InfoHub Logo

Osy maqalany oqı otyryp óz balalyq shaqtarynyzdy eske alyp nemese ata ana balsańyzdar bala tárbıeleýdegi óz tájirıbelenińizdi kóz aldaryńzǵa keltirip bala tárbıesi týraly tujyrymdar jasasańyzdar bolady.Kóp balaly ana, jas ustaz retinde únemi bala tárbıesi týraly maǵlumat jınap izdenis ústinde júremin. Ózim alǵash ana atanǵanymda tula boıym tunǵyshymnyń tárbıesinde kóp qatelik jiberip alǵandaımyn, endi sol qateligimniń ornyn toltyrý maqsatynda jan jaqty izdeniste júremin. Jáne de izdenisim jemisin berip keledi.

Maǵjan Jumabaev: «Bala tárbıesi – bir óner, óner bolǵanda aýyr óner, jeke bir ǵylym ıesi bolýdy tileıtin óner. ... bala tar oıly aqymaq bolsa, bala kináli emes, tárbıeshi kináli, bala sulýlyqtan lázzat ala bilmeıtin mylqaý jyndy bolsa, bala aıypty emes, tárbıeshi jazaly», - dep aıtyp ketken ǵoı. Bizdiń danagóı halqymyz ejelden-aq bala tárbıesin bolashaq tárbıesi dep túsingen. Sol sebepti, jaman minez, qylyqtan saqtandyrýda «ulǵa – otyz úıden, qyzǵa - qyryq úıden tyıý» salǵan. Bul jáne de bizdiń qazaq ultynda bala tárbıesiniń búkil áýlettiń, búkil aýyldyń asyl paryzy bolǵanyn, oǵan otbasy, týǵan-týys, kórshi-kólem, aǵaıyn bolyp at salysqanyn tanytady. Óıtkeni, ol baı is-tájirıbeni, joǵary adamgershilik qasıetter men aqyl-parasatty, bilimdilik pen danalyqty talap etedi.

Eń bastysy, jańa týǵan náresteniń ózine ata-anasynyń, týǵan-týystarynyń kúle qaraýynan, jyly-jyly sóılep, jaqsy kórýinen, ıiskep, aıalaýynan baqytty sezinetini, olardyń qarym-qatynasty túsiný qabiletiniń artatyny esińizde bolsyn. Jylamaıtyn, mazasyzdanbaıtyn, aýyrmaıtyn sábı joq. Ásirese, jas náreste jylaǵan kezde qolyńyzǵa alyp, qushaǵyńyzǵa qyspasańyz da, janynda otyryp ýatýǵa tyrysyńyz. Mundaıda sábı ata-ana yqylasynan, nazarynan tys qalmasyn. Sonda onyń boıynda senimdilik sezimi qalyptasa bastaıdy, jalǵyzdyq, kereksizdikten týyndaıtyn úreı, qorqynysh, jaltaqtyq boıyn bılemeıdi. Ómir tájirıbesi kórsetkenindeı, bala kóbinese, tisi óskende, júre bastaǵanynda, sóıleýge talpynǵanynda erekshe jylaýyq bolyp keledi. Bul denelik, rýhanı qajettiliktiń saldary. Odan qoryqpańyz.

Kishkentaı kezinde balalar qolyna ne bolsa, sony alady, bárin de ustap kórgisi kelip, qyzyǵady. Ustaýǵa bolmaıtyn zattardy (ótkir, qatty, ıisti, kir nárselerdi, asyl buıymdardy, qasıetti kitaptardy jáne taǵy da basqalardy) qolynan alarda ata-anasy ashýlanbaı, uryspaı, jyly sózben ony berýge kóndirip, jylatpaýǵa, renjitpeýge tyrysqany jón. Tek mundaı zattardy balanyń alýǵa bolmaıtynyn kesimdi túrde eskertken de durys. Mysaly: «muny balalarǵa ustaýǵa bolmaıdy», - degendeı.

Psıholog-dáriger jas balaǵa ata-anasy bir nárse aıtarda tizerlep otyryp, onymen boıy birdeı jaǵdaı da sóılesken jaqsy áser etedi deıdi. Iá, árbir jas bala ata-anasymen, týǵan-týystarymen jaqsy qarym-qatynasta bolǵandy, olardyń aldynda erkin júrip, turǵandy qalaıdy. Egerde ata-anasy jas sábıimen únemi joǵary otyryp, túregelip turyp «bıikten» sóılesetin bolsa, bala «joǵary jaqqa qaraǵysh» bolyp ósedi, kemistik, álsizdik sezimderine beriledi. Sábı de, ata-anasy da bir-birine týra qarap sóılesse, ekeýi de ádemi qýatqa bólenedi.

Barlyq ata-ana balasyn erkeletip ósiredi. Tek, osy erkeletý shekten tys bolsa, onyń zıany óte zor. Kerisinshe, bizdiń kóptegen ata-analarymyz balasynyń qalaǵan barlyq taǵamyn ishkizip, qalaǵan barlyq kıimin ústine japsyryp, qalaǵan barlyq zattaryn satyp alyp beredi. Muny ul-qyzynyń muqtajsyz ómir súrýine jaǵdaı jasaý dep túsinedi. Sodan bala eshnárseniń narqyn da, parqyn da bilmeı ósedi. Erjete bastasymen-aq ata-anasyna ótinish kóbeıip, «aspandaǵy aıdy alyp ber», - deýden de taıynbaıdy. Tipti, óse kele balanyń ótinish, tilegin buljytpaı oryndalýǵa tıisti talapqa, buıryqqa da aınalady.

Erkeletip, álpeshteýdiń kúsheıetin bir kezi bala aýyryp qalǵanynda. Kóp ata-ana balasy sál syrqattanyp qalsa da oǵan aıryqsha kóńil bólip, asty-ústine túsip óbekteıdi, aıtqan tileginiń bárin oryndaýǵa jantalasady. Al, psıholog-dáriger bala aýyrǵanda oǵan óte aıryqsha kóńil bólmeýge keńes beredi. Sebebi, keıbir balalar ózderi aýyrǵanynda ata-anasynyń erekshe nazar aýdaratynyn baıqap, qalaǵan zatyn aldyrtý úshin ótirik aýyratyn da bolady. Jáne de balany oınatyp otyryp tamaqtandyrmańyz. Bulaı jasasańyz, balańyz tamaq isherde Sizdiń ózine erekshe yqylasyńyzdyń aýǵanyn, ózimen oınaǵanyńyzdy kútetin, soǵan ádettenetin bolady. Egerde sondaı jaǵdaı qalyptasqanda balańyzǵa kóńil bólmeseńiz, ol jabyrqap qalady, qyńyr, qyrsyqtyqqa salynady, tamaqqa tábeti tartpaıdy.

Keıbir balalar «qorqyp jatyrmyn», - dep anasyn janynan shyǵarǵysy kelmeıdi. Mundaıda onyń «qýlyǵyn» bile tura, oǵan qarsy shyqpaı, uryspaı, qushaqqa alyp, neden qorqyp jatqanyn bilýge tyrysqan jón. Qoryqqany qýlyq bolsa, ony ózińniń sezetinińdi bildirip, áke-sheshesin bulaı aldaýǵa bolmaıtynyn jaılap túsindirgen de abzal-aq.

Ata-anasynyń balasyna shekten tys kóńil bólýi otbasyndaǵy tynyshtyqty da buzady, balanyń durys jetilip ósýine kesirin tıgizedi. Balany shekten tys qorǵashtaý da qaýipti. Óıtkeni, mundaı balalar úshin bárin de ata-anasy jasap, jaman úıretkeni úshin olar ómirge jetkilikti mólsherde daıyn bolmaı, ata-anasynan járdem kútedi. Sóıtip, áke-sheshesine ómirbaqı masyl bolady. Shekten tys álpeshteýge úırenip, ony óz paıdasyna jaratyp, ádettengen bala eshkimnen jyly sóz estimeıtin ortaǵa tap bolsa, depressıaǵa urynýy da ábden múmkin. Ata-anasy ómirine kóp aralasqan bala erjetse de bir nárseni búldirip alatyndaı, óz betinshe is-áreket jasaı almaıdy. Minekı, munyń bári shekten tys erkeletýden, álpeshtep ósirýden.

Balany jalǵyzsyratpaý

Qazirgi ómir qat-qabat sharýaǵa toly. Kóp balalardyń ata-ájesi jok, áke-shesheleri tańerteńnen keshke deıin jumysta. Sol sebepti óte jastary kúndiz balabaqshada, mektep jasyndaǵylar sabaqtan soń úıde jalǵyz qalyp, ómir súrýde. Jasyratyny joq, jumysbasty ata-analardyń keshki, túngi demalysynda da balasyna tıisinshe nazar aýdarýlaryna ýaqyty, murshasy jetpeıdi. Sodan kóp bala óz bólmesinde ózimen ózi oınaıdy, jalǵyz otyrady. Olardyń as daıyndap, kir jýyp, úı jınap jatqan anasynan suraǵan saýalyna da alyp jatqan jaýaby mardymsyz. Iaǵnı, kóp ata-ana jumystan keıin de jas balasymen otyryp áńgimelespeıdi, olardy eshnársege úıretpeıdi, oınatpaıdy, ertegi aıtyp bermeıdi. Jas balanyń júregi taza aına tárizdi. Ol aldynda turǵan, ózi kórgen nárseni, jaǵdaıdy tez qabyldaıdy, jaqsy, jamannyń ne ekenin óz betinshe aıyra almaıdy. Osyndaı ýaqytta ata-anasy olardy las, jaman ádetterden aýlaq ustaýǵa, jaman balalardan

Bala tárbıeleý tájirıbesinen

Ár elde bala tárbıeleýdiń, onyń tentektigi, jaǵymsyz qylyqtary úshin jazalaýdyń ártúrli tásilderi, joldary bar.

Japonıada: sábılerge 5-6 jasqa deıin barynsha erik beriledi. Olardyń syndyrǵanyna, búldirgenine, artyq ta orynsyz aıtqan sózderine eshqandaı nazar aýdarylmaıdy. Sol saǵatynda tárbıeleımiz, jónge salamyz dep sharshap, shaldyqpaıda, júıkesin juqartpaıdy.

Tek árbir bala 5-6 jastan asqan soń olarǵa basqasha talaptar qoıylady. Sebebi, aqyl-esi bar balalar ol talaptyń kerektigin, mán-mańyzyn túsine alady.

Qytaıda: bizdiń jyl sanaýymyzdan buryn qytaılyq danagóılerden qalǵan bir ósıet: «Bir jyldyq ǵumyryń qalsa, dándi daqyl sebińiz, on jyldyq ǵumyryń bolsa, jemis aǵashtaryn otyrǵyz, al egerde bir ǵasyrlyq ómiriń bolsa, onda ony bala men jastardy tárbıeleýge arna».

Rımde: osyndaǵy psıhologıa ınstıtýttarynyń birinde jasalǵan tájirıbe qorytyndysy: «Balanyń bolashaqtaǵy qyzmet mansaby 2-3 jasynan-aq qalyptasady». Iaǵnı, dúnıe esigin ashqan sátten bastap sábıine erkindikti, meıirim men mahabbatty meılinshe kóp bergen otbasynyń balalary qyzmettik ósý jolynda kedergilerge az kezigedi. Ózine degen senimdiligi myqty bala kez-kelgen qıyndyqty moıymaı kóterip, alǵa qaraı umtyla túsedi. Kerisinshe, qatal tárbıe men shekteýlerdi otbasynda kóp kórgen balanyń ómirlik joly aýyr bolady, tipti, olar keıde ishimdikke salynyp, qańǵybasqa da aınalyp ketedi. Rım psıhologtary osy oraıda árbir balanyń senimdiligin arttyrý arqyly onyń bolashaǵyna úlken úles qosýǵa bolatynyn aıtady.

Qazaq danalyǵy: «Balańdy bes jasqa deıin patshańdaı syıla, on bes jasqa deıin qulyńdaı jumsa, on bes jastan keıin dosyńdaı syıla».

A.S.Makarenkonyń paıymdaýynsha: ol halyq aldynda bala tárbıesi týraly leksıa oqyp turǵanynda úsh jasar balasy bar bir kelinshek oǵan:

- Anton Semenovıch, aıtyńyzshy, balany qaı jastan bastan tárbıeleý qajet?, – dep suraq qoıady. Tanymal pedagog:

- Balańyz neshe jasta?, - deıdi.

- Úsh jasta.

Osy sózdi estigeninde A.S.Makarenko bylaı deıdi:

- Balańyz úsh jasta bolsa, Siz shyndyǵynda bul balany tárbıeleýde úsh jyl keıin qalyp qoıdyńyz...

Balany jazalaǵan durys pa?

Birqatar ata-analar balasyn jónge salý úshin olardy áli kúnge deıin urady, olarǵa ursady, ártúrli tıymdar salady. Etnograf Jaǵda Babalyqulynyń aıtýynsha, dúnıede adamdy uryp-soǵý tárizdi jazalardyń júz jıyrma túri bar. Al balany jazalaý degenimiz ony mindetti túrde taıaqqa jyǵý emes. Ata-ana tarapynan bir nársege ruqsat bermeý, shekteý qoıý, ókpeleý, sóılespeı qoıý da jaza túrlerine jatady. Negizinde, jazalaýdyń tárbıelik yqpaly bolatyn da jaqtary barshylyq. Mysaly, Siz balańyzdyń jeńil-jelpi buzyqtyǵyna mán bermeı, keshire salsańyz, ol óziniń osyndaı is-áreketteriniń eleýsiz, jazalaýsyz qalatynyna senip, ony qaıtalaı beretin bolady. Sonan jeńil-jelpi buzaqylyq úlken tentektikke de ulasady. Alaıda este bolatyn bir jaǵdaı, balany únemi qatal tárbıelep, onyń árbir áreketine jónsiz eskertý jasaı bermeńiz. Mundaı bala jasqanshaq bolyp ósedi. Jáne de orynsyz aıtylǵan syn-eskertýler balanyń ózin-ózi baǵalaýyn, ózine degen senimdiligin de tómendetedi. Olar óskende óz betimen áreket jasaýǵa qorqady. Ata-anasy únemi kemshiligin kórip, ursý estı bergen balanyń kóp iske degen ynta-yqylasy men qushtarlyǵy da joıylady.

Shyǵys oıshyldary balalardyń qatelik jasaýlaryna ruhsat etý kerek, - deıdi. Sebebi, qatelesken saıyn balalardyń tájirıbesi arta túsetin kórinedi. Qatelesý, ony túzetý ústinde balalar ózderiniń qolynan qandaı isterdiń keletinin de túsinip, basqalardyń kómegine muqtaj bolmaı ósedi. Tek, balanyń qate qylyǵyn tyıǵan kezde onyń ornyna basqa bir durys qylyqty kórsetý, úıretý qajet. Oınaǵanda da, bir nársemen shuǵyldanǵanda da osy qaǵıda ata-anasynyń esinde bolsa, nur ústine nur jaýady. Balalyq qyzyǵýshylyq kóp qatelikterge uryndyratyndyqtan, ol úshin jazalamaı, kerisinshe, oǵan taldaý jasalyp, durys baǵasy berilip otyrsa, qajet kezinde qateligin qaıtalaı bermeýi úshin balany jazalap qoısa da artyq emes. Alaıda keshirim óte jıi jazalaý shekten tys bolmasyn.

Eliniń súıikti perzenti etip ul-qyzyn ósirgisi kelgen ata-ana eń áýeli balalaryn eńbekke baýlýǵa, qalaǵan isin úıretýge, túsinbegen máselelerin uqtyrýǵa tıisti. Ol úlken tózimdilikti talap etedi. Eńbekke baýlý balalardyń jas shaǵynan bastalatyn bolǵandyqtan, olarǵa beriletin tapsyrmalar: qoqysty shyǵarý, dúkennen nan ákelý tárizdi birsaryndy bolmasyn. Jasóspirim úıdegi bir jumysta kómektesýge nıet tanytsa, qolynan qaqpańyz, tıym salmańyz. Jetkinshek atqaratyn sharýa, jumys ártúrli, qyzyqty bolsa, onyń eńbekke baýlýda paıdasy zor. Ásirese, árbir oqýshynyń kún tártibiniń kestesi bolýǵa tıis. Bul balany jaýapkershilik pen tártipke úıretedi, jaqsy tynyǵýyna járdemdesedi.

Bala – bizdiń baýyr etimiz, baqytty bolashaǵymyz. Halqymyz: «Uıada ne kórse, ushqanda sony iledi», - demekshi, bala tárbıesine otbasynda ómirge kelgen kúninen bastap aıryqsha mán bereıik.

Ońtústik Qazaqstan Oblysy Túrkistan qalasy
MKQK «Bolashaq» ıaslı-baqshasynyń tárbıeshisi Esenkabylova Aknýr Serıkovna

---