InfoHub Logo

Jasýsha (kletka, cellula) – deneniń eń kishkene qurylys birligi. Jasýshany zertteıtin ilim – gıstologıa. Jasýshalar barlyq janýarlar men ósimdikter qurylysynyń damýy jáne tirshilik áreketiniń negizi. Jasýsha týraly ilimniń negizin qalaýshy nemis ǵalymy T. Shvann (1810-1882 j.j). T. Shvann 1839 jyly barlyq jan-janýarlardyń dene qurylysynyń negizi, olardyń qurylys birligi jasýsha ekenin dáleldeıdi.

Jasýshalardyń túri men pishini ár túrli bolady. Olar sopaq, domalaq jáne taǵy basqa pishinderde bolýy múmkin. Onyń úlkendigi 3-7 mıkronnan 200 mkmetrge deıin jetedi. Denedegi eń úlken jasýsha jynys jasýshalary.

Jasýsha sıtoplazma men ıadrodan turady.

Iadro (nucleus) – jasýshanyń negizgi bóligi. Ol kóbine jasýshanyń ortalyǵynda ornalasady. Iadro bir nemese birnesheý bolýy múmkin. Kóbine jasýsha bir ıadroly bolady. Iadronyń da pishini ár túrli: domalaq, sopaq, taıaqsha t.b. bolýy múmkin. Iadronyń pishini onyń tirshilik áreketine baılanysty ózgeredi. Iadroda dızoksırıbonýkleın qyshqyly bar. Dızoksırıbonýkleın qyshqylynda násilden násilge ótetin habarshy “gen” saqtalady.

Iadronyń quramynda onyń suıyqtyǵy – karıoplazma, ıadro qabyǵy jáne ıadroshyq bolady. Karıoplazma sýdan, jáı aqýyzdan, dızoksırıbonýkleın qyshqylynan (DNQ), kalıı, kálsı, magnıı ıondarynan turady.

Iadroshyq – jasýshanyń eń qatty bóligi. Onyń quramynda rıbonýkleın qyshqyly (RNQ) , dızoksırıbonýkleın qyshqyly (DNQ) jáne aqýyzdar bolady.

Iadro qabyǵy ıadrony sıtoplazmadan bólip turady.

Sıtoplazma – jasýshanyń negizgi bóligi. Onyń quramynda gıaloplazma jáne organellalar men kirispeler bolady. Gıaloplazma grektiń “shyny” degen sózinen shyqqan, sıtoplazmanyń negizgi bóligi. Onyń qurylysynda turaqty organellalar bolady. Organellolar ıadro men sıtoplazmanyń baılanysyn qamtamasyz etedi, jasýshanyń qalypty qyzmetine jaǵdaı týǵyzady.  Jasýshanyń organellalaryna mıtohondrıalar, endoplazmalyq tor, Goldjı apparaty, jasýsha ortalyǵy, lızosomdar jatady. Olar jasýshada ár túrli qyzmet atqarady. Endoplazmalyq tor aqýyzdyń sıntezdelýine qatynasady, al mıtohondrıalar proteınder men fermentterge baı. Olar negizinen jasýshanyń energıa kózi bolyp sanalady. Jasýsha ortalyǵy – domalaq dene. Onyń ishinde eki qatty dene – sentırololar bolady. Lızosomdar jasýshada fagosıtoz qyzmetin atqarady. Lızosomdar fagosıtozǵa qatynasatyn lımfosıtterde, monosıtterde, baýyr jáne jińishke ishektiń jasýshalarynda kóp bolady. Goldjı apparatyn 1898 jyly júıke jasýshalarynan tapóan ıtalándyq ǵalym Kamılo Goldjı qurmetine ataǵan. Ol barlyq jasýshada kezdesedi. Onyń jasýshadaǵy qyzmeti tolyq anyqtalmaǵan.

Jasýshanyń sıtoplazmasynda organellalarmen birge aqýyz, maı, kómirsý, nýkleın qyshqyly, fermentter, beıorganıkalyq zattar, sý, lıpıdter bolady. Sıtoplazmada 5%-ten 8 %-ge jýyq aqýyz, 1-5% kómirsý, 5-9% maı bolady. Sý jasýshanyń 75-85% salmaǵyn alady. Beıorganıkalyq zattar – kalıı, magnıı tuzdary, nýkleın qyshqyldary. Aqýyz jasýshadaǵy sý men tuzdar, sonymen birge onyń osmotık qysymyn, elektrlik zarádyn qamtamasyz etedi. Nýkleın qyshqyly aqýyzdyń bıosıntezine qatynasady. Bıosıntezdiń negizinde deneniń damýy, ósý mehanızmi, násilden násilge ótetin belgiler qalypty jaǵdaıda saqtalady.

 

Jasýsha, onyń qurylysy 2

---