InfoHub Logo

Fılosofıa qoǵam máselesin basty nazarǵa qoıatyn áleýmettik ǵylymdardyń biri.

Fılosofıa uǵymy grek tilinen aýdarǵanda «danalyqqa degen súıispenshilikti» bildiredi eken («fılıa» - súıý, «sofıa» - danalyq). Bul sózdi eń alǵash qoldanysqa engizgen ejelgi grek ǵalymy Pıfagor bolatyn. Alǵashqy ýaqytta el arasynda keıbir aqsha qumarlardyń áserinen mazaqqa aınalyp, keıinirek danalyqtyń sımvolyna aınalǵan fılosoftardyń yqpalymen jańa satyǵa kóterilgen fılosofıa uǵymy adam men qorshap jatqan ortany tereń zerttep, zerdeleýge basa nazar aýdardy. Sonyń ishinde áleýmettik fılosofıa qoǵamdy etene zertteýmen aınalysady.

«Qoǵam» uǵymy eki maǵynaly bolyp keledi. Keń maǵynada bul uǵym janýarlar álemine de, jáne adamdarǵa da qatysty. Eger, bul uǵym tek adamdarǵa ǵana qatysty bolsa ol da ár túrli maǵynaǵa ıe bolady:

qoǵam – aýqymdy maǵynada adamzat, álemdik qaýymdastyq;

qoǵam – tar maǵynada etnıkalyq, ulttyq-memlekettik birlestik; shyǵý tegimen, ustanymymyen, kásipterimen, múdde-maqsattarymen baılanysty adamdar toby.

HİH-HH ǵǵ. Fılosoftary men sosıologtarynyń pikirine qaraıtyn bolsaq, qoǵam – eńbek bólinisi men yntymaqtastyqqa negizdelgen qyzmettik júıe (O.Kont), qoǵam – ujymdyq kózqarasqa súıengen ındıvıd ústinen qaraıtyn rýhanı shyndyq (E.Dúrkgeım), qoǵam – áleýmettik árekettiń jemisi bolyp tabylatyn ındıvıdterdiń ózara áreketi (M.Veber). Qoǵamdy materıalısik turǵyda túsindirgen Karl Marks, qoǵamnyń ındıvıdterden turmaıtynyn, biraq osy ındıvıdterdiń bir-birimen baılanysynyń jáne qatynasynyń jıyntyǵyn bildiretindigin alǵa tartty.

Osylaısha, qoǵam – adamdardyń birge jaı ǵana ómir súrýi ǵana emes, sondaı-aq olardyń birlesip jasaǵan qyzmetteri, sanaly túrde qoıylǵan maqsat-múddelerin iske asyrýy. «Qoǵam – bul ortaq qajettikterimen, múddelerimen jáne maqsattarymen birikken adamdardyń zerdeli uıymdastyrylǵan mádenı ómiri men qyzmetiniń formasy».

Kez-kelgen qoǵam adam ındıvıdterinen qurylady, jáne ol ındıvıdter ózara qarym-qatynas jasap, is-áreketterimen tyǵyz baılanysta bolýy qajet. Iaǵnı, adamdardyń belgili bir jıyntyǵy óziniń qyzmetimen birge ómir súrý úshin barlyq qajetti jaǵdaılardy jasaýǵa qabiletti bolǵan kezde áleýmettik topqa, qoǵamǵa aınalady. Qoǵamdyq ómir - bul adamdardyń birlesken is-áreketi.

Áleýmettik-fılosofıalyq oı evolúsıasynyń uzaq kezeńinde empırıkalyq baqylaýlar men jalpylaýlardy joqqa shyǵarmaǵan qoǵam týraly teorılyq bilimder is júzinde memleket jáne onyń zańdary, sondaı-aq sol halyqtyń ádet-ǵuryptary men minez-qulyq normalary týraly bilimdermen shekteldi. Alaıda, qazirdiń ózinde Platonnyń áleýmettik-fılosofıalyq qurylystary memlekettiń ómir súrý qajettiligin qoǵamdy quraıtyn adamdardyń naqty saıası qajettilikterimen ǵana emes, olardyń «saıası emes» qajettilikterimen de baılanystyrý múmkindigin ashty: onyń dıalogtarynda memleket (ol qoǵam) atalǵan qajettilikterdi qanaǵattandyrýdaǵy ózara kómek maqsatynda adamdardyń «birlesip qonystanýyn» bildiredi. Biraq ta, bul jaǵdaıda qoǵamdy qurýdyń belsendi sátteri áli de memlekettiń taza saıası fýnksıalary bolyp tabylady (qazirgi maǵynada): halyqty jáne eń aldymen terıtorıany - syrtqy jaýlardan qorǵaý, sondaı-aq el ishindegi tártipti qamtamasyz etý. Demek, ejelgi grekterdiń klasıkalyq áleýmettik-fılosofıalyq oıyna tán qoǵam men memleketti sáıkestendirý.

Platondyq memlekettik-saıası uıymdasqan qoǵam ıdeıasyn Arıstotel odan ári damytty, ol bılik turǵysynan (saıası ústemdik) onyń makro- ǵana emes, sonymen qatar onyń mıkroqurylymyn túsindirip ketti. Arıstotel saıasatyndaǵy áleýmettik baılanystyń negizgi túri - bul ejelgi grek polısterindegi qoǵamdyq qana emes, sonymen qatar otbasylyq ómirdi sıpattaıtyn ústemdik / baǵynýshylyq: otbasyndaǵy kúıeýi men áıeli, ákesi men balalary, otaǵasy men quldar arasyndaǵy qarym-qatynas. Adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastyń negizgi uıashyǵy bolyp tabylatyn otbasyndaǵy qatynastan Arıstotel odan da joǵaryǵa qaraı bet burady. Olar – otbasydan keıingi kórshiliktiń prınsıpinen quralǵan aýyl, sodan soń polıster men qalalar, aqyrynda qala memleketke kóteriledi. Bul jerde qala komýnıkasıanyń saıası tabıǵaty onyń túpnusqalyq maqsatyn ashyp kórsete otyryp, onyń tolyqtyǵy men shyndyǵynda kórinedi. Demek, qoǵam damýynyń sońǵy kezeńin beıneleıtin polıstiń Arıstotel úshin logıkalyq, dálirek aıtsaq, ontologıalyq basymdyǵy bar, oǵan alyp keletin búkil evolúsıalyq prosesti aldyn-ala anyqtaıdy. Bul sqemada ejelgi grek klasıkteri dáýirindegi áleýmettik fılosofıanyń sosıologıalyq realızmi óziniń naqty kórinisin – naqty-ámbebaptyqtyń jeke adamǵa qatysty sózsiz basymdyǵy týraly ıdeıasymen (erekshe, qaıtalanbas jáne t.b.) tabady.

Platondyq-arıstoteldik qoǵam týraly stoıkalyq jańalyqtardyń kómegimen jańartýǵa tyrysqan Sıseronnyń pikirinshe, «bul búkil álem onsyz da qudaılar men adamdardyń birtutas azamattyq qaýymdastyǵy retinde qarastyrylýy kerek». Sıseronnyń qoǵamdy teorıalyq turǵydan túsinýge engizgen birneshe jańalyqtarynyń biri - onyń memleket «halyqtyń menshigi» degen anyqtamasy boldy. Qoǵam belgili bir memlekettiń qalaýymen emes, ortaq qyzyǵýshylyqtary men maqsattary bar adamdardyń tobynan quryldy degen túsinikti ustandy. Odan keıingi ǵasyrlarda da ǵalymdar qoǵam jaıly túsinikterin san alýan ózgertýge tyrysty. Zaman talaptary men qysymdaryna qaraı uǵym da birneshe ózgeriske ushyrap otyrdy.

HİH ǵasyrdaǵy Karl Marks qaldyrǵan fılosofıadaǵy qoǵam túsinigine suıenetin bolsaq, memleket te, din de, otbasy men mádenıet te qoǵamnyń bir bólshegi bolyp tabylady. Osy bólshekterdiń barlyǵy birqalypy qatar jumys jasap turatyn bolsa qoǵam eshqashan qulamaıdy. Jáne qoǵam osy bólshektersiz óz jalǵasyn tappas ta edi, tipti qurylmas ta edi dep aıta ketken.

Osylaısha fılosofıadaǵy qoǵam túsinigi búgingi kúnge deıin evolúsıalyq damý men ósý satysynda kele jatyr. Zaman men ǵasyr, qoǵam men adamdar san-alýan ózgergenimen eń áýelgi aıtylǵan «qoǵam» túsinigi óz maǵynasyn joǵaltpaǵan. Fılosofıa ǵalymdary qoǵamdy áli kúnge deıin zerttep kele jatsa da, sol túpki maǵynadan ajyraǵan emes.

Janataev Danat Janataıuly  Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń profesory Bolat Adıa Erjanqyzy, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń magıstranty

---