InfoHub Logo

Kamal SMAIYLOV

QAZAQSTAN. XXI ǴASYR

Biz asa bir asýly da aıtýly kezeńde turmyz. Bul asýda eki ǵasyr kezdesedi. Ǵasyr ǵana emes, myńjyldyqtar toqaılasady, ekinshi myńdyq úshinshi myńdyqqa jol beredi. Adamzat tarıhynda mundaı oqıǵa óte sırek, ıaǵnı myń jylda bir-aq ret bolady. Ǵasyrlardyń aýysýy da júz jylda bir bolatyn oqıǵa.

Sol beleske shyǵýǵa sanaýly ǵana saty qalǵanda biz sol shynar bıikten ne kórer ekenbiz? Sol belestiń arǵy betinde ne baryn, kele jatqan XXI ǵasyr qandaı bolatynyn, bizdi nendeı ister, qıyndyqtar men qyzyqtar kútip turǵanyn boljaǵymyz, elestetkimiz keledi. Prezıdent N.Nazarbaevtyń sońǵy kitabynyń «XXI ǵasyr qarsańynda» dep atalýy tegin emes. Óte dál, týra aıtylǵan.

Iá, XXI ǵasyr kelip jetti. Eki ǵasyr aıyryǵy ǵana emes, eki myńjyldyqtyń toǵysqan.toqaılasqan qyrqasy ǵoı bul! Osydan on jyl buryn men «Ǵasyr qyrqasynda» dep atalatyn kitap jazǵan edim. Onyń aldynda «XXI ǵasyrǵa saıahat» degen kitap jarıalaǵan bolatynmyn. Sonyń ekeýinde de adamzattyń tarıhynda asa sırek ushyrasatyn, kez kelgen urpaqtyń úlesine, nesibesine tıe bermeıtin oqıǵanyń tóńireginde biraz boljamdar men topshylaýlar aıtqan edim. Ómir shapshań ózgerip jatady. Ol boljaýlardyń bári oılaǵandaı bola bermeıdi.

Bul — bos qıal, beker arman emes, naqty boljamdar.

Qazaqstan jeri mıllıard adamdy asyraı alady

Álemdegi 186 eldiń ishinde Qazaqstan jer kólemi jaǵynan 7-oryn alady (alda-Reseı, AKDİ, Qytaı, Avstralıa, Úndistan, Kanada).

Bizdegi shabyndyq pen jaıylym kólemi 162 mıllıon gektar bolsa, mıllıardtan asa adamy bar Qytaıdaǵy jaıylym 234 mıllıon gektar eken. Aıyrma alshaq emes. 150 mıllıon halqy bar Reseıdiń jaıylym-shabyndyǵyn eki ese oraıdy. Avstralıa jerine jaqyndaıdy. Onda 150 mıllıon qoı bar ǵoı. Osynshama jaıylym-shabyndyqtyń ónimdiligin kóterý, jem shop mólsherin kóbeıtý — adamnyń qolyndaǵy nárse ekenin ómir kórsetedi. Jerdiń qunaryn arttyrý jer ıesiniń qolynan keletin is ekenin anaý Saýd Arabıasy, Arab Ámirligi, Izraıl sıaqty topyraǵy sýsyǵan qumnyń ortasynda otyrǵan elderdiń úlgi-tájirıbesi kórsetip otyr. Olar kumdy qunarly topyraqqa aınaldyryp aldy.

Qazaqstan dalasy onyń qasynda qunarly ólke, qum emes, maıly topyraq. Arab elderine qaraǵanda Qazaqstannyń aýa raıy eginge jaıly ǵoı, aptaǵan-qýyrǵan ystyq joq. Qansha jutań, sarań bolsa da sol jaıylymnyń eki gektarynan bir qoıdy asyraıtyn jem shóp alýǵa bolary sezsiz. Sonda bizdiń jaıylym (jazda) men shabyndyq (qysta) jerlerimizde elý mıllıon qoı ustaýymyzǵa ábden bolady.

Árıne, armandy shyndyqqa aınaldyrý ońaı emes. Biz bul jerde qazaq dalasy jaıylymynyń qoı men jylqy úshin sonsha qolaıly da qunarly ekenin, onyń múmkindigi, durys paıdalansa sheksiz ekenin aıtamyz.

Taǵy bir joly — tyńda jyrtylǵan 25 mıllıon gektar eginniń 10 mıllıonyn bosatyp, jaıylym-shabynǵa qaldyrý. Sol jerde qosymsha 20 mıllıon qoı, 5 mıllıon iri qara baǵýǵa bolady. Jylqy ustaýǵa shek joq, tek erik berilsin. Jer asty sýlaryn mal jemin berýge jumsasa, taǵy da 10 mıllıon qoı ustar edik.

Aýyldaǵy, alys aýdandardaǵy qazaqtardyń basty jumysy da, turmysy da qoıǵa baılanysty. Qoısyz ómiri joq. Amal qansha, sońǵy jyldary iri sharýashylyqtar ydyrap, ornyna qurylǵan usaq sharýalar malǵa ıe bola almaı, turmys taýqymetine shydamaı, qolyndaǵy bar maldy soıyp, satyp jiberdi. Sóıtip, burynǵy 36 mıllıon qoıdan 9 mıllıon ǵana qaldy. Sonsha qolda turǵan qazynadan aıyrylǵan obal!

«Osynsha qoı kerek pe bizge? Qoıdy sanamańdar, túgendemeńder, olardyń paıdasynan zıany kóp», — deıdi basshylar.

Túrkıada 60 mıllıon halyq 170 mıllıon qoı ósiredi. Onyń anasy kóp, mynasy kóp demeıdi. Al bizdiń elde kemi 50 mıllıon qoı (sonyń ózinde Túrkıamen salystyrǵanda úsh ese az), 10 mıllıon iri qara, 2 mıllıon jylqyny ustaýǵa ábden bolady. Ol — ol ma, sarqa paıdalansa, kazak jeriniń shóbi men jemi 80-100 mıllıon maldy asyraýǵa molynan jetedi!

Qazir eginjaı aýmaǵyn 30-40 mıllıon gektarǵa jetkizýge bolady. Egic kólemi jaǵynan Qazaqstan Úndistan, Reseı, AQSH, Qytaı, Kanadadan keıingi 6-oryndy alady. Bizde sýarmaly, qunarly jerler — bárin qossa, 50 mıllıon gektar bolady. Tyńaıtqyshy jetkilikti bolsa, topyraqty janashyr qolmen on dese, eginjaıdy taza ustasa, múmkindiginshe sý berse, onda daqyldyń bir gektarynan 50 sentner (jurt 80-100-den alady) ónimdi erkin alýǵa bolar edi. Oǵan topyraqtyń kúshi jetedi. Sonda 50 mıllıon gektar jerden bir jylda 250 mıllıon tonna astyq alar edik. Bir adamǵa bir jylǵa 250 kg azyq qajet dep eseptesek, sonda bizdiń dalamyzdan jınalǵan astyq bir mıllıard adamǵa jetedi eken! Bul — eger shyndap, aqylmen qolǵa alsa, asa alys qıal emes! Ol fosfor tyńaıtqyshy (Qarataýda jetip jatyr), topyraqty aýdarmaı óńdeıtin tehnıka, asyl dán tuqymy, aram shópke qarsy hımıkat, azdaǵan sý bolsa, ábden oryndalar nysana.

Qazaqstan topyraǵynyń ǵajaıyp múmkindigin (eger sý men tyńaıtqysh berse, eńbek sińirse), onyń dúnıe júzinde bolyp kórmegen ónim bere alatynyn tájirıbe talaı kórsetti. Kúrishti Azıa elderiniń kóbi ósiredi, mol ósiredi. Olardyń basty taǵamy, nany. Al sol kúrishtiń dúnıejúzilik rekordty ónimi Qazaqstanda jasalǵan. Syr jaǵasynda alynǵan. Ybyraı Jaqaev kúrishtiń bir gektarynan 170 sentner ónim alǵan. Demek mundaı ónim alýǵa bolady ǵoı, ertegi emes qoı! 170 emes, 100-120 sentnerden alsa da, kúrishti álde qaıda kóbeıtýge bolar edi. Sonda mıllıard adamǵa kerekti nan-unnyń jartysyn bıdaı men tary berse, jartysyn kúrish pen júgeri dáni (ony da kóbeıtýge bolady) beredi. Tarynyń jer júzilik rekordy Qazaqstanda: Sh. Bersıev bir gektardan 201 sentner dán alǵan. Ǵajap! Ádettegiden 5-6 ese kóp!

Jerdiń nári, topyraqtyń qany — sý. Bizde sýlandyrǵan jerdiń kólemi 2-3 mıllıon gektardan aspaǵan kezde az jerden bap ónimniń-túsimniń úshten biri alynatyn. Eger sol sýarmaly jer kólemin úsh ese, bes ese kóbeıtip, 10-15 mıllıon gektarǵa jetkizse, sodan túsetin baǵaly ónim kemi jarty mıllıard adamnyń jemis-kókónis taǵamyn qamtamasyz eter edi.

Biz túgel derlik óz jerimizden etetin, aıaǵynda Obqa, sodan onsyz da sýy mol Soltústik Muzdy muhıtqa quıatyn Ertistiń sýyn az ǵana paıdalanamyz. Sondaı-aq Jaıyq, Edil, Syr, Ertistiń eki jaǵalaýynda qanshama myń gektar qunarly jerdi sýlandyrýǵa bolar edi!

Tán-SHan, Jońǵar Alataýyndaǵy máńgi muzdyqtardyń sarqylmas sýynan áli de mol nár alýǵa bolady. Ońtústik Qazaqstanda jarty mıllıon gektar, Jetisý aımaǵynda mıllıon, Shyǵys Qazaqstanda (Zaısan, Saýyr, Tarbaǵataı aımaǵy) bir mıllıon gektar sýarmaly óńir paıda bolady.

Jer betine nár beretin bir kóz — jer astynda jatyr. Ǵalym-gıdrologtardyń boljaýynsha, qulazyǵan qazaq dalasynyń astynda, astarynda tutas teńizder jatyr eken. Olardyń kólemi 70 Balqash kólemine para-par. Anaý Turan oıpatyn japqan teńiz sol qalpynda jer astyna túsip ketken sıaqty. Ana Qyzylqumnyń asty, myna İle oıpatynyń astary tutasqan teńiz, tolǵan sý eken. Jer astynan jylyna 120 mıllıard tekshe metr sý alýǵa bolady. Sol sýdy (120 tekshe kılometr) paıdalanyp, 150 mıllıon gektar egisti, mıllıon gektar shabyndyq pen jaıylymdy sýlandyrýǵa bolar edi. Bul da mıllıard adamǵa jeter tamaqty qamtamasyz etýge qosar úles.

Qazaqstan qazba baılyqtary 10 trıllıon dollar!

Ata-babamyzdyń qyrýar kúshimen. naızanyń ushymen qorǵap, tutastyǵyn saqtap qalǵan qasıetti jerimiz qazyna-baılyqqa baı da jomart bolyp shyqty.

Saryarqa men Atyraý, Altaı men Qarataý qoınaýlary naǵyz altyn sandyq eken. Sonyń kilti endi elimizdiń qolyna erkin tıdi. Qazaqstan qazba-qazyna baılyq jaǵynan dúnıe júzindegi eń baı degen on eldiń ishine kiredi. Naqtylap aıtsaq, 6-oryn alady. Bul — ǵajap. Geologtar aıqyndaǵan derekter boıynsha, Qazaqstan álemde, álemniń 186 eliniń ishinde asa mańyzdy degen qazba baılyqtar qorynan mynadaı oryn alady: vólfram, ýran, barıı qorynan dúnıe júzinde 1-oryn; hromıt, kúmis jáne myryshtan 2-oryn; marganes qorynan 3-oryn; mys mólsherinen 4-oryn; rýdasynan 5-oryn; altynnan 6-oryn; temir rýdasynan 7-oryn; qalaıy men nıkelden 8-oryn (bul bizdiń derek); kómir men gaz qorynan 9-oryn alady. Al munaı qory jóninen Qazaqstan álemde munaıǵa baı Parsy elderi, Latyn Amerıkasy, Reseı, AQSH-tan keıin 13-oryn alyp otyr. Bul — ǵalamat baılyq.

Jer betindegi bor men hromıttiń úshten biri, marganes pen ýrannyń tórtten biri, temir rýdasynyń onnan biri — bizdiń jerimizde jatyr. Sóıtip, Táýelsiz Qazaqstan álem qaýymdastyǵyna, XXI ǵasyrǵa osyndaı ǵalamat qyrýar qazyna baılyǵymen kirgeli otyr. Jaǵa ǵasyrdaǵy kazak eliniń qýatyn da, kanat qaǵysyn da anyqtaıtyn osy baılyq. Másele solardy durys ıgerip, baıytyp, tıimdi satýda bolyp otyr. Álemdik bazarda bos oryn joq.

Bizge járdemdesemiz dep kelgen sheteldikter daıyn jatqan qymbat qazyna-baılyqtarǵa umtylyp, qol salyp jatyr.

Jezqazǵan men Balqashtyń mysy, Baqyrshyq, Vasılkov pen Aqbaqaı altynyna, Sokolov-Sarybaı rýdasyna, Dóń hromıtine, Qarataý fosforıtine, árıne, bárinen buryn Teńizdiń munaıy men Qarashyǵanaq gazyna qol salýlary tegin emes. Olar da maıly jilikti jaqsy kóredi.

Kaspıı jaǵasyndaǵy qurlyqta 2,2 mıllıard tonna, al sý astynda (shelf) 4,5 mıllıard tonna munaı qory jatyr. Osy jerden jylyna 100-150 mıllıon tonnaǵa deıin munaı shyǵarýǵa bolady.

Sol Kaspıı munaıyn alys elderge jetkizýdiń joldary oılastyrylýda. Onyń biri — Reseı arqyly Novorossııskke deıin, Qara teńizge jetkizý, ekinshi joly — Túrkıa arqyly Jerorta teńizine jetkizý. Ol — ol ma, Qazaq jeri arqyly qubyr tartyp, sonaý Batys Qytaıǵa deıin aparýǵa, myna jaqtan Reseı qubyryna qosylyp, Baltyq jaǵasyna jetkizýge bolady.

Erteń Parsy shyǵanaǵy sekildi qazyna qazany bolatyny sózsiz. Sonymen birge, munaı júrgen jerde janjal da júredi. Sonyń betin aýlaq qylsyn!

Iá, shıki munaıdy kóbeıtken, basqa elderge satqan durys qoı Biraq erteń munaıdyń ózi emes, onyń daıyn ónimderin satqan áldeqaıda tıimdi de ótimdi.

Aral aımaǵynda da úlken munaı «teńizi» bar, onyń. qory 350 mıllıon tonna, qazirgideı jylyna 3,5 mıllıon tonnadan alsa, 100 jylǵa molynan jetedi. Osy jerde 100 mıllıard tekshe metr gaz jatyr.

Oǵan jalǵas Ońtústik Torǵaı oıpańynda munaı men gazdyń mol kómbesi bar dep otyr barlaýshy geologtar.

Munaı barda gaz da bar. Qara shyǵanaq — jańa ǵasyrdyń enshisine tıer mol ken ordasy. Onyń qory 1,3 trıllıon tekshe metr. Asa baǵaly tabıǵı gaz Shý — Sarysý aımaǵynda, Zaısan — Alakól óńirinde molynan jatyr.

Bir baılyq taǵy bar. Ol — kómir. Kómir qory 200 mıllıard tonnadan asady. Ejelgi Qaraǵandy, Ekibastuzǵa Obaǵan, Torǵaı, Degeleń qosylyp, qazirgideı jylyna (sońǵy kezde azaıǵan) 100 mıllıon tonnadan alatyn bolsa, kemi 500 jylǵa jetedi. Bul ǵajap qazyna! Kómirdiń otyn ǵana emes, hımıalyq shıkizat esebinde baǵasy da, qajeti de arta beredi.

XX ǵasyrda Qazaqstannyń qýatyn nyǵaıtyp, dańqyn shyǵarǵan onyń baǵa jetpes tústi metaldary edi. Uly Otan soǵysy kezinde jaýǵa atylǵan on oqtyn toǵyzy Qazaqstannyń qorǵasynynan quıylyp, mysymen qaptalǵan. Jańa ǵasyrda da kúrdeli de názik tehnıka, elektr-elektronıka órkendegen saıyn tústi metaldar da qajet bola túsedi. Olardyń ishinde búkil dúnıejúzilik saýdada qymbat ta qat bolyp turǵan — mys. Qazaqstan mys qory jaǵynan dúnıe júzinde tórtinshi oryn alady. Mys Jezqazǵanda (Annensk, Jylandy), Balqash mańynda (Saıaq pen Aqtoǵaı), Jezkentte, Bozshykólde, Shılisaıda bar. Ondaǵy mystyń sapasy joǵary. Shetelge endi arzan mys emes, kabel, sym kúıinde satatyn bolsaq...

Sondaı-aq qorǵasyn men myrysh Qarataý men Jońǵar Alataýynda azaıyp edi, endi Jáırem dalasynan keninen aqtaryldy. Shyǵys Qazaqstanda biri sarqylyp jatsa da, ekinshileri ashylyp jatyr.

XXI ǵasyrda qazaq jeriniń qoınaýynda olardan basqa qanshalyq sırek bolsa, sonshalyq qadirli metaldar da az emes!

Jana ǵasyrǵa qaraı osy qyrýar baılyqtardy qolynda ustap, qolymen alyp otyrǵan óńirler-ólkeler aldymen órlep-órkendep, sol el turmysyn jaqsartyp kete alady.

Sary arqanyń qazyna kózderi — Jezqazǵan — Balqash — Jáırem, munaı men gazdyń qyrýar baılyǵyn jınaǵan Kaspıı — Jaıyq óńiri, vólfram men molıbden, túrli tústi metaldardy, altyn men ýrandy talaı jyl óndire beretin qazyna sandyǵy — Saryarqa men Kendi Altaı, fosfory sanymen de, sapasymen de áıgili Qarataý, asa sapaly temir rýdasynyń qoımasy Kostanaı, kómirdiń kaıta túleıtin ejelgi ordalary Qaraǵandy men Ekibastuz, ashyla bastaǵan Torǵaı-Obaǵan baseıni, altyn men ýrany mol Kókshe óńiri, gaz ben altyny bar İle-SHý aımaǵy, nıkeldi Kempirsaı, vólframdy Qaıraqty, molıbdendi Kóktiń keli, hromıtti Den keni, barııi mol Inder boıy... Ózderi de kógeretin, búkil Qazaqstandy da kógertetin osylar.

Qazaq jeriniń shyn mánindegi altyn qoımasy endi ǵana ashyla, aqtaryla bastady. Semeıde Baqyrshyq, Kókshede Vasılkov, Jambyl jerindegi Aqbaqaı — álemdik turǵydan Qaraǵanda asa iri altyn ordalary. Endi altyndy óndirip qana qoımaımyz, ezimiz óńdeımiz. Ázir jylyna 30 tonna, al erteń 100 — 120 tonna taza altyn alatyn bolamyz. Sóz arasynda aıta keteıin, altynnyń bir kılogramy — 100 myń dollar.

Buryn aıta almaıtyn, kúsh-qýatyn sezip júretin bir qazba baılyq bar. Ol — ýran, uran rýdasy. Qazaq jeri oǵan da baı eken. Buryn Keńes Odaǵyndaǵy bar ýran rýdasynyń 50 paıyzyn osy Qazaqstan beretin. Endi dúnıejúzilik deńgeımen ólshegende Qazaqstandaǵy ýran qory — 900 myń tonna, búkilálemdik qory 3,5 mıllıon tonna, demek álemdegi ýrannyń tórtten biri bizde. Ol rýda negizinen Sozaq jerinde (bar ýrannyń 80 paıyzy), Mańǵystaý mańynda, Qordaı alqabynda, Atbasar, Kókshede óndiriledi. Shıki rýda asa qaýipti emes, ony baıytyp, ıadrolyq otynǵa aınaldyrý kerek.

Sonymen, Qazaqstannyń qazyna baılyǵy qundy. Qazir tabylǵan, ashylǵan, eseptelgen qazba baılyqtyń barlyq quny 3,7 trıllıon dollar bolady eken. Geologtardyń esebinshe, barlyq boljamdy qazyna-baılyqtar 10 trıllıon dollarǵa barady. Naqty seziný úshin bir derek keltireıin. Osy baılyq ár adamǵa shaqqanda jarty mıllıon dollardan keledi eken. Biraq bul áli jer astynda jatqan qazyna. Ony alatyn da, paıdalanatyn da XXI ǵasyr adamdary bolady. Este bolsyn: afrıkalyqtardyń da jeri baı, eli kedeı ekenin oılap qoıaıyq.

Qazaqstan tórt muhıtqa tikeleı shyǵady

Keń-baıtaq jerge keń taraǵan jol kerek. Qazaqstannyń dalasyna jan beretin qan tamyrlary — temir joldar. Bizde ázir temir jol tapshy, batystan shyǵysqa deıin bir ómildirik jol, teristikten tústikke qaraı bir tartpa jol bar. Jana ǵasyrda jańa joldar bolýǵa tıis. Kartaǵa qarap otyrsań, ol joldardy qaı jerlerde. qalaı salý kerek ekeni birden kózge túsedi. Eń aldymen Qyzylordadan Qumkól arqyly (ádeıi osy úshin ǵoı) Jez-qazǵanǵa, odan ári Arqalyqqa jol tartý qajet. Odan ári Aqtóbe — Arqalyq — Qaraǵandy joly salynbaq. Sosyn Pavlodar — Baıanaýyl — Qarqaraly; Qaraǵandy — Qarqaraly — Kýrchatov — Semeı; Zaısan — Alakól joldary ornaıdy. Olar qajet.

Qazaqstan eki uly qurlyqtyń arasynda jatyr, ekeýin qosatyn dáneker. Endi temir joldyn bir jelisi shyǵysqa, Almaty — Dostyq — Alshanhoý joly ári qaraı jalǵasyp, sonaý Japon teńizi jaǵasyna Lanúngan portynan bir-aq shyǵady. Sóıtip, 2500 kılometrlik jol Eýropa men Azıany Tynyq muhıt jaǵalaýymen jalǵastyrady. Bul Transsibirden 1500 km tóte túsedi.

Álemdegi asa iri temir jol jelisi — Transazıaabeldeý joly iske kirisedi. Sonaý Qytaıdan — shyǵysynda, Tynyq muhıt jaǵasyndaǵy Lanúngan portynan bastaý alyp shyǵatyn temir jol Qytaı jerimen Lanchjoýdy basyp Alshanhoý — Dostyq ótkelinen Almatyǵa keledi. Odan batysqa bet alyp, Tashkent — Tedjan (Túrikmenıa) arqyly Saraksty basyp Meshhedke (Iran) jetedi. Odan daıyn jolǵa qosylyp, Iran men bir-birimen tikeleı de tóte baılanystyratyn, Atlant muhıtyn (Jerorta teńizinen) sonaý Tynyq muhıtpen (Japon teńizi) jalǵastyratyn birtútas Azıa aralyq temir jol bolady. Eýropadan Tynyq muhıtqa júk jetkizý sonda, Úndi muhıty arqyly ótetin sý jolynan 20 myń, al Transsibir jolynan 12 myń kılometr qysqarady eken... Ol temir joldyn bir jelisi sonaý Parsy shyǵanaǵynan bir-aq shyǵady.

Eýropa men Azıa arasynda, Eýrazıa kontınentiniń dál ortasynda turǵan Qazaqstan dúnıejúzilik qarym-qatynasqa erkin aralasý úshin arzan teńiz joldaryna shyǵýǵa tıis. Jańa ǵasyrda aınaldyrar úlken sharýanyń biri — osy. Muhıttarmen aramyzdy bólip turǵan eń jaqyn kórshimiz Reseı arqyly — Edil ózenimen

Baltyq teńizine shyǵamyz. Sodan sál burylyp Soltústik Muzdy muhıtqa óte alamyz. Edil — Don kanaly arqyly Qara teńizge, odan ári Jerorta teńizine qatynas jasaımyz. Demek onymen Atlant muhıtyna jol ashylady. Transazıa temir joly Japon teńizine deıin barady. Onymen, demek, Tynyq muhıtqa shyǵamyz.

Iran arqyly Parsy shyǵanaǵyna jetken jol Úndi muhıtyna shyǵarady. Sóıtip, Qazaqstan tikeleı sý joly bolmasa da, qurlyq joldarymen álemniń tórt tusyna — tórt muhıtqa: Atlant, Tynyq, Úndi, Soltústik Muzdy muhıttarǵa shyǵa alady.

Al Qazaqstan eki alyp qurlyqtyń dál ortasynda, Batys pen Shyǵystyń arasynda jatqandyqtan, aspany kóbine ashyq (bulttardy jel qýyp áketedi), jeri jazyq kazak dalasynda alyp aeroporttar salynsa, Qazaqstan — áýe joldarynyń da ońtaıly torabyna aınalady. Almaty men Astananyń, Qaraǵandy men Semeıdiń, Atyraý men Aqtóbeniń aeroporttaryna sonaý Eýropadan, anaý Afrıkadan, alys Amerıkadan Qytaı men Japonıaǵa, Ońtústik-SHyǵys Azıa elderine jolaýshy tasıtyn laınerler ondap, júzdep kelip, ushyp ótip turatyn bolady.

Onymen qatar eldiń ishinde Almaty men Astana, Jambyl men Qaraǵandy, Shymkent pen Aqtóbe, Almaty men Semeı aralarynda shaǵyn da shapshań, saǵatyna 200 — 250 km alatyn jolaýshy poıyzdary syrǵıtyn bolady.

Avtomobıl joldary da damı túseri sózsiz. Áli de bolsa sapaly jol júıesi jetimsiz. Óndiris jandanyp, qazyna-qazba oshaqtaryn qaýlatý úshin aralaryn osy zamanǵa laıyq (kún saıyn kóbeıip bara jatqan sheteldik názik-kinámshil mashınalar úshin) tegis joldarmen jalǵastyrý qajet.

Sol avtomobıl joldary kórshi elderge shyǵyp, tikeleı jolaýshy men júk jetkize alatyn bolady. Aldymen Qytaı men Pákistan arqyly Úndi muhıtyna deıin (sol jerde saýdager qolyn jýady) jetýge bolar edi. Ózbekstan men Túrikmenıa arqyly Iranǵa, odan ári Túrkıaǵa deıin de avtomobılmen barýǵa bolady. Batys baǵyttaǵy joldar óz aldyna. Endigi bir jańa kólik — sý joly da ulǵaıady. Kaspııdegi Aqtaý porty arqyly Iranǵa deıin keme qatynasy turaqty ornaıdy...

Kaspıı — Aral kanaly salyna ma?

Aldaǵy ǵasyrda asa bir qaýyrt ta katerli is óz sheshýin kútip túr. Ol — Kaspııdiń tasyp, deńgeıiniń kóterilýinen saqtaný joly. Ǵalymdar onyń astyndaǵy mantıa qabatynyn qozǵalyp, joǵary jyljýynan bolyp otyr deıdi. Ekinshi bir boljam Kaspıı men Araldyń arasyn j:er astymen jalǵastyryp, qosyp jatqan ańǵar arna bar desedi. Muny onynshy ǵasyrda aıtqan eken. Kaspııdiń sýy kóterilip, qazirgideı jylyna 24 sm kóterile berse, onda 2002 jyly Atyraý qalasy, oblystyń kópshiligi, Mańǵystaýdyń biraz jeri sý astynda qalatyn qaýpi bar. Araldyń sýy azaıyp bara jatyr, soǵan shuǵyl shara qajet.

Nede bolsa jańa ǵasyr Kaspıı men Araldyń bir-birimen baılanysqan-baılanǵan máselesin sheship shyǵýǵa tıis. Ol úshin Kaspııden Aralǵa deıin jer betimen ashyq kanal (keı jerde kubyr bolar) tartý kerek degen usynys qoıylyp júr. Onyń uzyndyǵy 280 km. Ol Kaspıı — Uzbaı — Sarykamys — Aral baǵytymen júrmek. Ol kanalmen sýdy 65 metr bıikke kóterip shyǵarý qajet. Orta Azıa elderi birikse, basqa jurt kómekke kelse, oryndalyp qalar joba bul. Al Ertis — Qaraǵandy kanalynyń sýy 420 metrge kóterilgen. Uzyndyǵy 500 km-ge sozylǵan. Sony da salǵan kezinde.

XXI ǵasyrdyń endigi bir úlken isi — Sibir ózenderi sýyn Orta Azıaǵa buryp ákelý. Ob sýynyń 5-6 paıyzyn ǵana alatyn ol kanaldyń Sibirge de, Soltústik Muzdy muhıtqa da esh zıany joq. Kanaldyń uzyndyǵy 2600 kılometr. Bolashaqta ony kolǵa alýǵa, oryndap shyǵýǵa Orta Azıa elderiniń shamasy jetpese de, oǵan Reseı aralasyp kúsh qosýy múmkin. Tegin emes, sodan túsetin paıdanyń esebinen. Osy uly jobany júzege asyryp, uly qurylys salynar bolsa, aldymen Qazaqstan men Orta Azıa elderinde 50 mıllıon gektar jerdi sýlandyryp, qulpyrtyp jiberýge bolar edi. Jaıyq — Kóshim kanalyn tolyǵyraq paıdalanýǵa, Edil — Jaıyq kanalyn salýǵa bolar edi. Osy mańnan (topyraq qunarly, kún raıy qolaıly aımaq qoı) taǵy bir mıllıon gektar qunarly jerdi sýlandyrýǵa bolady desedi. Ertis — Qaraǵandy kanalyn jalǵastyryp, ol Jezqazǵanǵa jetkiziledi...

Bul sýǵa katysty qurylystar.

Al munaıǵa baılanysty mynadaı ǵasyr qurylystary bolmaqshy. Atyraý — Qumkól qubyry (uzyndyǵy 1200 km, quny 2 mıllıard dollar), Qarashyǵanaq — Ońtústik Qazaqstan gaz qubyry da salynýǵa tıis.

Jańa ǵasyrdyń kúrdeli oqıǵalary Kaspıı jaǵasynda ótetin bolady. Kaspııdiń statýsy áli anyqtalǵan joq. Teńiz be, kól me degen talas tolastar emes. Reseı — ony bólýge bolmaıdy deıdi, Ázirbaıjan, Qazaqstan, Túrikmenıa, Iran ózara bólisip alamyz dep otyr. Naqtyly ister bastaldy da.

Kaspıı munaı ónimi konsorsıýmy Novorossıısk qalasyna tartylǵan kubyrdyń boıymen qatarlastyra jańa jeli salady. Ol endi Sheshen jerine soqpaı týra ketetin bolady. Sol jerdi tike tartý kerek. Ekinshiden, Qara teńiz jaǵasynda Novo-rossııskimen qatar Koropotkın degen jerde termınal salynady (kuny 500 mıllıon dollar), odan keıin Koropotkın — Komsomol nasos stansıasy (kuny bir mıllıard dollar) salynbaq... Kaspıı munaıyn Iran arqyly shetelderge shyǵarýdyń joly da qarastyrylyp jatyr. Aqtaý teńiz portynan tankerlermen Iranǵa jetkizetin munaı kóbeıedi. Onyń esesine Iran Parsy shyǵanaǵyndaǵy termınaldardan shetelderge bizdiń atymyzdan munaı satatyn bolady. Sóıtip, shetelge shyǵýdyń taǵy bir joly ashylmaq.

Jańa ǵasyr — elektr ǵasyry. Bizde elektr qýatynyń mol, ǵalamat kózderi bar. Kómir qory qyrýar! Munaı men gazdy da qýatqa aınaldyrýǵa bolady. Sý kúshinen alar qýat ta bar. Solaı bola tura, búginde bizde elektr qýaty jetispeı-jetpeı otyr. Reseıge Ekibastuzdyń energıasyn beremiz de, Qyrǵyzstannan áldeqaıda qymbatqa (saýdada týystyq joq elektr qýatyn satyp alamyz. Osydan qutylý qajet.

Ol úshin jańa ǵasyr basynda sol jelini Aqadyrdan Almatyǵa deıin, endi bir taraýyn Jambyl — Shymkentke aparyp, joǵary kerneýli elektr júıesin tartý kerek. Ózi sonaý Ekibastuzdan kelip turǵan jeli. Sony ári jalǵastyrsa ǵana boldy. Oǵan qosymsha kúsh berý úshin Ekibastuzda jańa jylý elektr stansıasyn, Ońtústik Qazaqstan (Balqashtyń batysynda) energıa alybyn salý qajet. Sóıtip, Qazaqstan óz elektr qýatymen ózin tolyq qamtamasyz etip shyǵady. Sonda elimizde jetkilikti óndiriletin elektr qýatynyń baǵasyn da eptep, birtindep arzandata berýge bolady. Baǵanyń arzandaýy osylaı, osydan bastalar edi. Bar baǵany qymbattatyp turǵan da osy elektr qýaty, munaı men gaz emes pe? Oǵan qosa XXI ǵasyr basynda Qazaqstan-myń basqa aımaqtarda da jańa qýatty elektr stansıalary salynatyn bolady. Aqtaýdaǵy asa qaýipsiz de zıansyz reaktory bar atom elektr stansıasy salynady. Basqa jerlerde de jer astynda isteıtin AES-ter ornaýy múmkin...

Marsqa adamdy Degeleń dvıgateli alyp ushady

Qyryq jyl boıy zardabyn shekken ıadrolyq polıgonnan endi maıda tabamyz, ondaǵy turǵan ǵalamat kúrdeli tehnıkalyq jabdyqtardy óz ıgiligimizge jaratýymyz kerek. Sol maqsatta Kýrchatov qalasynda altyn-aqsha buıymdar jasaıtyn (pechatnye platy) úlken zaýyt salynatyn bolady.

Ondaǵy ǵylymı-zertteý mekemelerin ıadrolyq ydyraý áserin bıologıalyq-medısınalyq turǵydan zertteıtin oryndarǵa aınaldyrady.

Bul qalada jer astynda da, ústinde de tutasyp jatqan ǵylymı-zertteý laboratorıalary bar. Olarda ıadrolyq qýat kúshimen qalaı qıratyp-joıýdy ǵana emes, sol apattan qalaı qorǵanýdy, atom salǵan zardaptan adamdardy qalaı qutqarý joldary men ádisterin baqylap-taldaıtyn qorytyndylar men usynystar jasaıtyn ǵalymdar isteıdi. Sol jer astyndaǵy bir laboratorıada eshkim kórmegen ıadrolyq dvıgatel (reaktorlar kóp qoı, bul jalǵyz) tur. Ol ıadro qýatymen uzaq, tipti toqtaýsyz jumys isteı alady. Qazir AKSH pen Reseıdiń ǵalymdary Marsqa ushý máselesimen shuǵyldanǵanda osy dvıgatel nazar aýdarady. Sonaý Marsqa ushyp baryp kaıtyp kelýge 500 táýlikteı ýaqyt ketedi. Soǵan taýsylmaıtyn qýatty osy ıadrolyq reaktor ǵana bere alady. Demek erteń, sol XXI ǵasyrda Marsqa ushatyn kemeni Degeleńniń qala solaı atalar) ıadrolyq dvıgateli alyp ushady.

Qazaqstan óndiris qýatynyń taǵy bir salasy bar. Ol — keshegi Keńes Odaǵynan qalǵan alyp qorǵanys ónerkásibi. Onyń ishinde elýge jýyq asa jańa tehnıka, jańasha tehnologıamen (keńestik qorǵanys tehnıkasy álemde ozat bolǵan) jabdyqtalǵan, sonsha bilimdi de tájirıbeli kyzmetkerleri bar zaýyttar bolatyn. Bir kezde olar orta qashyqtyqqa ushatyn SS — 20 raketalaryn, sý astynda jarylatyn ıadrolyq mınalar men snarádtardy, katerli qarý-jaraq, radıobaılanys quraldaryn jasaıtyn. Bul zaýyttar endi Qazaqstannyń qolynda.

Balqash kóliniń jaǵasyndaǵy Saryshaǵan radıolokasıalyq polıgonynda raketalardy alystan kórip basqaryp, baǵyttap otyratyn stansıalary endi elaralyq, búkilálemdik bir baılanys ortalyǵy retinde paıdalanylady. Qazaqstan baıaǵydan ǵaryshqa raketa ushyratyn asa qýatty alańymen tanylǵan. Aspanda aınalyp júrgen 4 myń spýtnıktiń kóbisi kazak jerinen, Baıqońyrdan jiberilgen. Tóbemizden bárin kórip, bárin estip, ezderi habar jetkizetin baılanys spýtnıkteri shyqqan úıasy Qazaqstanǵa ez habarlaryn aldymen jetkizedi.

Keshe «Gals», «Jaryq» spýtnıkteri arqyly telehabar taratqanbyz. Endi «Intelsat» júıesi búkil elimizge telehabar jetkizbek.

Baılanystyń jer betimen, týrasyn aıtqanda, jer astymen tartylatyn bir ǵajap jelisi bar. Ol — optıkaly-talshyqty baılanys. Onyń bir kabelimen birneshe myń habardy katar taratýǵa bolady. Sapasy aspannan jetken júıedegiden áldeqaıda joǵary.

Búkil elder birigip, jer sharyn orap ótetin osy optıkaly-talshyqty baılanys jelisin tartpaqshy. Alǵashqy bóligi Japonıa men Eýropa arasyna tartylady. Ol Qazaqstan jeri arqyly ótedi. Sonyń. kómegimen álemdik baılanys júıesine «tegin» qosylamyz. Jerdiń ońtaıly ornalasýy degen osy da...

Bizde ǵylymnyń — bıologıa, hımıa, fızıka, astronomıa sıaqty salalarynda dúnıe júzi nazar aýdaratyn jańalyqtar bar. Olar odan ári kóbeıe berýge tıis.

XXI ǵasyr qazaǵynyń rýhanı-mádenı deńgeıi, mazmuny qandaı bolýy kerek degen suraqqa jaýap berý kıyn, biraq qajet.

Ol kazak — táýelsiz eldiń azamaty, janashyry. «Men táýelsizbin» dep keýdesin urmaıtyn, «Men sondaımyn» dep maqtana bermeıtin, bar isin úndemeı tyndyratyn, elin jaıǵastyryp, jerin jarastyratyn azamat. Onyń júregi taza, peıili aq, armany asqaq. Ol — isker de bilgir. Ol óziniń tarıhyn biletin, ulttyń mádenıetin, ádebıetin, ónerin súıetin, halyq dástúrin boıyna sińiretin, ata saltyn qadir tutatyn halyq perzenti. Ol kórshi halyqtarmen baılanys, qarym-qatynasyn úzbeı, álemdik rýhanı baılyqtan nár alýǵa barynsha umtylatyn, san ónerdi ıgere alatyn, ǵylym men tehnıkadan barynsha habardar bolatyn azamat.

Onyń. ishki sarany taza, jan dúnıesi baı. Topyraq óńdeıtin, ken óndiretin, qurylys júrgizetin, egin sýaratyn, astyq óńdeıtin, kúrish jınaıtyn mashınalardy elimizde jetildirip shyǵarý jańa ǵasyr úlesinde.

Jańa ǵasyrda jańasha tehnıka alǵa shyǵady. Elektrondyq esepteýish aspaptar, kompúterler, robottar men mıkroprosesorlar Qazaqstanda kóptep shyǵarylýǵa tıis. Oǵan qajet zattyń, sharttyń bári bar bizde. Osyndaı názik tehnıka jasaǵanda biz myna Ońtústik-SHyǵys Azıa elderiniń úlgi-ónegesin alsaq, olardan kem túspeıtin dúnıe-ónimder jasaı alar edik. Bizdiń qyzdardyń saýsaqtarynyń ıkemdiligi de, kózderiniń jiti qyraǵylyǵy da taıland-taıvan qyzdarynan esh kem túspes. Árıne, biz túrli tústi teledıdarlar men beınemagnıtofondar, kompúterler men esepteýish mashınalar shyǵarýdan Japonıa men Ońtústik Koreıany basyp oza almaımyz, biz ol beıtanys iske kirisemiz, sosyn qýyp jetemiz degenshe, olar odan ári jyljı beredi de — esh jetkizbeıdi. Japondyqtar endi tabıǵı kórinis beretin keramıkalyq ekrany bar teledıdarlardy shyǵara bastady ǵoı. Demek? Demek biz de sondaı kúrdeli názik buıymdardy ıgerýge umtylýymyz kerek.

---