynan taıaq jedi de, artynan Asekeń taǵy da totıyp ketti.

— Já, búgindik biraz toıǵyzdyń, — dep Qısyq muryn maılyqqa jarmasqan, — endi osyny sińirip alsaq ta jeter!.. Bergenimizdi aıtsaq ta, kórgenimizdi aıtsaq ta jaqsy men jaman bolyp jaýlaspaıtyn sol qaımana qazaqtyń ózi emespiz be.

Shyny ekenin, shymshymasy ekenin Sıtekeń andamaı qaldy da apaq-sapaqta albastydaı qaıdan sap ete qap ediń degendeı Ivanǵa jaqtyrmaı qaraǵan, semiz súbeni buramaı soǵyp otyrǵan dosynyń bet monshaǵynda kúmpıgen urttan basqa dym joq eken. Erteńgisin tana syrtynan ıt qosyp jibergen zamandasyn rasynda aıý jaryp ketpegenine ókindi...

5

Qulqyn sáriden yryldaǵan "Drýjba" kózin kósh qulash súlgimen tańyp tastap jatqan Asekeńdi de ornynan turǵyzdy. Dúnıe appaq eken. Appaq dúnıeniń shyrqyn buzǵan Ivan men Sıtan eken: qý molaqty sulatyp salyp, jentektep jatyr, benzopılanyń tisinen boz qyraýdyń betine qan shapshyǵandaı, qalshyldaǵan qý molaq sulap jatyp Asekeńniń esine myń som qaryzyn aqyrǵy ret salyp edi. Daıar sarjandy basyp berýge qımaǵan Sıtan sybolyshy da qý molaqpen qaryzynan qutylyp tur. Sirá, birdi-birge jalǵastyryp, kúrmeýge kelmeıtin qysqa jipten arqan esýde Sıtannan ótken sypa bar ma eken?.. Árkimniń tirlikke degen bir áýestigi bar, mal qıýǵa kelgende ólgen-tirilgenine qaramaıtyn "jan pıda" dosy shashýǵa kelgende de aldyna jan salmaıdy. Múmkin, qol qýsyryp qarap otyrýǵa úırenbegen ólermen basy osydan da lázzat tabatyn shyǵar, álde bıligine kónbeıtin bylaıǵy jurtty jomarttyǵymen bolsa da kiriptar qylýdyń amaly ma, áıteýir, el shetine jut keldi dese sonyń kómeıin biteýge aldymen júgiretin Sıtekeń. Tegi, kóldeneń jatqan shyrpydan dáýlet jınap, sandyqtan altynyn sadaqaǵa shashý kóringenniń qolynan kelmese kerek. Ásirese kimdi-kim asyraǵandaı deıtuǵyn baqal eseptiń zamanynda...

Qushaq jetpeıtin jýan molaqtyń butaǵyna deıin qı sypyryp tıep alǵan Ivan traktoryn óshirip shylym shegýge otyrǵan, qasqyr qulaqshyn bas kıim bóstektiń qyzmetin atqarsa kerek, álginde tóbesinde júrgen bir teń taıteri endi qymtaý bolyp bóksesinde jatyr. Táńiri alqam-salqam, boz qyraýda kók býryl kókireginen bý atyp, osy úıdiń bar jumysyn tyndyryp tastaǵandaı bylshıyp otyrysyna qaraǵanda Sámıǵanyń tańǵy shaıyn tatpaı ketpeıtin sıaqty edi.

— Al atańnyń basyn artpasań endi qalǵan eshteńe joq! — dep Sıtan da onyń betin ári qaratyp jiberýge kiristi. Biraq Ivannyń oǵan qyńatyn túri joq, saýsaǵynyń basyn qaıshylap Sıtekeńnen taǵy birdeme dámetti.

— Bılet!.. Kýbometrin eseptep turyp anaýyńnan bılet áper, bolmasa qolyma qaǵaz ustatsyn! — dep kúresinnen qaıtqan Beskempirdi býdaqtaǵan shylymnyń tútinimen nusqady.

— Ottapsyń! Bılette meniń jumysym qansha?! Aǵashyńdy artyp berdim, endi áıde marsh!

— Á-á, onyń bolmas! Men sarjan alýǵa kelgem, sen maǵan tik turǵan molaqty jyǵyp berdiń. Mynaý múkkámalmen endi Mesheldiń ala qoppasynan attap kór!.. Dabaı bılet!

— Áı, ıt-aý, kórip tur ǵoı, qaǵazdyń qansha qajeti bar?

— Tursa qaıteıin?! Tursa úıińde tur da!.. Úıinde turǵan soń úıdeı pálesin jasyryp tur da! Bylaı shyǵa bere qýyp jetip, aýdaryp almasyna kim kepil?! Shtraby jáne bar. Jo-o, eki aıyp tóletip baııyn degen ekensińder!.. Dabaı bılet! Áıtpese qaǵaz... Yntyrnattyń otynyn áketip bara jatyr degen qolhat bersin!..

— Qaǵazda basyń qalǵyr ekensiń!

— Áı, men anaý Meshelińe nemdi kórsetem?! Sıtan Qotyrbaevtyń kállásin kesip ákele jatyrmyn deımin be?! Kestirersiń sen!.. Sarjanyn qımaı shirip ketken molaqty tıep berip turǵan kázzáp kestirer kállásin!..

— Áı, mynaýyń ıt eken ǵoı.

— Á-á, onyń ras! Ekeýmiz káttó oqshaımyz!

— Tifý!.. Myna ımansyzǵa birdeme deshi!..

— Nemene, taǵy da ólmegen qonjyqtyń terisin bólise almaı tursyńdar ma?

— Myna molaqtyń ıesin tappaı turmyz, — dep Ivan bóksesindegi qasqyr qulaqshynyn qaǵyp kıip prıseptiń bortyna jarmasty.

— Qaǵaz bermeseń qazir tógip ketem!..

Beskempir túsine qoıdy. Túsindi de molaqtyń túbinde qalǵan tomaryna qarap kúlip jiberdi. Pyshaqtyń júzindeı qyrtysy bolmasa shirip ketken eken. Shirikti maldanyp turǵan Sıtanǵa da, shirikke qaǵaz daýlap turǵan Ivanǵa da sengen joq. Senbegen soń bul da qasaqana qyrsyǵyp Asekeńdi tórelikke shaqyrdy.

— Aseke, mynaý marqum molaqtyń quny qansha dep oılaısyń?

— Ol jaǵyna endi uıattymyz, úsh-sh! — dep Asekeń ysqyryp jiberdi. — Bul molaqtyń qunyn bilý úshin Mátpusany Pátlásimen qosyp, búkil Aqsý men Jamanaıdyń, Jyndysaı men Qotanaǵashtyń ólgen-jitkenin túgel tórelikke shaqyrý kerek shyǵar, úsh-sh-sh!..

Solardy túgel shaqyryp kelse de Ivannyń júgine qoıatyn túri joq edi. Ótirik-shyny belgisiz, dáp qazir oǵan qazydan kóri qaǵaz qymbat bolyp turǵan. Beskempir Sıtekeńniń qora-jaıyn baqshasymen qosa sholyp shyqty da: — Qansha sotyq jeriń bar? — dep qadala qaldy. — Dóı dalada otyryp Qudaıdyń qý medıenin gektarǵa shaqty dep pe ediń?!

— Nege shaqpaısyń? Shaǵasyń!..Shaqtyramyz! — dedi Beskempir.

— Eger úı irgesiniń elý sotyq menshigine kirse, myna jaryqtyq qý molaqtyń qunyn eshkim daýlamaıdy.

— Áı, nemene bas qatyryp tursyńdar?! — dep endi Ivan ejireıip shyǵa keldi. — Sıtan sybolyshtyń aýlasynan jyǵyp aldym degenge Meshel sybolyshyń sene me? Álde sendirý úshin ol nemeńdi osynda jetektep kelýim kerek pe? O nesi oı, adamdy ıt qylyp!.. Davaı qaǵaz!

— Qaǵazdy bere almaımyn, — dep Beskempir shalqaıdy.

Birinshiden, ruqsatty qaraǵaıdy jyqpaı turyp suraý kerek edi. Óıtkeni, onyń kategorıasyn, standartyn, shirý stadıasyn, jasyna deıin anyqtap almaı ruqsat berýge qaqym joq. Ekinshiden, bireýdiń aýlasynda ósip turǵan aǵashyna quqym júrmeıdi. Úshinshiden, muny qaıda apara jatqanyńdy qaıdan bilem? Saýdaǵa salyp, pulyn bólip jedik dep erteń ústimnen aryz aıdamasyńa kózim jetpeıdi!..

Úıden samaýyryn kóterip Sámıǵa shyqpaǵanda qyzyl keńirdektiń pátýasy nemen tynary belgisiz edi. İńirde irgege súıeı salǵan kerneıin tappaı samaýyrdyń ottyǵyn qaǵýǵa kúıseýiniń hrom etigin qaryzǵa sheship áketti de shulǵaýyn súıretip jalań aıaq qalǵan Sıtekeń Ivandy qýyp júrip daýlasýǵa erindi. " Shıpkasyn" ezýine seltıip endi qadaı bergen Asekeń kúmp-kúmp jelpingen semiz samaýyrdyń bóksesine bejireıip otyryp:

— Oıpyraı, shýashyna deıin shyǵynǵa ketpeıtin bu jurttyń etigi netken baqytty! — dep tań qaldy. — Myrzam!.. Toıys.. kechırıp qoıǵun, Sıteke, elińe obal bop júrmesin, tek ushyna kórmeńiz!..

— E, kóp esemniń biri shyǵar, keńsirigi túsip qalmas! — dep Sıtekeń Sámıǵanyń qulaǵyna jetkizbeı kúńk ete saldy.

Kezinde myna kisiniń aıdaı apasynyń bashpaıyn da talaı jalaǵanbyz. Túk etken joq!..

Báıbishesi qaıtaryp bergen etikti qonyshynan túginiń saryqpaı jyp-jyly qalpynda kıip alǵan Sıtekeń toıtaryp baryp toqyma sharbaqtyń esigin ashty da pysqyryna shyqqan kók serkeniń sońyndaǵy boz kaska sekti borbaıymen qysyp qaldy.

— Áı, ımansyz! Qatynyńnyń kúni jaqyn dep edi, qaljasy bar ma edi?

— Sen de joqty suraıdy ekensiń! — dep sharshap qalǵan Ivan qoldy bir siltep taǵy da tomar ústine qasqyr qulaqshyndy tósep jatqan. — Ózime qalja beretin aǵaıyn tappaı júrgende qatyndy kim eleýshi edi!..

— Mynanyń múıizi qymbat edi, taǵy bir soqqanda ákelip tastarsyń, — dep Sıtekeń boz qasqa sekti dyryldatyp súırep keldi. Joq jerde sharýa tabylǵanyna kádimgideı qınalǵan Ivan ornynan turdy.

— Munyńdy otynnyń ústine qalaı artam?

— Artpasań soıyp áket! Tý bıeni de jarty saǵatta jáýkemdep júrgen uryǵa toqty da sóz be eken?!

— Oı, pátshaǵar-aı, mundaı sarań bolarmysyń! Tym qurysa qan-jyny men boǵy qalsyn dep tursyń ǵoı. Onan da bermeı-aq qoımaısyń ba!..

— Bermeı-aq qoıar edim, átteń, qatynyńnyń qursaǵyna eptep enshiles bop turǵanym...

Sıtekeń áldeneni kúbirlep, on saýsaǵyn túgendep shyqty da toǵyzyna jetkende shoshynǵandaı kilt toqtady.

— Áı, ımansyz, tura turshy!.. Osy sút kenjeń seniń eki aılyq ltpyńa dóp túsip turǵan joq pa?!

— Sony da sóz dep!.. Tússe ózińnen basqa alystan ury keldi deımisiń?!

— Báse, ózim de sodaı oılap edim-aý!..

— Pátshaǵar, sondaǵy bergeniń jalǵyz sek pe? Báıbisheńnen uıalsańshy!

— Sek mal emes pe?! Aıtpaqshy, mal demekshi, tezirek skotovozdyń prısepin taýyp kel. Qoldaǵy tuıaqty túgel ótkizip jibermesek endi salmaǵy kemıdi, ári shópke ortaq. Álgi soǵymǵa degen ógizińdi taǵy da qaǵyp ketpeı turǵanda jetkizip al. Qunajynyń qalsyn, jazda bizdiń báıbishe buqaǵa tosyp júr edi, jatyry keýip qalmasa bıyl týatyn shyǵar.

— E, týsa týat ta. Qudaıǵa shúkir, ekeýmizge bitken mal men bastyń ázirge qysyr qalǵany joq qoı!..

Sıtekeńdi marǵaý keshirip jiberetindeı taıterisine syımaı buldanyp kelip, buldanyp zorǵa attanǵan Ivannyń bar pańdyǵy bir sektiń qunymen qolq etip túsip qalyp edi, syp etip taıyp turǵan traktorıstiń artynan ysqyryq shashqan Asekeń Sıtan sybolyshynyń sybaǵasyn da saqtap tur eken:

— Munyń atyn vymogatelstvo deımiz be, álde para ma? — dep bile tura úı ıesiniń kóńilshek peıiline kúmán keltirgen, oǵan Sıtekeń de sasqan joq.

— Ne deseń ol de, kóre almaǵan kóp dushpan osyndaı azamattyń artynan da topyraq laqtyrdy-aý! — dep dosyn aqtaǵan bolyp turyp Asekeńdi áldekimderdiń tizimine qosyp jiberdi. Dúnıede orny joq nárse bar ma, sholaqta bolsa pushyraıyp esiriniń sózin toltyryp turatyn qý molaqtyń oryny úńireıip qalǵan sıaqty, onyń qasynda Ivan jamandasań da qajaýǵa jaraıtyn tiri jan ǵoı, kózine ıt dese de bazary tarqaǵandaı qońyltaqsyǵan Sıtekeń:

— Álgi ımansyz orazasyn ashpaı ketti-aý! — dep endigi óshin mezgilinde qaınaı qoımaǵan semiz samaýyrdan alatyndaı hrom etigin otyra salyp sheshe bastady.

Kún kókjıekten arqan boıy uzaǵan. Erteńgisin opa jamylǵan Taldybulaq kóz monshaǵyn tóge almaı, irkildep tur. Azanǵy dámin ádeıi keshiktirip, shyq kepken soń júrersińder degen Sámıǵa dastarqanyn et asymda zorǵa jaıǵan, Beskempir men Asekeń attanýǵa yńǵaılanǵanda Sıtekeń de shaǵyr kóz shyrqyldaq shabdarǵa er salyp edi, semiz samaýyrmen sertteskendeı bylq etpeı otyrǵan Sámıǵa:

— Sen qaı toıdan qalyp barasyń? — degende Sıtekeń qarylyp kete jazdady.

— Áı, meniń sharýam az dep pe ediń?! Qashannan beri men saǵan kerek bop qalyp edim?!

Sámıǵa ezý tartyp jymıdy. Kesesiniń túbine qarap otyryp jymıdy. "Qaı toıdan qalyp barasyńdy" da Sıtanǵa emes, kesesine aıtqan sıaqty edi, osy sol jymıystyń ózi-aq Sıtan baıǵustyń ashýyn ıtke kereksiz qylyp tastady da, úı ıesi ashyq esikten aspan kemerine súzilgen qalpy mólıip otyryp qaldy, tot jegen temir shelektiń qaq sýyndaı sarǵysh qanarynda: "shirkin-aı, mynaý esikten ebin taýyp shyǵyp ketsem-aý!" — degen arman bar. Ómiri qaıdan júrsiń, qaıda júrsiń dep suramaǵan, qaıdan júrse de, qaıda júrse de " jan pıda" dosynyń jambasy jyly tósektiń mamyǵyn da, taıganyń japyraǵyn da jatyrqamaıtyn shyǵar dep oılaıtyn Asekeń mynaý bosaǵany ary attaýy da, beri attaýy da Sıtan sybolyshyna qıametteı qıyn ekenin búgin sezdi.

Sámıǵa jaıbaraqat. Júzindegi álgi bir jymıystyń nuryn áli sińirmepti. Sıtan túgili, qonaqtaryn da umytqan sıaqty, osy úıge bireýler kelip edi-aý, osy úıden bireýler keteıin dep jatyr-aý degen párýeıinde joq. Dóı dalada otyrǵan jalǵyz úıge soqpaıtyn pende bar ma, solardyń bárin asymen de, ajarymen de shulǵytyp úıretken áıel tákapparlyǵy dóı dalanyń bıligin de menshiktegisi keletin shyǵar, álde sol dóı dalada qyzyqsyz, qyzǵanyshsyz ótip bara jatqan ǵumyryn, sherli júregin shemendeı kergen qyjylyn buldaı ma, kim bilsin?.. Kesesin qımaı tóńkerdi. Sıtekeńdi de qımaı otyrǵandaı:

— Áı, Nurbala! Myna ákeńniń saýyt-saımanyn ákelip berseıshi! — dedi. — Jaý túsire almaı armanda qalyp, qaıtyp kep meni sabap júrmesin!..

Búıirdegi bólmeden altyn asyqtaı qyz shyqty. Kesheden beri bir balanyń daýsyn estimegen Asekeń Nurbalany kórip qýanyp qaldy, Sámıǵadan aýmaı qalǵanyna qýandy. Sıtan sybolyshyna tartsa quddy ózi kináli bolatyndaı qýystanyp edi. Qudaıǵa shúkir!..

Nurbala júgirip júrip sholannan ákesiniń syrmaly kúpáıkesin, kerzi etigi men sýyr qulaqshynyn ákelip bergen, Sıtekeń rasynda jaý qashyp bara jatqandaı abyń-kúbiń kıinip, esik kózindegi oryndyqqa jarbıyp otyra qaldy. Túrinde osy úıden jylý suraı kelgen kembaǵaldyń músápirligi, júzinde: "al, aǵaıyn, endi ne otyrys?" — degen asyǵystyq bar, jaltaqtaýynan Sámıǵadan yǵysqanyn, Asekeń men Beskempirge degen jalbarynyshty ańǵardy. Asekeń myrs etigi ıegin kótergen: jylannyń inindeı sýyq janarynyń sál jibigeni bolmasa, qısyq tanaýy miz baqpaı esiktiń mańdaıshasyn tirep qaldy. Tirep otyryp:

— Oıpyraı, myrzam, toıys, Sıteke! Don-Kıhot jaryqtyq qaıda júr desem, ózimizdiń Taldybulaqta eken ǵoı! — dep kóıleginiń tós qaltasynan "shıpkasyn" sýyra bastady.

Beskempir de tirile bastady. Úı-ishi tirile bastady. Tiriltken — qaq kúpáıke, kerzi etik, sýyr qulaqshynǵa jarasa qalǵan Sıtekeńniń jurtqa ejelden tanys mordasy; úırenip qalǵan kózge, úıirsek kóńilge Sıtekeńniń jylbysqa júzi de qymbat eken-aý!..

— Buıymtaıyń bar ma? — dedi Sámıǵa.

Jalǵyz baýyry jarytyp eshteńe aıtpady. Onyń esesine esik kózinde jarbıyp otyrǵan sýyr qulaqshyn:

— Meniń buıymtaıymdy nege suramaısyń?! — dep jarq ete qaldy. — Jaman aıtpaı jaqsy joq, osy úıge tiri qaıtam ba, óli qaıtam ba, áıteýir qamsyz otyrma!..

Álginde ǵana osy esikten atyp shyǵýǵa ebin tappaı otyrǵan Sıteke saýyt-saımanyn kıip alǵan soń, Mekkege meshit salýǵa bara jatqandaı pańdyǵy ustaı qalyp edi, Sámıǵa bul joly yńǵaı bere qoımady.

— Tiri qaıtsań qashanda úı ózińdiki, óli kaıtsań — ókinishiń joq, artyńda urpaǵyń qalyp barady ǵoı, — degende Sıtekeńniń kúmpıgen jel kóbigi byrysyp qaıtadan qalpyna keldi. — Entirnatqa soǵyp solaryńdy túgendeı kel, álgi áskerdegi kúshigińnen hat-habar bar ma eken, poshtaǵa baryp sony bil, tartpaǵyrdyń dini mundaı qatty bolar ma, tirimin deýge jylyna bir japyraq qaǵazyn qımaýyn qarashy!..

Bir ketse kópke deıin qarasyn taptyrmaıtyn ákesine me, on jylda amanbysyń dep at basyn burmaǵan naǵashysyna ma, áıteýir, kimge tartqanyn anyqtap aıtpasa da Sámıǵa taıaqtyń eki basyn da dáldep siltegen edi, otyra berse ózine de bir shapalaqtyń tıerin sezgen Asekeń "shıpkasyn" saǵatyna jetkizbeı óshirip, qısyq murynyn esikke burǵanda Sıtan sybolyshy zym-zıa joq eken. Jurtta qalǵandaı sasqalaqtap ornynan atyp turdy.

— Báıbishe, spakóıstbıe! Tólkó spakóıstbıe! — dep, "tásbıdánıesin" aıtýǵa úlgermeı ketti.

6

Birde tuman, birde qara quryq qarashanyń bulyńǵyryn tasalap, kúzeýden qaıtqan malshylardyń aldy qystaýlaryna kirip, sońy keń qoltyqty áli de shet pushpaqtap qona bastaǵan. Bul jerde de el bar-aý deıtindeı emes, ár qoınaýda shoshaıyp-shoshaıyp otyrǵan qurym úı men altyaıaq, ıtarqalardyń tútini suıyq, aýyl men aýyl arasyna at izin salǵan pende bolsashy. Jaılaý shyǵa erýlikten bastap, qyz uzatyp qan-jynyn aralastyryp tynatyn, qystaýǵa jete qonys maıyn syltaýratyp, onan qalsa súndet toıynyń dyrdýymen jyrǵap qalatyn kóshi-qondy jurttyń búginde maldan basqa ýaıymy joq, tútini de shyj-byjdan ıisi bólek, kýpkanyń kezegin kútip oıda otyryp qalǵan pyshana baıǵustar búkil Altaıdyń boryǵy men qopasyn qaralın sasytyp keýlep keledi eken. Muńy bir bolǵanmen jeligi basqa buǵyshy men jylqyshynyń qı múńkigen qoıshydan ash otyrsa da aýlaq otyratyny osydan shyǵar. Tyshqan qaǵyp júrse de hanǵa sálem bermeıtin Sıtan sybolyshynyń don-kıhottyǵyn da Asekeń endi túsingendeı. El ishine syımaıtyn qaıran dosy japanda jalǵyz úı otyrsa da, sodan basqa bet túzep baratyn bir samaýyr shaıdyń adresi de joq eken. Boz qyraýda túnimen buıytyp turǵan qula men qara kerdi tezek tastasyn dep shyǵa shapqan Asekeń men Beskempir shyrqyldaq shabdar qolqasy qorqyldap qýyp jetkenshe attan túsip jeńildep alysty. Tastap keteıin desken joq edi, qýyp jetýge Sıtekeńniń de zaýqy bolǵan joq; "dalaqtap nesine qashtyq" degen bir túıtkil ekeýiniń de keýiline sýyr qulaqshyndy kórgende ǵana tústi de, "dalaqtap nesine qýdym" degen bir namys Sıtekeńniń kóńilinde de kilkip turyp aldy. Elbesip-selbesip ótkizgen eki kúnniń ermegi úsheýin de toıdyrǵandaı. Shyrqyldaq shabdar táýelsizdigin tanytyp, kelte quıryǵyn shoshań etkizedi de "qosh bol, qalqam" — dep — taǵy da qorqyldaı jóneldi.

Jaz qýań bolǵanmen teristiń shúıgini jabaǵydaı eken, shabyndyqta ıin tirese jypyrlap otyrǵan kóp maıanyń shoshaǵyna úıir-úıirimen qonaqtaǵan qara qurda qısap joq; boz qyraý túse semiretin taýdyń alańǵasar taýyǵy maıdan baýyryn kótere almaı qalǵan ba, qamshy silteseń úrketin emes, Asekeń men Beskempir myltyq daýsyn kútip edi, Sıtekeń qosaýyzyn taqymynan sýyrmastan qur oınaqty qaq jaryp qaqpasy úńireıgen áldebir mal qorasyna at-matymen qoıyp ketti.

Qysqa qaraı jyrtyq-tesigin shóppen jamap, jazǵa salym tóbesiniń saǵdaryna deıin sýyryp jep qoıatyn sovhozdyń ádeti, ala jazdaı ashyq qalǵan qoranyń saz balshyǵy qorys bop ketipti: shyrqyldaq shabdar shirigen káshekti kúısep tur, syrǵaýyl jappanyń sańylaýynan soraıǵan Sıtekeńniń sýyr qulaqshyny búkil qoraǵa syımaı shirep tur.

— Jyn urǵan shyǵar! — dedi Beskempir.

— Áı, sybolysh!

— Aý!..

— Ne bop qaldy?

— Osyny qoryp júrgen men aqymaq, aqymaqqa aqy tólep júrgen sapqoz aqymaq — dep Sıtekeń in aýzyndaǵy mysyqtaı irgedegi qalaqaıǵa úńilip tapjylmastan otyra berdi.

— Sovhozdy qaıdan bileıin, seniń aqymaqtyǵyńa senim joq! — dep Beskempir buryla berip tik shapshyǵan qara kerdiń ústinen túsip qala jazdady.

Oshaǵan túbinen bajyldaı ushqan shubar taýyq qara kerdiń tanaýyn kanatymen soǵyp ótip edi, shubar taýyqtyń namysyn jyrtqan qorazdar qýys-qýystan oıbaılap ıen jurtty azan-qazan qyldy. Qystaý mańy jybyr-jybyr, búlk-búlk, kóń-qoqyrdyń asty shurqyldap qaınap jatqandaı; shoshala, qora-qopsynyń irgesin úńgip ketken úı qoıandary qalaqaı men alabotanyń arasynan jym salyp alypty. Jaılaýǵa kósherde jurtyna tastap ketip, qaraqus pen túlkiden qalǵanyn qarashada qaıtyp kep jınap alatyn malshyǵa qus pen qoıan talshyq bolmasa da bala-shaǵanyń ermegi, alty aı qys jem-shóptiń qoqymyn, ala jazdaı shegirtke men qurt-qumyrsqany qorek qylatyn beıkúná jándikterdiń qol baılar azaby jáne joq. Qalaqaı arasynan áldene shoý ete qalyp edi, qashan shirip ketkeni belgisiz, qalyń qýraıdy sýyr qulaqshyn súze shyǵyp keledi eken, qolyndaǵy qalaqtaǵan túlkisi jıyrylyp-sozylyp áli de jantásilim ete qoımapty, quıryǵy kósh qulash, jony atlastaı tógilgen altaıy qyzyldyń aıaǵynan qaqpandy aǵytyp jatyp:

— Myna qudaǵı qaısyńa sálem berer eken? — dep ekeýin birdeı úmittendire jelpip-jelpip qoıdy. Taýyqpen qoıannyń zaýaly túlki bolǵanda, túlkiniń zaýaly Sıtekeńniń ózi bolyp shyqty.

— Sybolysh!

— Aý!

— Qańǵyrǵan mysyqqa deıin tuzaqtaıtyn bolǵansyń ba?!

— Sen tyshqan baqqanǵa uıalmaǵanda men qaqqanǵa uıalam ba?!.

— Zontalaq-aı, eń bolmaǵanda qarǵa bir aýnaýǵa mursat bermediń-aý!..

— Aýnamasa da bir qatyndy aldaýǵa jetedi!

— Itke tastasań da óziń bil. Tek qaqpandy beri ákel!

— Úshinshi sıraǵyńdy qystyram deseń de qaqpan joq! — dep Sıtekeń túlkisin de, qaqpanyn da óz qanjyǵasyna baılap, shyrqyldaq shabdarǵa shirene mindi. "Mynaýyń anaý bop shyqty ǵoı!" dep qısyq muryn ernin shúrshıtip qala berdi.

Pátlásin Qatyn boıyndaǵy qara qosta qaldyryp, Ivanyn bir kúnde óltirip, bir kúnde tiriltip, qısyq muryndy da eki táýlik jipsiz jetelegen Sıtekeńniń endigi jolynyń qaıda túserin eshkim bilgen joq edi, qoltyq aýzynda jol boıyna jaqyndap kep qonyp otyrǵan qurym úıge jyrtıa qarap áldekimdi sóge jóneldi.

— Qasıetsiz ıt, kúresinniń daldasyna jete almaı júrip jer túbindegi tanymaıtyn qudasyn izdeýin qarashy! — dedi.

— Qara kórse kisineıtin shartyq aıǵyrdaı oqyranǵysh neme, ótirik te bolsa jekjatyn túgel sanap shyqpaı qaıtýshy ma edi! — dep taǵy bir qoıdy.

Mátpusanyń "jetpegiri" Almatyda qatyn aldy dep edi, jorǵa Bıkesin jetektep astanaǵa ketkenine jarty aı boldy degen, endigi túgendeıtini Mátpusa edi, sirá. Sıtekeńniń mynaý sybaǵasy soǵan arnalsa kerek. Órisin taryltyp ketken dosyna qaradaı óshigip turǵan Sıtekeń Beskempirdiń jyrtyńyn da jaqtyrmaı qaldy.

— Áı, osy seniń ne bilgen oıyń bar?

— Seniń ólgeniń jańa, meniń kórgenim jańa, meniń qaı muńym qabyrǵańa bata alǵandaı bop edi?!.

— Óz muńym da bir basyma jeterlik, seniń enshińdi bólip-jaraıyn dep turǵan men joq!

— Endeshe, óz muńyńdy taýysyp al! Elde neń bar!..

— Áne bir boqtashaqtardy asyraǵannan basqa mende ne muń qaldy deısiń. Jas jelpinse — bir isti tyndyryp tastaýdyń amaly, kári jelpinse — shirip bara jatqan jambasyn jel qaqtyryp alǵannan artylǵany shamaly!.. Keshe dym bitirmegen myryq, endi búgin ne bitirgendeımin?!. Biraq bireýdiń qorasyna tússeń de adam bop bir silkiný degen qaıda? Ne kósemge jaramaı, me kóseýge jaramaı qur kóshke ergenniń nesi ómir?.. Elde neń bar deısiń, onda óz muńymyzben toz-toz bop qorjyn arqalap ketelik! Sodan ońaı nárse joq!..

— Myrzam, toıys, Sıteke!.. Bir túlki baılandym dep jurttyń tóbesinen qaraǵanyńa jol bolsyn!..

— Aqsýdyń men sıaqty qortyǵy men shartyǵynda qaıbir jetisken tóbe bar edi?! Ol tóbege baqa-shaıan da otyryp kete beredi!..

Syńar soqpaqqa talasqan qula aıǵyr men qara ker besti tizgin súze sýmańdaı shyqty da Sıtan shyrqyldaq shabdardyń qolqasyn qınamap edi, syńar soqpaqqa syımaǵan at ústindegi úsheý bir-birinen bet-júzderin alyp qashqan sıaqty. Asekeń aıtylǵan sózdiń narqyna toqtaǵandaı, Beskempir bes batpan aıypty berekesiz aýyzdan estidim dep qorlandy ma, álde moıyndaǵany ma, jezdesine betpe-bet kele almady. Tek qurym úıdiń tusyna taıana bergende art jaqtan estilgen Sıtekeńniń:

— Anaý úıge túsip sálem bere shyǵamyz! — degen buıryǵyna burylyp alara bir qarady da:

— Sálem beretindeı ol úıde kim bar edi?! — dep burq ete qaldy.

— Kim baryn bilmeı qalǵanyń?.. Erǵalıdi mensinbeseń — boıjetken qyzy bar, qyzdy mensinbeseń — qazaqtyń bir shańyraǵy, attap ketem deseń taǵy óziń bil!..

Asekeń Sıtan sybolyshynyń aıaq astynan kósheli bola qalǵanyna tań qaldy da tizginin irkip, joldan shyǵa bergen shabdardyń qosaryna erdi.

— Sybolysh!

— Aý!..

— Erǵalıda boıjetken qyz bar ma edi?

— Bar ǵoı, bar!.. Erip kelgen qyz. Kerbez qatynyna erip kelgen. Keýdesine shybyn qonaqtap ketse de týaıyn dep pisip otyr! Tek dymyń ishinde bolsyn. Anaý ıttiń mysyn óstip qurtpasaq yrbynaı bop bir kúni kúlge shógip óletin shyǵar!..

Asekeńniń qısyq muryny bir shataqtyń ıisin sezgendeı shúrshik erindi súze artyna burylyp edi, Beskempir de qısaıyp ekeýiniń sońyna túsken eken.

Moıyny quryqtaı, sazandaı appaq qatyn qonaqtardy kóre sala júrelep otyra ketti de betti qubylaǵa, bókseni kelimsek jurtqa berip áıde kep suńqyldasyp. Daýsy baıy ólgen qaraly jaýlyqtaı emes, baısyrap otyrǵan tý nemeniń mekirenisindeı erke edi; syńsý ma, álde kúlki aralas án be, áıteýir kómeıi kerneıdeı bozdap, selkildedi de qaldy:

Arystanǵa aǵaıyn, albastyǵa abysyn, tórt aıaqtynyń syrttany! Arystaı qulap, talystaı sulap, jatyrsyń baraq Sıtanym!

Arǵy atań bóri, bergi atań bóstek, tórt aıaqtynyń sultany Arsyldap óttiń, armanda kettiń, boq jemeı biraq Sıtanym! It te bolsań syrttanym-aı, oıbaı!

Itten beter Sıtanym-aı, oıbaı!..

— Aı, myna albastydan azǵan ne deıdi?! Baıyń óldi me, bul ne sumdyq?! — dep Sıtekeń shyrqyldaq shabdardy tebinip-aq baryp edi, qaz moıyn qatyn ony tyńdaı qoıǵan joq.

— Baıy nesi, oıbaı! Baı sadaǵa ǵoı! Sıtan ólip qaldy! Sıtan!

— Jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn! Jaǵyń qarysqyr! — dep Sıtekeń attan qarǵyp tústi de, sereıip jatqan baraq ıttiń ólimtigin kúrs etkizip bir tepti.

Qaz moıyn qatyn sonda ǵana burylyp, sonda da ornynan kerile, zorǵa turyp, Sıtekeńniń sýyr qulaqshynyn endi tanyǵandaı:

— Oıbý, sylqym qaınaǵam kep qapty ǵoı! — dep qobyrap ketken shashyn ıyǵyna ýystap laqtyra saldy.

— Astapyralla! — dep kerilip turyp qaraǵan qaz moıyn qatynnyń aldynda Sıtekeń qatty da qaldy. — Astapyralla!..

— Qaınaǵa-aý, ne bop qaldy?

— Basqandy atamaı-aq qoıaıyn, alqymyńnyń ózi altynǵa tatyp alǵandaı eken, bátshaǵar, túbi Erǵalıdi tastap ketesiń-aý!

— I, qaınaǵa-aı, ózindeı sylqym seri jolyqpaǵan soń qoıshyǵa qor bolyp júrmiz de! Átteń, anaý tórt bala!.. Qosyp ketetin bolsań qazir-aq sońyńnan ere jónelem!

— Aý, sende bala beseý emes pe edi?..

— E, qyzdy qoıshy!.. Qyz baıǵus jat jurttyń pendesi is. Esigimnen eńkeıip syǵalar erkek tabylsa ertip jiberýge ázirmin!..

— Qudaıǵa shúkir! — dep Sıtekeń kókiregin basty da qanjyǵadaǵy altaıy qyzyldy taban astynda sheship alyp kerbez kelinshekke ustata qoıdy. — Aýzyńa Qudaı salǵan shyǵar, qudaǵı! Alǵashqy joralǵymyz osy bolsyn!..

— Qudaǵıy nesi, oıbaı?! Taǵy neni búldireıin dep tursyń?

Kerbez kelinshek qaz moıynyn Sıtekeńniń sýyr qulaqshynynan asyra, "kúıeý jigit munyń qaısysy boldy" degendeı áli de attan túse qoımaǵan Asekeń men Beskempirge kekireıe qarady.

Osy elge "Erǵalıdiń kerbez qatyny" atanǵan Klava bes qursaq kóterse de qulyn múshesin joǵaltpaǵan, kerbez dese kerbez-aq: boıyndaǵy bir qasıeti qaıyndaı appaq qaz moıyny bolǵan soń ba, ıis shalǵan taǵydaı ıekti aspanǵa kóterip tastap keıkıip tura qalǵanda qazir de bir alqymyna alpys jigittiń kóz qurty syıyp ketkendeı; sol appaq moıyndy úkideı sary shashpen orap tastap, tý myqyndy týlata júzip, oıqastap bir shyqqanda aq baltyrdan bý esip, kepter tósi Altaıdyń kerimsal jelin jyrtatyn. Jurt "kerbez qatyn" dese, taksıdiń fonaryndaı shaqyraıǵan kókshil janaryna bola Sıtan Ony "taksı" atandyryp jiberip edi. Sol shaqyraıǵan kók fonar Asekeńniń uıysqan jabaǵy saqaly men qısyq murnyn mensinbeı Beskempirdi meshenge aldy da ekeýiniń de kári boıdaq ekenin bile tura:

— Aý, qaınaǵa, mynalardyń kúıeýi qaısy, kúıeý qosshysy qaısy, — dep jorta Sıtekeńe jarmasty. — At ústinde turyp qyz aıttyrǵan qaı atandy kórip ediń?! Álde bizdiń alty aıaqty mensinbeı tur ma? Bul shirkinge ózimniń de syıyp júrgenim shamaly, basymdy tyqsam, bóksem jarqyrap dalada qalady.

— Oıpyraı, obal bolǵan eken! — dedi Sıtekeń.

— Obaldy biletin búginde kim bar?!

— Seni qoıshy, osy úıdiń myqtysyn aıtam da. Seniń bókseń dalada jatsa, jansebil baıyń shyǵarda túnep júr deseńshi!..

— Aıtpa, qaınaǵa, aıtpa!..

— Ákeń!.. Álgi Sıtan ólip tyndy ma, áıteýir!.. Jetekke kónbeı, kóshke ermeı kólikke júk bolyp edi!.. — Qabannyń oraq azýyndaı soıdıyp qyzyl ıekte qalǵan jalǵyz qasqa tisin yrsıta alty aıaqtyń aldyna táltıip tura qalǵan Erǵalı úsh jigitti kórmegendeı kerbez qatynyna kúshenip sóıledi de artynan alaqanyn jaıyp: — Lúbasha!.. Tisimdi...tis! — dedi.

Kerbez qatyndy soıyp qaptaǵandaı búkil en-tańbasymen qaıtalap alty aıaqtan shyqqan keriskedeı boıjetken sý tola qara saptyaıaqty ákesine usyna berdi. Protezi tup-tutas altyn eken, kelimdi-ketimdi jurtqa maqtanysh úshin kórsetetin qymbat buıymynyń jurnaǵy osy bolsa kerek, Erǵalı sonysyn jeńine uzaq ysqylap, súıek qaqshyǵan ıtteı qyzyl ıegimen saq etkizip tistep aldy da býldoktyń urtyndaı byrs-byrs bet-aýzyn toltyra:

— Oý, Súkeń kep qapty ǵoı! — dep álginde ǵana sybap alǵan Sıtekesin endi tanyǵandaı ókshesin kóterip turyp sálem berdi. Erkektiń qysqasy Sıtekeń edi, ókshesin qansha kótergenmen Erǵalı eki-úsh santımetr jetpeı qaldy.

— Biriń óltirip, biriń joqtap, biriń boqtap, áıteýir menen qutyla almaı júrsińder á?! Sıtekeń altyn aýyzdyń qolyn náýmez aldy. — Áı, aram-aı! Búıtpeseń aram bolamysyń!..

— Oıbaı, Súke-aý, saǵan ólim tilep óle almaı júr deımisiń! Jeti qazynanyń birinen aıyrylyp turmyz da!..

Erǵalıdiń Sıtan degen baraq ıtiniń aljyp ólgeni ras edi. Adamnyń esimin ıtke berý ıisi qazaqta joq bolsa da qadir tutqany, qorlaǵany belgisiz, áıteýir Sıtan dep qoıyp, ıtimniń aty ketedi dep Sıtekeńdi Erǵalıdiń Súke deıtini de sodan. Qyr basynan qylań etken úsh salt attyny Erǵalı altyaıaqtyń astynda alshysynan jatyp-aq kórgen, qalǵan ekeýin jyǵa tanymasa da shabdardyń ústindegi Sıtan ekenin de bilgen. Qashanda qonaqqa tańsyq qoıly aýyl burylmaı kete me dep qaýiptendi de Erǵalı túnimen qoı kúzetip sharshap jyǵylǵan kerbez qatynyn bala-shaǵanyń ortasynan sıraǵynan súırep turǵyzdy.

— Áı, kisi kele jatyr!

— E, kelse qaıteıin? Kisi kórmeı júr me ediń?!.

— Kópten qyjyly bar edi, anaý Sıtan ıt bolsa túspeı ketýi de múmkin.

— Túspese onan ármen!.. Aldynan júgireıin be!

— Júgirýge erinseń esik aldyna shyǵa sal da daýys qyl! Jatyr ǵoı áne bir Sıtan sereıip, baıǵustyń janazasy da sol bolsyn!..

Erekeń usaq-túıek boqtashaǵyn malǵa qýyp, qyzyn qazan-oshaqqa, kerbez qatynyn sary ıttiń ólimtigine jumsaǵany sol edi. İńirde jan táslim etken tórt aıaqty Sıtannyń janazasy eki aıaqty Sıtandy kútip jatyr eken de. Ánsheıinde bolsa shańyraǵyn ortasyna túsirip ketetin edi. Sıtekeń bul joly tis jarmaýǵa tyrysty. Zaty orys bolǵanmen bádik aıtysqa kelgende aldyna qazaqtan jan salmaıtyn Klavanyń bir aýyz taýyp aıtqan joqtaýyna jalp etip túsip qaldy, ári ádeıilep kelgen sharýasyn esine alyp ne de bolsa, kishireıip baq dep úkideı boıjetkendi jipsik kózimen bir tintip ótti. Qaz moıyn kerbez qatynnyń nazarynan bul da tys qalǵan joq, jalańaıaq, jalańbas sholaq kóılekpen sereıip turǵan qyzyn sútińkedeı toq baltyrdan jurtqa baıqatpaı shapalaqpen tartyp jiberdi.

— Naǵyp tursyń erbeıip?! Áı, qatyn neme! Bar, kıin!..

Qulaǵyna jaqsa sybyrdy da qyr astynan estıtin Sıtekeń altaıy qyzyldyń tekke ketpeıtinin ishi sezdi de altyaıaqqa ádetińde joq "bysmyldasyn" aıtyp kirdi...

ALTYNSHY TARAÝ

1

Qystyń kúnderinde asyqpaı jyla qonyp júrgendi jaqsy kóretin Sıǵat qańtardyń aıazyna qaramaı aýdan basyna at-shanamen kelip edi. Qaıtarda Merýert pen Qylańhanǵa soǵyp biraz aıaldaımyn, kóligińdi bólek min dep Beketti de ertpegen. Jasaýyn alýǵa bir dúrkin tórkindep qaıtqany bolmasa, turmysqa shyqqaly jalǵyz qyz áke shańyraǵyn qaıtyp kórmegen. Attanarda teris qarap kóziniń jasyn syǵyp tur eken, kóńilinde qaıaý bar ma dep kúdiktenip edi: "papa, men seni taǵy da saǵynatyn boldym ǵoı!" — dep muńaıyp ketti. Alpysqa kelgende ul súıse de áke shirkinge qyz degen qymbat eken, týǵan shańyraǵyna qaıtyp oralmaıtynyna kózi jetse de kóńili sener emes, álde bıylǵy múshel jastyń zili me, áıteýir, kóńilde bir qulazý bar. Buryn túzge qarap elegzıtin saqa seri búginde úı saǵynatyndy shyǵardy. Múmkin, shaý tartqannyń belgisi bolar, bala dep, aǵaıyn-juraǵat dep emeshek úzýdi bilmeıtin sýyq jan aıaq astynan osyndaı bir minez tapty. Qaraǵaılyǵa ári saǵynysh, ári qobaljýmen asyǵa kelip, endi, mine, qyz-kúıeýine de soqpastan, aldy-artyna qaramaı qaıta salyp barady. Búro májilisine ózinen keıin kirgen Beketti de kútken joq. Bylǵary múńkip, kilem sasyǵan tákappar kabınetten tunshyǵyp zorǵa qutylyp edi, endi oılap otyrsa shamyrqanatyn da, shaǵylatyn da dáneńe joq eken, tilegi bir, úmiti alda jas jigittiń qolyn qysyp, qýanyshyn bólip jarmaǵanyna ókinip keledi. Ózin-ózi sókti ne, sókpedi ne, bir osaldyq jasaǵany ras.

Aýdandyq komıtettiń búrosyna Beket partıa músheligine kandıdattyqqa ótýge kelgen. Sıǵat ózin nege shaqyrǵanyn bilgen de joq, qystyń kózi qyraý, qysyltaıań shaq, sharýanyń qamyn túgendep, bireýge shapaǵat, bireýge shapalaq úlestiretin shyǵar dep edi, shapaǵatty kimge salǵanyn Qudaı bilsin, bar shapalaqty ázirge bir ózi ǵana arqalap keledi.

Keshe ǵana aǵalap, aldyn kesip ótpeı, dostan jaqyn, aǵaıynnan aıaýly dep júrgen jigitterdiń bir kúnde boıaýy buzylyp, jaǵasynan alǵany kúıdirdi. Qyryq jylǵy tanystan qyr aspaı jatyp tanyp shyǵa keletindeı ne zor qysty eken? Talaspas buryn aldymen ishteı tartysyp, bireýdiń art jaǵyn kórip alýdy, beldespeı turyp arqa qozdyryp, mańdaı tershitýdi unatatyn Sıǵat, áý degennen búro múshelerin ombyǵa salyp sandalatyp, jany kirip, jasap qalyp edi, soǵan shamdandy ma, qańsyq tabadan jańa túsken qatyrmadaı aýdan jetekshisiniń bet-aýzy túgendep shyǵa keldi. Sıǵatqa qaq tórdiń basyndaǵy bylǵary kresloda bylǵary múńkip, átir sasyp qodas jaldy teke kózdiń ózi otyrǵandaı kórinip edi, onyń janyna tıgen de otyz jetinshi jyldyń qaıta tirilgen osy bir elesi...

— Joldas Sapanın, aryz ıesi belgisiz bolǵandyqtan sizben júzbe-júz bettestirýdiń reti kelmedi. Biraq bul isti qaramas buryn partıalyq baqylaý komısıasy muqıat tekserip shyqty. Áýelgi tegińiz jaıly. Ákeńiz Sapa bes myń jylqy aıdaǵan iri baı jıyrma segizinshi jyly konfıskelenip, qalyń buqarany sovet ókimetine qarsy úgittep kordon asyryp jibergeni úshin otyzynshy jyly Sibirge jer aýdarylǵan. Partıa qataryna óterde osyny nege jasyrdyńyz? Siz ózińizdiń partıanyń senimin aldaǵan avantúrıs ekenińizdi moıyndaısyz ba?

— Meıli, moıyndaıyn, tek dáleldeı alsańyz. Al oǵan deıin aıtarym, Sapaǵa bes myń emes, úsh myń jylqy bitken, ony jıyrma segizinshi jyldyń konfıskasıasynda emes, jıyrma altynshy jyly óz erkimen túp-túgel ókimetke ótkizip, qalǵan qazynasyn kontrıbýsıa retinde tólep shyqqan. Jurt sovet ókimetiniń atyn jamylǵan meserlerden jan saýǵalap kardon assa, meniń ákemniń zıraty da mynaý irgede jatyr. Sonan soń, meni múshelikke qabyldaǵan sizder emessizder. Men partıa qataryna myń da toǵyz júz qyryq ekinshi jyldyń qysynda okopta ótkenmin. Tegimdi jáne jasyrǵanym joq. Tegime olar da qaraǵan joq. Partbıletti Lenıngrad partıa uıymynyń birinshi jetekshisiniń qolynan, okopta aldym. Oılanyńyzshy, sonda avantúrıs kim?..

— Soǵys bárin de keshiredi deısiz ǵoı?.. Amal qansha, kýáger bizde de joq, sizde de joq!

— Nege joq? Sizdiń qolyńyzda aryz bar. Onyń artynda bóten de emes, ózińiz tursyz. Al meniń kýágerlerim túgel jınalsa, mynaý kabınetke emes, búkil aýdanǵa syımas edi. Olar bir jarym mıllıon. Búginde tirisi bar, ólisi bar, Lenın qalasyn qorǵaǵan bir jarym mıllıon patrıot!..

...Bir jarym mıllıon! Bul san da aýzyna beker túsken joq edi. Sıǵattyń óz ómirinde óńirine taqqan jalǵyz medaly "Za oboroný Lenıngrada". Osy medalmen qyryq úshinshi jyldyń 18 ıanvarynda tuńǵysh nagradtalǵan bir jarym mıllıon jankeshtiniń bireýi Sıǵat... "Iapyraý, sonda Lenın qalasyn bir jarym mıllıon avantúrıs qorǵaǵany ma?!."

Tún shytqyl, erine jaýǵan kóbik qardyń qylaýy aqbozdyń saýyrynan ǵana syrǵyp túsip jatqandaı, onan arǵy dúnıe appaq, aspannan qonaq tappaǵan aq shybyndar bolmasa aq kóbik dúnıe uıyp qalǵandaı edi, aq kóbik dúnıede júzip kele jatqan jalǵyz ózi ǵana. Búrodan shıryǵyp shyqqan Sıǵat delbeni qattyraq silkip edi, aq boz cap jelisten áli tanbapty, kóńili ornyqqan soń kóbeń janýardy qınamaıyn dep tejeńkirep qoıdy. Qańbaqtaı jeńil kashovkanyń astaýynda qundaqqa bólegendeı siresip otyr eken, qasqyr ishiktiń jaǵasyna úımelegen aq shybyndardy silkip tastap, túlki tymaqtyń baýyn aǵytty da, aq pımanyń qaıyrma qonyshyn qara sanyna sozyp, kósilińkirep jatty. "Iapyraı, osy da soz boldy-aý... Qaıtsyn-aı endi!

Jetken jeri osy bolsa! Munan boıy artylsa, týlaqtaı lesqozdyń tyshqandaı dırektorymen alysyp naǵylsyn!.." Syrtynan ájeptáýir azamat sıaqty. Júzinen basqa jurtqa tosar dymy joq eken-aý. Sol ájeptáýir degen azamat kóz aldyna qodas jaldy teke kóz bolyp qaıyrylyp kele berdi... "Qalǵan jeti aýyz she?.. Men buryn kórmegendeı, endi kelip bir jaýyzdy jeti qat jer astynan qazyp alǵandaı árpildeskeni nesi?.. Bir mezgilde bir qoldan shyqqan shırpotrebtiń standarty bolǵany ma? Momyn elden kómpis, kómpisten kókmı týmasa naǵylsyn!.. Ne bolyp baramyz?! Qaıda baramyz? Ózimiz prokýror, ózimiz sot, aıypty taǵy ózimiz, sonda advokat qaıda?!. Ózimizdi-ózimiz danyshpanbyz dep jatyrmyz. Taǵy da ózimizdi-ózimiz jep jatyrmyz. Danyshpannyń jetken óresi qapteserdiń órisindeı, jıǵany masaq!.. Iapyraý, bir aryzben-aq adamnyń búkil armanyn joq qylýǵa bolady eken-aý.."

Sıǵat keń dúnıege shyǵyp alǵan soń kósilip jatyp, kilemniń shýashy men bylǵary múńkigen tákappar kabınette qap ketken jetekshi men járpildek aýyzǵa jany ashydy...

— Siz otyz ekinshi jyly endi quryla bastaǵan kolhoz kollektıvine iritki salyp, Qaıyndy men Aqjar boıynyń eńbekke jaraıtyn eresek jurtyn ishki jaqqa, Aqsýǵa kóshirip áketipsiz. El ishinde ker jaq dep atalatyn sektanttardyń senimin alý úshin skıd salyp berip, tóńiregińizge dinı soqyr sezimdegi kertartpa jurtty jınapsyz. Sol skıd kúni búginge deıin jumys istep tur. Keshegi órt apatyn paıdalanyp, kórshi sovhozdyń taǵy bir bólimshesin qańyratyp kettińiz. Bul qarańǵy buqaranyń sovet ókimetine degen senimsizdigin týdyratyn saıası-ekonomıkalyq dıversıa ekenin moıyndaısyz ba?!.

— Meıli, moıyndaıyn. Tek bir qosarym, siz otyz jetinshi jyldyń arhıvin qoparyp tursyz. Oǵan kezinde tergeý ústinde jaýap bergendikten toqtalyp jatpaımyn. Áıtse de, otyz ekinshi jylǵy ashtyqta burynǵy eki bolys eldiń úshten ekisi qyrylyp ketkenin bilesiz be? Qalǵan bir bóligi ishki jaqtaǵy orys jurtyna baryp jan saqtaǵan. Endi kelip sol jurtqa keshegi órt apatynda qol ushyn bermeý qatygezdik emes pe?.. Kári-qurtańdar bolmasa, jastardyń kópshiligi qalaǵa kásip izdep aǵyp ketti. Sizdiń sovhozdaryńyz el asyrasa sonda qaıda qalypty? Skıd deısiz, fashıser qulata almaǵan sovet ókimetin jıyrma bes jyldan soń eskiniń juqanasy jınalatyn jalǵyz kúrke qurtady dep qoryqtyńyz ba? Álde men eki halyqty bir-birine telýdiń ornyna ult arazdyǵyn qozdyrýym kerek pe edi?!.

Jetekshi ishki jaqqa aýǵan jurtty qyryq jyldan soń joqtap tur. Sol ishki jaqqa jete almaǵan jurttyń esebin kim alypty?.. Ony qara jer ǵana biledi. Ony mynaý jatqan kireniń qasqa joly ǵana biledi...

...Shana joly ketip, arba joly áli túse qoımaǵan naýryzdyń ala shabyr sońǵy kúnderi qara sýyǵymen jalap tur. Kúndiz-túni sarnaǵan ókpek jel Altaı óńirin týlaqtaı silkip, jutaǵan eldiń sońǵy shelin qaǵyp alǵan. Aty da joq, zaty da joq kıiz qalanyń sany toǵyz edi. Aýdan basynan par atty hodokpen shyqqan Sıǵat pen Osıp Mıtrıch Aqjar boıyndaǵy jetinshi aýylǵa tolarsaqtap zorǵa jetti. Jıyrma shaqty kıiz úıdiń bireýi selt etken joq. Tek bir-birine telip tikken ortadaǵy qos úıdiń aldynan tútin kóringen soń at shaldyryp alýǵa burylyp edi. Eńgezerdeı bir adam alaqanymen betin basyp eńirep jylap otyr eken. Sálem bergende ǵana basyn áreń kóterdi. Kóz eti teris aılanyp, kónekteı bop sók jalaqtanyp ketken bet-aýyzdan Janjigitti jyǵa tanydy.

— Otaǵasy, ne boldy?

— Ne bolǵanyn kórmeı turǵan shyǵarsyń?!

Oń jaǵynda balta, sol jaǵynda ketpen, saptamasy tizesine deıin sary balshyq eken, otaǵasynyń jańa ǵana kór qazyp kelgenin qol - basynyń topyraǵynan bildi.

— Bala-shaǵa aman ba?.. Jeńgemiz qaıda?

— Qamap tastadym, — dep Janjigit qos úıge kóziniń qıyǵyn tastady. — Ólse kóppen birge ólsin dep...

Kıiz úıdiń syqyrlaýyǵyn syrǵaýylmen kóldeneń bastyryp, kúrmen tas bekitip shandyp tastapty, ar jaǵynan áldekimderdiń álsin-álsin túrtkilep, yńyrsyǵan daýystary estiledi.

— Qamap tastaǵanyńyz ne?

— Bireýi qazanǵa túsip kete me dep...

Janjigit taı qazannyń qaqpaǵyn ashyp, shuryq-shuryq qaınaǵan qara terini kóseý taıaqpen buqtyra basyp qoıdy. Janjigittiń qaınatyp otyrǵany qara saba eken, kóbigi qula kúreń ys, býynan qymyzdyq pen arshanyń ıisi keledi.

— Aǵa, men Sapanyń Sıǵatymyn ǵoı.

— Júzińnen tanyp otyrmyn, kelgenińdi de estigem... Jaqsy kelipsiń, mynaý qaınap jatqan da Sapanyń jurtynda qalǵan qara sabasy, dám tatatyn boldyń!..

Qara sabany Sıǵat bala kezinen biletin. Qansha saýynnyń súti syıatynyn kim bilsin, turqyna boılary jetpegen soń kepilge shorymyq qoıyp búkil aýyldyń kelinderi men balalary jabylyp pisetin edi. Qarataı eliniń baqyr tıynynan basalqasyna deıin bul sabadan dom tatpaǵandar kemde kem shyǵar, biraq kónin shaınaımyn dep kim oılaǵan.

Káliktip dep atatyn Aqjar boıyndaǵy jetinshi aýyldyń shyǵarǵa jany bar eresegi ishki jaqqa nár izdep ketipti de Janjigit solardyń artynda qalǵan bala-shaǵasyn jınap alyp otyr eken. Kúni boıy kór qazý bir qajytsa, kórden de azaly mynaý apattyń ýdaı ashshy qasireti kemirip jep tastapty, atandaı azamat arsa-arsa bop saýdyrap, eńgezerdeı eki ıyq qazandaı basty áreń kóterdi.

— Álgi Esimhan jyndy kelip, múıiz ben tuıaq salyǵyn oryndamadyń dep áńgirtaıaq ornatty. — Janjigit jaıbaraqat kúńk etti de kúregine qarap uzaq otyryp qaldy. — Bastan bir salyp, tirideı kómeıin dep edim, oǵan dúm qaıda, biraq bir qaýjap qaldym ǵoı deımin... ıtshe tepkilep, atyna teris tańyp qoıa berdim!..

— Onyńyz bolmaǵan eken.

— Búginde bolǵan-tolǵan ne bar edi!?. Ol qaıta aınalyp soqqansha men de bir yńǵaıly bolarmyn... Tek ózimdi kómetin eshkim tabylmaı qala ma dep qorqam.

— Aǵataı, esikti ash! Myna balalar úziletin boldy! Aǵataı! — degen áıel daýsy kıiz úıdiń ishinen tunshyǵyp estildi.

— Shyda, báıbishe! Shyda, Balaqaı!..

Eńkeıse qulap ketetindeı Janjigit búgilmegen qalpy, burylmaǵan qalpy qazannyń qaqpaǵyn taǵy bir ashyp, kóseýdi tolǵap-tolǵap qoıdy da attarǵa jem bereıin dep jarty móshek sulyny arbadan túsirip jatqan Osıpke qadalyp, tas bolyp qatty da qaldy. Ash kózdiń suǵyn taban astynda sezgen Osıp te móshekti syǵyp ustaǵan kúıi tyrp etpeı melshıip tur. Qaǵynyp ketken kók jalqaq sheldiń jyqpynynan kektene qaraǵan ashqaraq kózden: "aǵaıyn ashtan qyrylyp jatqanda seniń atyń da aq suly jep júr eken-aý!" — degen yzǵardy Sıǵat kámil túsindi. Osy elmen birte kúızelip, Sıǵatpen birge kúrsinip kele jatqan Osıp te qara qazanǵa emine teris burylyp ketken Janjigittiń únsiz bulqynysyn emeýrinsiz-aq uqty da móshekti ot basyna ákelip qoıa saldy. Otaǵasy jerge tıgizbesten tizesine qoıyp, qaptyń aýzyn ashyp jiberdi de aq sulyǵa tanaýyn tyǵyp uzaq ıiskedi, armanymen aryzdasqandaı qapsyra qushaqtap jatyp alyp edi, ne zamatta baryp qazannyń qaqpaǵyn kóterip, bir ýys sulyny qara sýǵa qımastyqpen zorǵa saldy.

— Atasy, myna eki at sizderdi qansha kún asyraıdy?

— At deımisiń?.. Ekeýi emes, bireýiniń ózi-aq jaýqazynnyń tamyryna jetkizer edi-aý!..

— Ekeýin de alyp qalyńyz. Aqsýǵa jetsek bizge kólik tabylar.

— Joq, bireýin-aq doǵar. Aqsýǵa jetkenshe aldyńnan talaı músápir jolyǵar. Ólige qarama, tirini tastama. Qudaı aldyndaǵy qaryzyń osy bolsyn! Eki dúnıede de esimińdi umytpaspyn!..

Júrerde Janjigit janyn qınap otyryp bir dorba suly salyp berdi. Muny qaıtem degendeı Osıptiń alǵysy kelmep edi, otaǵasynyń oılap turǵany basqa eken.

— Bir atymnan artyq úlestirme, — dedi. — Silekeıin jutsa da ash ózekke bir táýlik máıek bolady.

Segizinshi aýyldyń Janjigiti joq eken. Janjigiti bolmaǵan soń otyz úı túgeldeı qarań qalypty. Ekeýi kishi besinge deıin ólip-tirilip bir shuńqyrdy áreń qazdy da on shaqty máıitti ortaq zıratqa betin jasyryp ketti. Odan sońǵy kórgeni... dál osy qasqa joldyń boıy!..

Boıynda jany bardyń kóbi áıel. Erkekterdiń bári de bul jalǵanǵa ókpelideı jol jıeginde teris qarap tońqaıysyp jatty. Bir atym sulyǵa aıyrbastap alǵandaı áıeldiń qolynan balalardy jınap ákelip Osıp ekeýi arbaǵa úıe berdi. Bir atym sulyny ýysyna tastaı qysyp qala bergen áıelder balasyn amanat qylǵan soń meni de ala ket dep biri aýyz ashqan joq. Kókireginen sábıin úzip bergen ana baıǵustyń Aqsýǵa jetkeni de bar, jetpegeni de bar. Aqsýǵa jetkenshe Sıǵat ta óksigin basa almaı arbaǵa yqylyq atyp qulaǵan edi. Qulaǵynda qalǵany:

— Pará! Dovolno plakat po ýsobshım! Jıvyh nado spasat! — degen Osıptiń bir aýyz sózi.

Sıǵat yqylyqtan ishegi túıilip ólim aýzynan qaıtty. Ony ólim aýzynan alyp qalǵan táýip kempir Agafıa edi. Bir Sıǵat emes, ol Aqsýǵa úzdigip jetken búkil ash-aryqtyń saýaby men batasyn alǵan. Agafıanyń qolynan tatqan shóptiń nili, tamyrdyń qordasy, qaramyqtyń sýy talaıdyń tańdaıyn jibitip, taǵdyryna shıpa bolǵan. Sol qolǵa jurt bolyp baılaǵan aǵy — bir skıd, bir basynyń tynyshtyǵy; marqum kempirdiń bar tilegi, zańnan — mursat, zorlyqtan — arasha edi. Sol bir shıpaly qol, sanaly kókirek aqyry zańnan mursat, zorlyqtan arasha tappaı otyz jetinshi jyly Sibirge aıdalyp, súıegi dalada qaldy. Sol jyldary "jaý" atanǵan shúıkedeı kempirdiń artynda qap ketken jetim kúrkesi búginde "dinı soqyr sezimniń uıasy" bolyp, elý úsh jyldan soń taǵy da Sovet ókimetine qaýip tóndirse qorqynyshymyz kúshti-aq eken!.. Sharýanyń býaz sıyryna deıin jegip, sonaý Qyzyljardyń prıstanynan bosqan eldiń tirisin qoıyp, óligin de tastamaı kirelep tartqan Osıp Mıtrıchtiń sol elden búgingi bar dámetetini — týǵan jerdiń bir ýys topyraǵy... "Iapyraý, eldi topyraǵynan adastyryp, topyraqty elsiz týsyratqanymyzda tapqanymyz ne?!."

...Basqa joldyń naýasyn kemerlep turǵan qar emes, júre-júre, súre-súre jer jaryqtyqtyń ózi oıylyp ketkendeı; aqbozdyń kirsh-kirsh qadalǵan taǵasy men kashovkanyń jonyp túsken temir ultanynan qasqa joldyń taq-taq tabany yńyrsyp, jon arqasy qaıysqandaı bozdap keledi; bozdaǵan jol ma, álde jer jaryqtyqtyń sarnaǵan muńy ma, kim bilsin, áıteýir jol keshti jannyń búkil taǵdyry qasqa joldyń taq-taq tabanyna zar bolyp jazylatyn kórindi ǵoı... Sıǵattyń da búkil ǵumyry jol ústinde qalǵandaı: áýeli osy qasqa jol, odan sońǵy basqa jol — "tirshilik joly" dep atalatyn blokada men úlken jerdiń arasyndaǵy qıamet-qaıym; onnyń toǵyzyn asyraǵan sol tirshiliktiń úmiti onnyń birin ózi jutqan. Sıǵatqa oqtan ólgen raqat ta ashtan ólgen azap sıaqty. Sheıit ketkenniń kóz aldynda erligi qalady da ashtan ketkenniń azaby qalady eken; qımas kóńilde alǵashqynyń saǵynyshy, keıingisiniń qasireti men úreıi turady...

Kolonna jolǵa ylǵı da aq tútek boranda shyǵatyn edi. Aq tútek boran da quzǵyndaı qaptaǵan jaý samoletterinen qorǵan bolatyn. Aldyńǵy kóliktiń amandyǵy keıingige orıentır, opat bolsa ornynda kók jylymnyń oıyǵy ǵana qalatyn. Keıingini eshkim kútip jatpaıdy, oǵan ýaqyt joq, qaqysy da joq, óıtkeni buıryq solaı, birdiń shyǵynyn joqtap onnyń basyn qaterge tigýge bolmaıdy. Aldyńǵy kólik ashyqqan jurtty aman jetse, keıinginiń amanaty sol. Aldyńǵy kólik ashyqqan bala-shaǵany úlken jerge aman jetkizse, keıingige amanaty sol! Sıǵat úlken jerge adam tasysa, úlken jerden sol adamǵa as tasydy. Tirshilikti jalǵastyryp júrip...

— Siz alǵashqy áıelińizdi bir balasymen Lenıngradqa qańǵytyp tastap ketipsiz. Endi kelip, jas qyzdy zorlap júkti qylyp, ósektiń aýyzyn basý úshin lesqozǵa bas býhgalter etip ustap otyrsyz. Osynyń ózi moraldik azǵyndaý.

— Meıli, moıyndaıyn. Biraq bir ǵana qosarym, lesqozdyń bas býhgalteri meniń noqtaly qosaǵym. Alǵashqy áıelim men balamnyń meken-turaǵy. — Lenıngradtaǵy baýyrlastar zıraty, esimderi — qulpytasta qaldy. Óli — tirige saǵynysh bolǵanmen ómirlik joldas emes. Komfortabeldi bolmaǵandyqtan Baltyqtan Altaıǵa jetkize almadym. Sol úshin ǵana týǵan jerdiń topyraǵynan keshirim ótinem.

...Tirshilikti jalǵastyryp júrip aıaýly jary men jalǵyz ulyn tirshilikke jetkize almaǵan. Qıamettiń qyl kópirinen san ótip, san qaıtyp júrgende ashtyq pen ajal qursaýynan aldymen óz semásyn qutqarýǵa múmkindigi bolyp edi. Biraq sý ishkilikke qaqysy bar, úmitpen ǵana úzilmeı otyrǵan jáýdir kózdiń birin ómirden syzyp tastap, óziniń uryq-sharqyn ajaldan arashalaý adamgershiliktiń moraline syımaıdy.

Ózińniń et-baýyryń qashanda qymbat, biraq ol da kóptiń biri emes pe, kópten onyń nesi qymbat?.. Jalǵyz ulynan kórip turyp aıyrylǵanda baýyryna pyshaq qadalǵandaı qatty kúızeldi, kúızelse de kóptiń azasy birdiń qazasyn joqtap jatýǵa mursat bergen joq.

Tiri qalam deseń, tirliksiz otyrma. Ol kúnderdiń tirligi tek jaýmen jaǵalasý. Sýyq oshaqtyń basynda sary ýaıymmen otyrǵandardyń tiri qalǵan biri joq. Jaýmen jaǵalasqandardyń oqqa ushpasa ashtan ólgen biri joq. Ashtyq aldymen sanany alady eken. Oq jandy alǵanmen sanany óshire almady. Oqqa ushqannyń artynda keıingige bir sabaq, bir sezim qaldy. Tiriniń nasıhatynan oqqa ushqan jankeshtiniń ajaly ótimdi eken. Sıǵattyń bir túıgeni osy. Ol zaıybynyń qadirin ólgen soń bilip edi.

Adamnyń asyly, urǵashynyń kórkemi edi dep aıta almaıdy. Ómirden alǵan sabaǵy bolmasa da ár nárseden ájeptáýir habary bar, ıntellıgent semásynyń tárbıesin kórgen, belgili profesordyń qyzy Ada Abramovna dárigerlik fakúltettiń úshinshi kýrsyn tastap Sıǵatty Altaıdyń taıgasynan qýyp jetip edi. Artyqty tilemeıtin, kemdikke qorlanbaıtyn kómpis minezimen tarshylyq kezde Sıǵattyń el ishindegi borysh-qaryzyn bólip-jarmasa da ýaıymyna ortaqtasyp, qyrdyń qorash tirligine kele sala sińip ketti de, otyz jetiniń úreıli shaǵynda ózin múldem umytyp, kúıeýiniń qaraqan basyn saqtap qalýǵa, aqtap qalýǵa baryn saldy.

Bir emes, eki dúrkin qodas jaldy teke kózdiń aldyna baryp qaıtqan soń, Sıǵat óziniń úshinshi rette ustalatynyn bilip otyrǵan.

— Seniń saýdaıylyǵyńdy da keshtim, salqyndyǵyńdy da keshtim, bar tileıtinim — seniń saýlyǵyń! Ket! Tezirek ket! — dep jigit-japar bop jalyndy. — Elim dep eljiregenińmen seni qorǵaıtyn qazir eshkim joq, Lenıngradqa jet!

— Qash degeniń ǵoı?..

— Qash!

— Sonda qatyn-balaǵa da qorǵan bola almaǵanym ba?! Óıtip saqtaǵan qaraqan bastyń kimge qajeti bar?!

— Sen úshin meni kúıdirmes. Kúıdirse senen janym artyq pa?! Ólsem satan qatyn tabylady. Tiri bolsam, artyńnan men de jetemin. Ket!..

Adanyń bar sengeni ákesiniń bedeli men zań qyzmetinde isteıtin úsh birdeı aǵasy edi. Onan soń júzi tanys dos-jaran bar. Túkpirdegi qodas jaldy teke kóz bir nadannyń saptamasynyń ultan shegesin sanap qor bolǵansha meselińdi jyqpaıtyn, satyńdy syndyrmaıtyn tili bar jurtqa jalbaryna tur degeni edi. Ólerdegi sózin taýysyp, tizesin qushaqtap aǵyl-tegil jylaǵanda Sıǵattyń saı-súıegin syrqyratqan. Sol bir úreıli tún esten keter emes, úzip-julyp on jyl otasqan Sıǵattyń kóz aldynda Adanyń sol bir túngi sýreti tana qalypty.

Jaryqtyq, túbi túsip qalǵandaı bir aı boıy seldetken aq jańbyr Altaıdy alasartyp, jer-kókti ezip jiberip edi.

Kúnniń betin, aıdyń júzin umyttyrǵan sirkeli boz tuman jyldyń mezgilinen adastyryp, tútin qapqandaı qolqany keptedi de turdy. Dúnıeni qurt kemirip jatqandaı sytyr-sytyr. Shoshymaly qulaqqa sol sytyr irge toryǵan tyqyrdaı kúndiz-túni ókshelep, úıden pana, túzden tynys taptyrmaǵan. Tas qarańǵyda tarantasqa par atty jegip qoıyp Sıǵat pen Osıp áli tur. Dúnıeni sytyr-sytyr kemirgen sirke jańbyr shatyr shalǵaıynan sylp-sylp tańdaı qaqqan tamshymen jarysyp, jer kóshkendeı sarnaǵan taıganyń uly shýyna ulasyp barady. Uzaq kútken soń ba, qulaǵyna qorǵasyn quıǵandaı Sıǵat sol shýdan bir sátke tas kereń aırylyp qaldy. Baspaldaqqa atyp shyǵyp taqtaı kepeshtiń astyna tyǵylǵan melshıme esikti salyp-salyp jiberdi.

Tas qarańǵyda esiktiń sańylaýyn appaq maska tesip kele jatyr eken, tas qarańǵymen ulasqan qas-kirpik, shash ta joq, tek appaq maska. Tanadaı kózdiń nobaıy bar da qarashyǵy joq, oımaqtaı aýyzdyń syzaty bar da erin joq, ólikteı sýyq tas maskanyń yzǵary Sıǵattyń óńmenin teskendeı boldy. Esiktiń sańylaýynan syǵalaǵan appaq elestiń jylap turǵanyn deminiń dirilinen ǵana sezip edi.

— Janym-aý, sen shynymen jaýdy qýyp turǵannan saýmysyń?!. Eń bolmasa, anaý shıki ókpeni bir ıiskep keteıin de!..

— Bosaǵany bir attaǵan soń qaıtyp oralma! Qatyn-balanyń ıisi azamattyń jolyn bógeıdi. Bizdi bir Qudaıǵa tapsyr! Bul úıge endi ajal bolmasa, tiri pende kirmeıdi! Ket!..

"Ket" degen sózdiń jarmysy kásekti saq etkizip tistep alǵan esiktiń ber jaǵynda qaldy da jarmysy ar jaǵynan estildi. Sıǵattyń jarym jany ber jaqta, jarym jany ar jaqta qalǵandaı bolyp edi.

Sıǵat Aqsýdyń ıtin úrgizbeı, jurtyn turǵyzbaı urlanyp attanǵan. Artynan úretin ıtterdiń tabylatynyn da bilgen. Tek izdeıtin jannyń tabylatynyna senbegen.

Taǵanyń tasyry bolmasa, tas qarańǵyny ekpinmen jyrtqan par attyń qulaǵy da kórinbeıdi. Balshyqty bylsh-bylsh laqtyrǵan dońǵalaqtyń saldyry bolmasa, ońynan qýyp kele jatqan da dybys joq. Balshyq keshkendeı titirkenip, kóńili qojyrap otyrǵan Sıǵattyń kóz aldynan aq maska kópke deıin ketpeı qoıyp edi, artynan áldekimniń aıǵaıy estilgende tarantastan sekirip tústi. Tas qarańǵyda tym bolmasa tas maskany taǵy da bir kórem be dep úmittengen. Baltyryn balshyqqa qaptyryp, jalań aıaq-jalańbas, túrinip tastap qýyp jetken Sarqyt eken. Qýyp jetti de qalshıyp turyp qaldy. Tóbesinen sý orǵyp, súmelekteı kóılegi kókireginen sypyrylýǵa shaq qalypty, kórikteı jelpigen keýdesinen bý atqandaı bolyp edi. Til-aýzy baılaǵandaı bajyraıyp turǵan baıǵus qyz Sıǵatty bas salyp qushaqtap:

— Aǵataı-aý, men seni endi qaıtyp kóre alam ba?! — dep eńiregende Sıǵat bir sátke dúnıeni túgel umytyp, eseńgirep qalyp edi. "Óltirmeımin dep alyp kep, endi óziń qashyp barasyń ba?!" — degendi Sarqyt aıtqan joq, biraq jetim qyzdyń zarynan Sıǵat sony uqty da: "Shúkir, meni de izdeıtin adam bar eken!" — dep ózin-ózi Aqsýdan uzap shyqqan soń baryp jubatty.

İzdeıtin de, joqtaıtyn da jalǵyz Ada eken. Basqa da indetip qýǵandar bar edi, áýeli qaıyn atasy, onan soń úsh birdeı qaınaǵasynyń arashasy basyna tóngen qara bultty seıiltken soń, keshegi ózi ushqan uıasynda ǵylymı qyzmetker bolyp júrip jatqan. Kóńili toǵaıyp, kópke sińip, keshegi kúpti kúnin umyta bastaǵan Sıǵat, bir jyldan soń azyp-tozyp, qý janyn súıretip zorǵa jetken áıelin kórgende Aqsýdan tún jamylyp taǵy bir qashyp shyqqandaı sezindi. Balasynyń betinen meıirlene bir ıiskeýge batpaı, bylapyt bıkeshpen tún asyp qaıtqan beıpil jandaı jarynyń júzine qaraýǵa da jasqanyp, shermende kúıge tústi de: "osynym ne júris, osynym qaı tirlik?!" — dep ishteı kúızeldi Ada Sıǵatty taǵy da qýyp jetkenine emes, Sıǵattyń amandyǵyna qýandy. Áıel zatyna baı tabý, bala tabý baılyqtan da qymbat ekenin kim bilgen. Soǵys bastalǵanda biri ınstıtýt bitirip, biri dısertasıasyn qorǵap úlgergen edi. Úsh aǵasy semásymen evakýasıaǵa ileskende Ada jetpistegi jalǵyzbasty ákesin syltaýratyp Lenıngradtan qıa baspaı qoıdy. Elge qaıtarýǵa Sıǵattyń ózi de qoryqqan, at baılap túser qazyqtyń, janashyr aǵaıynnyń joqtyǵy bylaı tursyn, keshe ǵana jan saýǵalap ázer qutylǵan jábir-japanyń uıasyna qaıtyp barý qaqpanǵa óz aıaǵyńdy óziń tyqqanmen birdeı edi. Ákesi dúnıe salǵan soń da úlken jerge jetkizip tastaýdyń reti boldy, tek baıyrǵy arıstokrattyń at shaptyrym páterinde jalǵyz qalǵanda baryp Adanyń ýaıymy shal emes, baıynyń baqyr basy ekenin biraq bilgen.

— Senimen birge ólemin! — dedi.

— Men ólmesem she?

— Odan basqa jaratqannan tilerim joq!

— Sen ólip qalsań men qaıtem?

— Men ólmeı sen ólmeısiń. Áıteýir ózim ólmeı seni óltirmeımin!..

Baýyr eti balasy ólgende de qınalǵan joq. Qınalǵanyn Sıǵatqa sezdirgen joq. Ásker kıimin kıdi de medsanbattan biraq shyqty. Qasyńnan qalmaımyn dedi. Janyńda júrmesem de jaqyn júreıin dedi. Lenın qalasyn quddy osynyń baıy ǵana qorǵap júrgendeı, sol úshin búkil jurt osynyń baıyna boryshty bolǵandaı!.. Ol ózin kóptiń birine ǵana balady. Jary úshin janyn pıda etken mundaı egoızmdi Sıǵattyń kórgeni osy. Múmkin, solaı bolýy kerek te shyǵar. Baı meniki, bala meniki, el meniki, Otan meniki demese sol úshin kim jan pıda etpek?.. Kúndiz-túni operasıadan bosamaı burlyǵyp júrip te baıyna bir mezgil ýaqyt tapty. Qan sasyp júrip te áıeldik mindetin umytqan joq. Saǵat saıyn, sát saıyn ólimdi kórip júrip, ajal sepken oqpen ottyń astynda júril te ekiqabat boldy. Onysyn kúpirlikke sanaǵan joq.

— Men ólsem sen jalǵyz bolmassyń, — dedi — Men ólsem seniń baýyrynda ıisim qalsyn, elesim qalsyn, sol úshin de men saǵan náreste tastap ketýge mindettimin! — dedi.

Ólip ketsem de men seniń qasyńnan qalmaımyn degeni shyǵar. Ólip ketsem de sen meni umyta almaısyń degeni shyǵar.

Árediktiń kezinde salyp-uryp keletin de turatyn. Eń quryǵanda bet oramalyn aýystyryp ketetin. Biraq áredik degen de jıi bolyp turmaıdy: birese jerden shabýyl, birese kókten shabýyl — jer men kóktiń ulasyp ketken, jer men kóktiń astasyp ótken alasapyrany... Óńi qup-qý eken. Kele sala Sıǵattyń qolyna jarmasty.

— Ne boldy?

— Seniń sol qolyń joq eken...

— Qolym ornynda.

— Kózim ilinip ketip... Seniń jalańash otyrǵanyńdy da kórdim... dál osy qalpynda. Tek sol qolyń joq eken... sodan shoshyp...

Jalańash otyrǵany ras edi. Shalbaryn da jańa ǵana burap kıgen. Osydan bir saǵat buryn kanaldyń arǵy betinen júzip ótken vzvod rotanyń oń qanatynan jańa bekinisin belgilep, keptirinip jatyr edi. Qashanda kókireginen túspeıtin Jákesiniń sýreti sý bolyp qalypty, ezilip ketpesin dep elý qadam jerdegi jalǵyz emenge gımnasterkasymen qosa ilip qaıtty da áredikti paıdalanyp jaýyngerlerge as ishýge buıryq berdi. Kóleńkede jatyp ótirik úrgen baraq ıt sıaqty "beglyı ogon" deıtuǵyn jaý zeńbirekteriniń aýyq-aýyq kúńkili bolmasa, seskenetin de esh nárse joq-tuǵyn. Ada osy jaıbaraqattyń ústine keldi... Óńi qup-qý eken. Baıaǵy bir túńgi elesti esine salyp edi. Kemsendep otyrǵandaı erini jybyrlap, tanaýy qýsyryla erdi.

Qańǵyrma oqtyń ysqyryǵy estilgen, qańǵyrma emes, snaıperler eken, transheıa erneýinen basyn qyltıtqan jaýynger:

— Gady! Po plakatý palát! — dep júgire jóneldi.

— Stoı!.. Vernıs!..

Júzden bireý bolmasa snaıperler qalt jibermeıdi. Jákesin jaý mazaǵyna qaldyrmaımyn dep bir jigittiń mert bolǵany esinde. Endi ekinshisiniń qanyn júktegisi kelmedi... Bireý sener, bireý senbes. Gımnasterkanyń omyraýy shuryq-tesik, Jákeńe bir oq darymapty. Jákesin kókiregine qattap salyp keıin jyljyǵany sol edi, gúrs etken dúmpýden eki-úsh dúrkin aýnap tústi. Topyraq seıilgende bul da esin jıǵan. Transheıanyń qaq ortasynda úńireıgen qazan shuńqyr qalypty, sonan soń ózi qalypty. Jaýynger de joq, jubaıy da joq... úńireıgen qazan shuńqyr qalypty, sonan soń ózi qalypty... Bireý sener, bireý senbes. Jákesi muny ádeıi shaqyryp alǵandaı kórindi. Jákesi shaqyryp almaǵanda Adasymen birge ketkendeı edi ǵoı. Beısharany ajal aıdap keldi me, álde Sıǵatty ajaldan arashalap qalýǵa keldi me?!. Sıǵat úshin ózin-ózi ólimge ázirlegendeı bolyp edi, Sıǵat úshin qý janyn sadaqa qyldy ma?.. Baıynyń túsinde joǵaltqan sol qoly ózi bolǵany ǵoı...

Kóz aldynda joq bolǵan jubaıynyń tiri beınesinen kóz aldynda tek qana aq maska qalypty. Qansha izdegenmen taba almady. Súıegin tapty, tiri beınesin taba almady. Tek aq maska... Keıde tús sıaqty. Adanyń ózi ómirde bolmaǵan sıaqty. On jyl úzip-julyp otasqan ómiri de tús sıaqty. "Men ólsem seniń baýyryńda eń bolmasa ıisim qalsyn, elesim qalsyn!" — dep edi. Elesi qalǵanmen ıisi qalmady. Elesi — aq maska. Ymyrtta kelip, ymyrtta ketetin mezgilsiz qonaq sıaqty bet-júzin de anyq kórsetpeı, qyr sońynan qalmaı qýady da júredi. Qansha áıeldiń tósegin kórip, ıisin alsa da kóz aldynda turatyny aq maska. Kúndiz ekeýi, tósekte tórteý degen osy eken. Sıǵatty Meńsulýdan basqa aq jaýlyqqa toqtatpaǵan da osy aq maska edi...

...Shymyrlaǵan aq kóbik dúnıeniń túbi joq sıaqty, jybyrlaǵan aq shybyndar aq bozdyń saýyrynan ǵana sypyrylyp túsip jatqan sıaqty. Shabysqa joq, aıańy sán, cap jelisten basqany bilmeıtin aq bozdyń salt júris pen shanadaǵy minezi eki bólek: etiniń aýyrlyǵynan saltta tez sharshap, júrisinen jańyla beredi de shananyń salmaǵynan ter tógip alǵan soń, taq-taq joldy sarnatyp salyp otyratyn ádeti, taǵy bir minezi — jylqyǵa uqsap tún balasynda ne oqyranyp, ne pysqyryp kórmegen ury. Qazir de aq shybyndardy saýyrynda bıletip qoıyp, appaq elesteı aq kóbik dúnıede tym-tyrys júzip keledi. Shytqyl túnniń bet shymyrlatar yzǵary bar, japalaq qardyń shylanbaı, oralmaı túsýine qaraǵanda artynan ertken aıazy bar.

Qoıannyń jyly bólek-aý, áıtpese qańtarda qar kúrtigi dál osyndaı jondanǵan emes, qazirdiń ózinde úsh metrge jýyqtap, ormannyń jalańash bóksesin qymtap salypty. Endi aıazy kelse Altaıdyń taǵysy túgil, qoradaǵy maldyń da bóksesi shómeıetin boldy. Sazdyń óleńi, qorystyń múgine deıin jalap ketken jaz boıǵy qapyryq bul elge shóp te aldyrmaǵan; basshylardyń ótirik aqparyn eseptemegende, kúndikke júz qoıǵa bir baý, on sıyrǵa bir aıyr dep zar ılesip otyr edi, jylqy baıǵus bolsa da esepte joq qoı. Eki otar qoı, bir ferma sıyr, jarty myń jylqydan basqa muńy joq lesqozǵa jem-shóp degen qat emes, biraq ony da tabystyń kózi, barlyqtyń yrymy dep Sıǵat qol jeter jerdiń shabyndyǵyn túk qoımaı sypyrtyp alǵan. Jyl saıyn jazǵa salym shanasyn súıretip jetetin aýdan sharýashylyqtary bıyl aqpan taýsylmaı aıaǵyma kelip jyǵylarsyń dep bir túıdi. Bul da esek ústinde aıaǵymen jer syzyp kele jatyp túıelige sálem berýge arlanatyn aýdan basshylaryn kiriptar etýdiń bir amaly edi Kiriptar ete qalsa... Qudanyń qudireti, ótken qoıan jyly da tórt metrden asqan qalyń qar men qaqaǵan aıaz úńgirdegi aıý, aǵash kemirgen qoıannan basqanyń bárin qyryp salyp, mergenniń meshenine iliktirmeıtin buǵy men elikti aýyldyń baraq ıti talap jep edi... Arqasyn aıaz qyssa aqparshyl pysyq qaıda barar deısiń! Tek juttyń betin ary qylsyn de...

— Siz ózińizdiń aferıst ekenińizdi moıyndaısyz ba?

— Meıli, moıyndaımyn. Tek siz dáleldeı almaı sharshaısyz ǵoı!

— Siz orman sharýashylyǵyn negizgi profılinen adastyryp, el ishinde jeke menshiktik psıhologıany qozdyryp otyrsyz.

— Máselen?..

— Mal ustap otyrsyz.

— Ras. Átteń, múmkindik joq, áıtpese bes júz myń gektar zakaznıkke buǵy qaptatyp jiberer edim. Biraq onyń esesine túlki men taýyq fermasyn ashatyn shyǵarmyn. Kekedi dep oılamańyz!

— Sonda etke, sútke, júnge túsetin gospostavka bar ma?

— Joq. Biraq meniń bir sıyrym sovhozdyń eki sıyrynan sútti de, etti de eki ese kóp beredi, bir qoıym eki qoıdyń júnin, eki qoıdyń etin beredi, ómiri syńar týyp kórgen joq. Ol az deseńiz, meniń etim de, sútim de, júnim de aýdan sharýashylyǵymen salystyrǵanda eki ese arzanǵa túsedi. Men ónimdi memleketke shıkizat kúıinde emes, daıar zat, daıar as kúıinde tapsyram. Qysqasy, daıarlaýshy da ózim, satýshy da ózim.

— Omartadan ǵana osyndaǵy bal sharýashylyǵy sovhozynyń jarty tabysyn óndiredi ekensiz.

— Ras. Oǵan kókónis pen jem-shópten, jońyshqanyń dáninen túsetin qyp-qyzyl aqshany qospaı otyrsyz.

— Negizgi alty sehtyń prodýksıasyn aıtpaǵanda áldeqashan tyıym salynǵan pımokat, qolóner masterskoıyńyz jáne bar.

— Ras. Alty lesnıchestvodaǵy jemis-jıdek, jańǵaq pen tamyr-dári, shóp-shalam jınaıtyn pýnktterdi umytyp kettińiz.

— Ala jazdaı trassanyń boıyna aǵash kúrkelerdi shashyp tastap, ary ótken, beri ótkenniń qaltasyn káýap pen, qymyzben qaǵyp alyp otyrǵanyńyzdy da bilemiz.

— Ras. Ol tek elden artylǵany ǵana ǵoı. Jalpy, el asyrmasa kez kelgen sharýashylyqtyń kimge qajeti bar? Siz bir traktor men bir mashınanyń jyldyq shyǵyny qansha ekenin bilesiz be? Al, meniń kóligim de, transportym da tegin. Ol jylqy. Siz alty aıǵy qymyzyn aıtasyz, men jyl on eki aıǵy qyzmetin aıtamyn.

— Al osynsha tabys kimniń esebinde, kimniń baqylaýynda jáne kimniń qaltasyna baryp quıylady?..

— Bul tergeýińizge meniń jaýap bergim kelmeı tur. Óıtkeni, meniń esep-qısabymdy suraıtyn baqylaýshym da, quıatyn qaltam da bóten, oǵan sizdiń bıligińiz jetken joq. Degenmen, bashma-bash bir suraq: osy aýdannyń sońǵy bes jylda memleketke elý segiz mıllıon som qaryzdar bolǵanyn bilesiz be? Árıne, bilesiz!..

— Onda sizdiń sharýańyz bolmasyn!

— Minekı, kórdińiz be, bireýdiń qaltasyna túsý — mal ıesiniń shamyna tıedi. Óz qaltamyzdy tezekke nyǵarlap alyp, bireýdiń qaltasyndaǵy altyndy teksermesek qaıtedi!..

— Siz syrǵaqtatpańyz! Órt apatyna ushyraǵandarǵa kómek degen syltaýmen lesqoz jumysshylaryna eki aı boıy tegin jumys istetipsiz. Onyń ústine jurttan jylý jınap, uzyn yrǵasy elý myń somdaı qarjyny irkip qalǵansyz. Bul da sizdiń qaltańyzdaǵy altynnyń esebinde me?

— Siz tym arzanǵa túsip tursyz. Qarjy mólsheri odan eki ese, úsh ese kóp bolýy da múmkin. Men jospardan tys tabysymnyń on prosentin qalaı paıdalansam da erkim bar. Máselen, bir ǵana pıtomnık jylyna bir jarym mıllıon tap-taza paıda ákeledi eken. Al onyń josparly mejesi bir mıllıon. Endi eseptep kórińizshi.

— Ony menen basqa da esepteıtin oryn tabylady. Siz aldymen qazynaǵa qaıtaratyn qaltańyzdyń mólsherin aıtyńyz.

— Qaıtara almaıtyn shyǵarmyn. Biraq aıtaıyn... Sizde ǵoı, kúrdeli qurylysqa qarjy joq. Sharýashylyqty damytýǵa dep bergen memlekettiń qarajatyn soǵan salyp jiberip, endi tańqıyp otyrsyz. Qaryzǵa batý osydan bastalady. Kóz boıaý osydan bastalady. Siz jurt bolyp jıǵan azdaǵan jylýdy joqtap tursyz. Al ókimettiń sol panasyz qalǵandarǵa dep bergen qarajaty qaıda? Halyq sol kómekti sezindi me? Joq, óıtkeni, qolmen ustap, kózben kórgen joq. Sebebi, sizder ony sharýashylyqtardyń enshisine aparyp qostyńyzdar da basyńa úı, aldyńa mal salyp beredi dep jurtty sendirdińizder. Árıne, bul jumys qolyn zorlap ustaýdyń, ári kúızelgen sharýany daldalaýdyń amaly edi. Baspana qaıda? Mal qaıda?.. Sóıtip, amaldyń arty aldaý bolyp shyqty. Ár tútinge bir torpaq, bir shybyshty jetektetip jibere salý ońaı, onsyz da jazǵa salym ólip qalatyn aryq -turaq qoı. Al Aqsýda eki aıdyń ishinde baspanasyz jıyrma tútin jańa úıge kóship kirdi. Qalǵany ýaqytsha tegin jataqhana, tegin kotejde turyp jatyr. Oǵan balalardyń baqshasyn, tegin tamaq, tegin kıimin qosyńyz. Buǵan arzan et, arzan sút, arzan shóp-shalam, arzan materıal, sý tegin óndiris quralyn, transportty qossańyz, bul sizdiń túsińizge kirmeıtin arman. Shtattan tys júzdegen maýsymdyq jumysshyǵa jalaqyny qaıdan taýyp berip otyr deısiz? Jáne de ol aýdan kólemindegi jan basyna shaqqandaǵy ortasha tabystan eki ese kóp bolsa she?.. Munyń bar qupıasy jumysshynyń qolynda. Maǵan qyzmet jasaǵan ár jumysshy qaltama júz som alsa, on somy óziniki. Eki júz som salsa, jıyrma somy óziniki. Soǵan oraı, júz somnyń on prosenti, eki júzdiń jıyrma prosenti qorǵa kelip qosylyp jatady. Árıne, tabys tapqysy kelgen adam eki júzge jetkizýge qushtar. Keshirińiz, bul endi osyndaǵy el basqaryp otyrǵan biraz azamattardyń toǵaı -toǵaıǵa, qamys-qopaǵa jasyryp baqqan taıynsha-torpaq, taı-jabaǵysynan anaǵurlym qomaqty!.. Mal ashýy — jan ashýy deıdi, meni dál osy búroǵa aıdap kelgen de sol mal ashýy ekendigin sezip otyrmyn!..

— Joldastar, aýdan tarıhynda bolyp kórmegen mynaý mahınasıanyń búkil qaltarysyn aqtaý bir máslıhattyń shamasynan tys eken. Meniń usynysym: Sapanındi KPSS múshesinen shyǵarý máselesi bastaýysh partıa uıymynda qaralsyn da isi prokýratýraǵa tapsyrylsyn. Qarsylyq joq qoı?.. Endeshe siz bossyz! Ázirshe ǵana!.

...Mańaıynda qara-qurasy da joq, qara shańyraqtan enshi buıyrmaǵan otaý úıdeı shoshaıyp jetim otyratyn Qońqaı da kórindi. Altaıdyń bir pushpaǵynan kesip alyp, alaqandaı jazyqqa ákelip qondyra salǵandaı irgesi de jap-jalańash. Qalyń jurtqa molasyn da qosa almaı ákesi marqum jetim taýdyń bókterinde jalǵyz jatyr.

Naq da naq túri esinde qalmapty. Appaq qýdaı saqal-shashy, ájim shalmaǵan qyzyl-kúreń júzi, qyzyl-kúreń shyraıyna úılestirip qyzyl-kúreń barqyttan topy kıetin edi. Kisiniń kózine qarap sóıleıtin de jaýabyn tospaıtyn. Susy ma, sıqyry ma, kim bilsin, bet qaratpaıtyn yzǵary bar edi, múmkin, Sıǵatqa áke júzin jattatpaǵan da sol yzǵar shyǵar. Kóbine el isimen júrip, el isine bala-shaǵany ertpeıtin, el sózine bedelsiz jurtty, bedeý qatyndy aralastyrmaıtyn kinázdiginen de shyǵar, áıteýir Sıǵat áke jylýyn sezgen emes. Sezinetindeı jylý qaldyrmapty: bar dáýlet, bar malyn ókimetke kúni buryn ótkizip edi, ony da áýlekiler elge buıyrtpaı yryń-jyryń qyldy. Jetim taýdyń eteginde jalǵyz qalǵan ákesin oılasa basyna jalǵyzdyq túsedi. Basyna jalǵyzdyq tússe jaǵalasyp ákesiniń oıyna oralatyn ádeti. Áıteýir jalǵyzdyq pen áke beınesine jaǵalastyryp qoıǵan bir sezimdi, jarystyryp qoıǵan bir muńdy ózi de túsinip bolǵan emes. Jalǵyz mola jatpaıdy, qasyna qońsy shaqyrady deýshi edi, ol da beker eken, artynda qalǵan aǵaıyn ólgen apanyń qasyna óligin qatar jatqyzýǵa da qoryqsa kerek.

Qarap otyryp balalyǵyn ańsap edi, ańsaı qoıatyn balalyǵy da joq eken. Qarshadaıynan jetelep orys — túzem mektebine apardy, qarshadaıynan jetelep oqý oqısyń dep Semeıge aparyp tastap ketti. Ákesine ergen eń alǵashqy, eń sońǵy sapary da osy edi. Eń alǵashqy jalǵyzdyqty da sonda keshken eken-aý. Kórmegen shahar, bóten jurt... qoshtasarda bet-aýzy búlk etpegen áke... Jaǵanyń espe qumyna bir jyǵylyp, bir turyp parohodtyń sońynan júgirgeni áli esinde. Qulyndaı daýsy shyrqyraǵan óz kindigin kórip turyp bylq etpegen áke, sol bylq etpegen qalpy palýbadan qazdıyp túsip, artyna qaıyrylyp bir qaramastan kaıýtaǵa kirip ketip edi. Quddy kereksiz bir nársesin shala qazaq, shala noǵaı Semeıdiń qalasyna tastap bara jatqandaı kóringen. Áý basta-aq jalǵyzdyqty mańdaıyna jazǵan eken-aý! Sol jalǵyzdyqty mańdaıyna tastaı qyp áke jazyp ketkendeı bolyp edi, endi, mine, ózi de jalǵyz jatyr.

Jetim taýdyń bóksesine jarmasqan jalǵyz kúmbezge jete bere aq bozdyń basyn tartty. Eski múrdeni jańartýǵa bolmaıdy degen yrymshyl shal-shaýqannyń qarsylyǵyna qaramastan kúmbez ornatqan Sherýbaı edi: "kórińe tirideı de túsip edim, endi ólgende zorlyq qylsam, enshi tastap ketpegen ózińnen kór!" — dep qasynan bir kisilik oryn qaldyrǵan...

"Túý, áttegen-aı!.. Qodas jaldy teke kózdiń aýzyna osyny salý kerek edi ǵoı! Sovet ókimetiniń qas-jaýyna kúmbez turǵyzdyń dese, bas jutatyn osydan artyq qylmystyń keregi ne?!. Búgingi ashqaraq bir qulqynǵa jem bolmaıtyn tıyn-tebendi sanap, shóp-shalam, qıqym-sıqymdy terip... qap!"

Keıde ózgeden tappaǵan mindi ózinen izdep, ózin-ózi mazaq qylsa kádimgideı sher tarqatyp alatyn Sıǵat qazir de mańdaıynyń qyrysyn jazyp, jadyrap qaldy. Kóńili tym lepirip bara jatsa, kisi kózinshe jer qapqan uıatty sátterin, muń bassa, ýaıymsyz daraqy shaqtaryn esine alyp toqtaıtyn ádeti edi, japan túzde jarymesteı arsalańdap, jalǵyzdan-jalǵyz otyryp tynysh jatqan ákesin jambasynan bir aýdaryp tastaǵysy keldi, biraq tirisinde de júzin berip jaıdary bir til qatpaǵan ákeni mazaqtaıtyn da, madaqtaıtyn da túk tappady. "Já, tarttyq, aq bozym! Arýaqtyń basyn qatyryp qaıtemiz, onsyz da aıybymyz jetip jatyr!.."

Jıyrma úsh jasynda atqa mingen eken. Jan saýǵalap ketken jeti jylyn eseptemegende otyz bir jyl osy óńirde tyrpyldap júripti. Osy óńirdiń oshaǵy dep, ormany dep júrip artynan eretin bir azamatty oılamapty. Jamandy jaratpaı, jaqsyny taba almaı, jalpaq jurtqa qur janashyr bolǵannan shyqqan tóbeń qaısy? Aq kıizge kóterip jalǵyz seni kósem saılaıdy dep oıladyń ba?! Kórińe aqyretke orap túsirse de razy bolarsyń!.. Otyrǵyzamyn degen joq pa! Otyrǵyzsa otyrǵyzat ta. Búginde otyrǵyzýdan ońaı sharýa joq. Bálenshini óıtipti, túgensheni sóıtipti!.. Bireýge sor, bireýge dáreje. Bireýdiń ataǵyn shyǵarady, bireýdiń shataǵyn shyǵarady. Aramdyqtan ataq jınaý, adaldyqtan shuqanaqqa qulaý kúresin basynda taıyp jyǵylǵanmen birdeı. Tek bylǵanyshy jaman da... Keıde bıligi bar kreslony bir kúnge berse dep armandaýshy edi. Bir kúnde dúnıeni tóńkerip tastaıtyndaı!.. Bir kúnde emes, bir jylda emes, on jylda emes, qyryq jyl buryn qısaıa bastaǵan júkti bir kúnde túzete qoıý múmkin emestigin endi túsingendeı. Tek aýmasa bolǵany. Aý partkomnyń qaq mańdaıyna qaǵyp tastaǵan qozy kósh qyzyl matany taǵy bir oqyp shyqty: "Kajdyı chas, kajdyı den, kajdyı god ı vsú pátıletký — dosrochno!". Soǵan senip jatqan, soǵan umytylyp jatqan bireý bar ma?... Senip jatsa, umytylyp jatsa elý segiz mıllıon som qaryz qaıdan keldi?

Moınynda elý segiz mıllıon qaryz júrgenin soqa sońyndaǵy, mal sońyndaǵy kóp tyrpyldaq biler me eken? Biledi degen jetekshiniń qaperinde túısik bar ma? Áıteýir úkimet aman bolsyn: bárin keshiredi, bárindi asyraıdy. Úkimetti uranmen toıǵyzsaq ta bolady. Jetekshiniń bar túısigi osy shyǵar? Óıtkeni, onyń qara basynyń shyǵyny joq, onyń qara basynyń qaryzy joq. Buldaǵany kreslo ma? Tabylady!

Ekinshisine baryp otyra salady. Oraıy kelse joǵarylap otyrady. Otyra salady da tastap ketken kreslonyń bylǵanyshyn basqaǵa tazalatady. Tazalamasa, qınalmaı-aq otyrǵyza salady. Jyly orynǵa. Kúzeti bar orynǵa. Sonan soń muraǵa alǵan bylǵanyshty senen qalǵan sybaǵa edi dep dáleldep kór. Bul da ánsheıin Sıǵattyń bir jarym mıllıon jankeshtini kýáge shaqyrǵany sıaqty. Bir jarym mıllıon kýágeriń bolǵansha bir jarym súıeýshiń bolsashy! Birli-jarym izbasaryń bolsashy!.. Seniń aıybyń da, soryń da jalǵyzdyǵyń! Otyz bir jyl qoryǵanyń taıganyń bir pushpaǵy edi. Otyz bir jyl súıregeniń byr jarym mıllıon turmaq myńǵa jetpeıtin oshaq eken. Sonyń qaısysyn kýáge tartqandaısyń?.. Óz soryn ózi jasaǵan beıbaq!

Beıbaq!..

Taq-taq joldyń tabany aýyrlaı bastaǵan. Taq-taq joldyń tabany sarnaýdy qoıyp bozdaýǵa kóshken. Onsyz da cap jelip kele jatqan aq boz ıesiniń sońǵy daýsynan ekilenip delbeni sýyryp tastap, sýyryp tastap kósildi. At saýyrynan osylǵan aq shybyndar usaqtap, aq shirkeıge aınalyp bara jatyr edi. Aq kóbik dúnıe irip, aspan shirigen shyttaı jyrtylyp barady. Qaqyrap ketken jyrtyqtan raketadaı súmpıip Jetiqaraqshynyń tumsyǵy shyǵa keldi. Aspandy qaq aıyryp, qaqyrata jyrtyp keledi eken. Tek azynaǵan daýsy ǵana joq. Azynaǵan kashovkanyń temir ultany eken. Kashovka ma, Jetiqaraqshy ma, raketa ma, Sıǵattyń qulaǵynda azynaǵan ashshy ysqyryq, kóz aldynda qaqyraǵan aspan qalyp edi. Sodan soń keýdesinen albastydaı basqan qasqyr ishik... Qol-aıaǵy shymyrlap, keýdesinen basqan qasqyr ishikti serpip tastaı almady. Kashovkanyń alqymynda, dóı dalada qalǵan aq pıma bóten nárse sıaqty baýyryna jınalmaı qoıdy.

...Aspan júzine shyrt túkirgen tákappar osobnáktiń aq shatyryn qyzyl-kúreń qanǵa boıap Altaı kúni kempirqosaqtanyp shyqty. Aspan júzine shyrt túkirgen tákappar osobnáktiń jańa turǵyndary — bóltirikteı kók baqaılardy baspaldaqtan sanap túsirip jatqan Marýsá qaqpa aldynan aq bozdy kórip tań qaldy. Sıǵat aspanǵa telmirip uıyqtap otyrǵan. Bet-aýzyna úımelegen syrǵaqtan túıme murt pen qas - kirpigi edireıip shyǵyp tur eken...

— Oı, beda!.. Oı, be-da-a!..

2

— Biz osy kimbiz?!. Kimbiz?!. Kimbiz deımin?!.

Zırat basynda jigitterdi jaǵasynan alyp silkilep, ókirip jylaǵan Meshel úıine jete murttaı ushyp edi, sodan beri esin jıyp otyrǵany osy. Oǵan da úsh kún ótipti. Úsh kún boıy tolassyz jaýǵan qar dúnıeni basyp salypty. Qar jamylǵan orman-toǵaıdyń bóksesinen túrip - qashyp oınaǵan sholaq jel ár tustan ada quıyn kóterip, qaraǵaıdyń qarqaradaı aq sáldesin shalǵaıynan tartqylap júr.

Altaıdyń muzarty da tý bıeniń saýyryndaı týyrylyp, dóńkıip ketken eken, aq kóbik dúnıeni tesip shyqqan qylyshtaı sýyq kók - jasyl shyndar kókjıektiń boz keregesin yrsıta jyrtyp barady.

Túkirik jerge túspeıdi. Toń — aıyrylyp, toq — búrseńdep, ash-aryqty aıaz atymen jutyp qoıypty, kúnshilikten zarlaǵan mezgilsiz jolaýshynyń at-shanasy bolmasa, tirshilik aq kebinniń astynda qatyp qalǵan sıaqty. Úsh kúnde súr bop qalǵan nópirge kúrek batpaı qoıǵan soń Meshel de qınalyp jatpady: "osyny kúrediń ne, kúremediń ne? Ózi jaýady, ózi ketedi. Aldy-arty osy ma?! Aspannan kelgen yrys pa, zaýal ma... Sonyń bárin kúrektep taýysatyndaı!" Býyny ketip, súzekten turǵandaı álsirep qalypty. Qar laqtyrmaq túgili, sholaq qara tondy baqaıshaǵy maıysyp zorǵa súırep júr edi, muzdan saqal-murt baılanǵan tersheń esikti Jámıla teýip ashqanda úıge kir dep aıtar ma eken dep mólıe qarady. Bosanar kúni jaqyndap otyrǵan kelinsheginiń bas-aıaǵyn, basqan izin andyp, báıek bolatyn Meshekeń odan úsh táýlik boıy adasyp qalǵany esine endi túskendeı kúregin laqtyryp jiberdi.

— Asekeńdi umytpa.

"Osy Asekeń de qyzyq! Úsh mezgil ishetin shaıyna da kisi jumsaıdy!". Eki úıdiń esiginiń arasynda Meshekeń jarty jyldyń ishinde úsh kebis tozdyrǵan shyǵar. Qabyrǵadan keýdeń sıatyn úńgir tesip al dep Qudaıdyń zaryn qyldy. Jazdyń jańbyry, qystyń aıazynda eki arada úsh mezgil súmeńdegenshe kórshisiniń sıraǵyna arqan baılap, bir ushyn jambasyna basyp jatpasa bolmas!.. Úsh dúrkin qaqqanda baryp qyraý basqan byjyrqaı terezeden ımıip qısyq muryn kórindi.

Shúkir, el aman, jurt tynysh eken!..

Shanaǵyn on jyl jamap, pernesin on jyl baptaǵan qara dombyrany Asekeń úsh kún yńyrantyp edi. Qara dombyranyń úsh kúngi kúńirenisine, keýdesiniń úsh kúngi kúmbirine ere almaǵan on saýsaq aqyry esh nárseni juptaı almaı sandalap jatqan... Kógala qalyń nýdyń jynysynda qap ketken qısyq murynnan tuńǵysh ret shoshydy. Qaıshyny qalyń nýǵa kómeılete salyp jiberip basyp qalmaq edi, onyń ar jaǵyna da jetisken bet monshaǵynyń joqtyǵy esine túsip raıynan tez qaıtty: bir qısyǵyn jasyryp júrgen baıǵus júnde neń bar, óziń úılesipsiń de úılespegen jalǵyz osy qısyq muryn men kógala jún be eken?!. Qısyq muryndy bókterip burǵan bet emes, ashyǵan qamyrdaı kúmpıip ketken bes gektar balshyqty bet qyp turǵan qısyq muryn edi. Úsh kún boıy qubyrynyń tereńdigin tańdaımen ólshegen kók bótelke moıyny qyldyryqtaı hrýstal qutyny jastanyp alyp qıqıyp jatyr eken, kók bótelkege hrýstaldiń, hrýstalge bes gektar balshyqtyń da úılespeıtinin endi sezdi.

Tabaldyryqtan attaı bere qaqalyp qaldy. Shynydaı shytqyl aýa emes, totıaıynnyń shańyn jutqandaı boldy. Dúnıe kókpeńbek eken: kók totıaıynǵa tunshyǵyp qalǵan taýly ólkege kók shatyrdy tóńkere salǵandaı. Kógildir saǵymnyń kóleńkesinen qula aıǵyr údireıe qarady. Júdep, shójip qarady. Úsh kún boıy sypyrylmaǵan atdorba ystyq demnen kónekteı kók muz bop tanaýyna keptelip qalypty. Úsh kúngi "shıpkanyń" kók tútini men kók bótelkeniń ıisinen shamyrqanyp zorǵa sheshtirdi de "jolama!" — degendeı qulaǵyn tars jymyryp, aqyrdy kúrs-kúrs tarpyp tastady. Jylqy — jylqy ekenin tanytqan.

Shúkir, el aman, jurt tynysh eken!..

Úsh kún tolǵatqan Lesá dúnıege dúregeıleý bir shıki ókpe ákeldi Jaqyptyń qulaǵyn jaryp, baqyryp týyp edi, kindik sheshesi Sarqyttyń qolynan yrshyp ketetindeı kóringen. Kimniń áýleti bolsa da, áıteýir, osyndaǵy otyz ben qyryqtyń arasyndaǵy sur boıdaqtardyń enshisine shaqqanda bıylǵy týma sanyn bir jilikke ósiripti.

Qyraý basqan terezeniń kógildir sáýlesi onsyz da shaıyry keppegen aǵash úıdiń tynysyn basyp tur eken. Tórt bólmeniń din ortasyna dóńkıe shókken orys peshiniń apandaı óńeshi úńireıip otyn tiledi. Osıp Mıtrıchtiń pesh tóbesinen túspegenine úsh kún bolǵan. "Iaǵnı, osy shaldan oshaǵyn bólip bermegen qaı Qudaı eken?!" Jyp-jyly kúrkesin boıdaq kempirlerge tastap taǵy kep qystyrylǵanyn kórmeısiń be! Shashylyp qalaıyn dep júrip jomarttyq munyń ne teńi! Shashylyp!.. "Oý, osy shal ólip qap júrmesin?!" Jalma-jan pesh kemerindegi sholaq shymyldyqtyń etegin túrdi. Sholaq tonnyń eteginen sekseýildiń shor butaǵyndaı qý jilinshik soraıyp shyǵyp jatyr eken. Tabany tilim-tilim shyrysh bashpaıdy qysyp-qysyp jiberip edi...

— Dýrak! Ne za to mesto hvataesh!..

— Shúkir, el aman, jurt tynysh eken!..

Beskempir Lúbashaǵa úılengeli basalqa kóbeıip tur. Qalyńyn Sıtan kóterdi, toıyn Sherýbaı jasady, bas qudalyqqa Beket júrgen soń tamadanyń mindetin Asekeń atqaryp edi, jasaýyn kerbez enesi Jaqyptyń eki bólmesine nyǵarlap berip ketken. Qyzyp alǵan Meshel toı ústinde Ábdijapardy bylaı shyǵaryp alyp, soıyp turyp sabapty desedi. Odan basqa ınsıdent bolǵan joq. Qudanyń qudireti, qatyn alyp, qaraıyp úı bolsa da Jaqyptyń bosaǵasynan uzatpaǵan taǵdyr shyǵar. Bir bólimsheniń bıligin qolyna berse de kúnde ertesimen Jaqyp kelip quıryqtan teýip turǵyzatyndaı tiksinip jatqany. Pesh kómeıiniń arty bette bolǵany qandaı jaqsy: otyń jaǵýly, úsh mezgil as-sýyńa deıin óli kúngi bir dastarqannyń ústinde. Baqqany baıaǵy sol Jaqyptyń qabaty, ańdyǵany sol Lesányń tamaǵy. Qasynda táńiri qosqan qosaǵy baryn da ińirde tana sezip júr. Sol kisiniń tórkindep ketkenine úsh kún bolyp edi, úsh kún boıy izdemegeni endi ǵana esine tústi. Onda da esiktiń syqyry... Jaqyp qos shelekti baýynan usynyp, jarty shekesimen syǵalap tur eken.

— Áı, jyraý, sen osy bir qatyn alyp ediń ǵoı!..

— Shúkir, el aman, jurt tynysh eken!..

Úsh kúnnen beri jaly kúdireıip, ıyǵynan júk sypyrylǵandaı sergip qalǵan Ábdijapar, elý bes jasyna deıin talaı tańdy atyrsa da dál búgingideı tańdanbaǵan shyǵar: táńirim-aý, bul óńirde týmaǵandaı, bul óńirdi buryn kórmegendeı, elý bes jasyna deıin qaıda júrgen?!. Uly taý degeni bir jaýǵan qardyń ombysynan aspaıtyn qotyr qyrat, ulan-ǵaıyr degeni ultaraqtaı boryq eken, at aıaǵy jetpeıtin Aqsýy — tebinge tastap ketken taıdyń tezegindeı bir shuńqyrda tompaıyp otyr. Osynyń tirligi úshin de bireý aqyretke deıin arpalysyp, osynyń bıligi úshin de bireý arýaqpen de alysty-aý!.. Tifý!..

Qańyrap qalǵan keńseni úsh dúrkin aınalyp, esiktegi qara qulypty úsh dúrkin súzip qaıtty. Qara qulyptyń ar jaǵynda qazynasy qalǵandaı, qazynasyn qara qulyp máńgi-baqı jaýyp qalǵandaı kóz aldynan ketpeı qoıǵany. Álgi Beket ıtti aldy-artyna qaratpaı astanaǵa shaqyryp áketip edi. Bireýler bos orynǵa bekip qaıtady desedi. Bireýler ólim-jitimniń jaýabyn berip qaıtady desedi... Qańǵytyp jiberý kerek edi! Qańǵytyp jiberý kıyn bolyp pa! Bir aryzben-aq jahannamǵa jiberýge de bolady eken!.. Árıne aýzyńa túkirýshi, artyńnan úrleýshi bolsa!..

Bireýin qoltyǵyna tyǵyp, bireýin qursaǵyna tyǵyp, ombyǵa tolarsaqtap bara jatqan Meńsulýǵa edireıe qarady. Kók júzine shyrt túkirgen tákappar osobnákke erkelep baratyn ediń, endi jetimińdi jetelep baratyn boldyń ba?!. Jetele, jetele! Jelkeń qıylǵansha jetelersiń!.. Osy óńirge ózinen basqanyń atyn qaldyrmaıtyndaı, osy óńirge zaty qysyr qatyn qaldyrmaıtyndaı bolyp edi. Bir ýys topyraqtan basqa ne buıyrdy?.. Ábekeń ony da qıǵan joq. Jurttyń shymshyp salǵan bir atym topyraǵyn da qyzǵanǵan. Meshel usynǵan astaýdaı kúrek taǵy da eki myń som aqsha tilep turǵandaı kóringen. Arysy qulaǵandaı Aqsý bolyp aza tutyp, úsh kún ańyraǵanda ish qusadan osy eldiń taǵy bireýi óletin shyǵar dep edi. Ólse ólse eken dep edi!

— Shúkir, el aman, jurt tynysh eken!..

...Eldiń amandyǵyn, jurttyń tynyshtyǵyn túgendemegen Sıǵat qana, onyń Qońqaı baýyryndaǵy jetim kúmbezge kóship qonǵanyna úsh kún bolǵan. Halyq aıtsa, qalyp aıtpaıdy, jalǵyz mola qashanda qasyna qońsy shaqyratyny ras shyǵar.

...Betege ketse bel qalar, bekter ketse el qalar, berekeń ketse neń qalar?..

EPILOG

Naýryz týysymen belgi beretin Altaıdyń jylymyq jeli bıyl tars bitip qalǵan: saýyrdyń sur qary semizdiń súbesindeı, uly taýdyń kúngeıi de shańqaıyp jatyr.

Muz astynda qystap shyǵatyn Kúlmes áli uıqyda, jar jaǵasyndaǵy jalǵyz kósheniń birkelki aǵash úıleri qalpaǵyn kótere almaı jermen jeksen bop japyraıyp kirip ketipti. Qyshtan soqqan eki qabat qos orda qoımen birge jaıylǵan boz qasqa esekteı odyraıyp kóringen, olardyń aýdannyń aqsúıek mekemeleri ekenin Asekeń shtýkatýrly kári kelinshekteı sánqoı syrt poshymynan-aq tanyp otyr. El-jurttan eki-úsh shaqyrym qashyp shyǵyp, ultaraqtaı jazyqtyń din ortasyna jalpaıa kep qonǵan aeroporttyń qortyq tamy da jym-jyrt jýsap tur. Endi qaıtyp eshkimdi shyǵaryp salmaıtyndaı, endi qaıtyp eshkimdi qarsy almaıtyndaı eki aradaǵy sýyrtpaq jol ýáhám dúnıeden kúderin úzip bos jatyr.

Úı irgesinde shýaqtaǵan on adamnyń da jetisip otyrǵany shamaly, álginde ǵana bir-birin kórýge uıalǵandaı tıyn bórik, sýyr bórik, kór tyshqan, borsyq bórikter mańdaıdaǵy on segiz kózdi mılyqtata búrkep alypty. Asekeńniń pushpaq bórki qısyq murynǵa jetpeı qaldy da manadan beri jel úp etken saıyn bir deldıip, bir solǵan dińgek basyndaǵy ala dambaldyń syńar balaǵyn baǵyp otyr.

Japsardaǵy qıyq-shıy qysqarǵan radısiń mazasyz býdkasynan dúńkıip tórt buryshty tup-tutas bireý shyqty da, dúńkıip turyp uzaq esinep, aýyldyń tútinine telmirip uzaq kerildi. Urtyna bir ýys tuzdy nyǵarlap alyp, sony ne juta almaı, ne túkirip tastaýǵa qımaı loqsyp turǵandaı kóz sharasy botalap, jurttan áldebir qaıyr kútkendeı:

— Shortý, qaryn ashty! — dedi.

— Nemene, keletin boldy ma?

— Kelmeıtin boldy.

— Nege kelmeıdi?

— Ony sınoptıkten sura.

Qapshyǵy bar, qaıys qobdıy bar, butyna basqan júkterin kótere jónelgen bórikterdi Asekeń qısyq murnynyń shalǵaıymen shyǵaryp salyp, jurtta jalǵyz qalyp edi, ózinen daýsy zor bojyldaq kók "Moskvıch" esik kózine ysqyryp kep toqtady. Kabınada tórt búktetilip úıelep otyrǵan Qylańhan eken. Ekinshi esikten atyp shyqqan Sán edi.

— Aǵataı, siz de ketip barasyz ba?

— Qaraǵym-aý, mynaý qısyq muryn onsyz da dúnıege teris baǵynyn bitken neme edi, endi tipten de el-jurtqa qaraýǵa bet qalmady ǵoı!..

...Tórkindep kelgen kári kempirdeı yrǵalyp-jyrǵalyp aqsıraq qoıan jyly Altaı óńirinen áli de qaıtqan joq edi..

1987 jyl.

---