Qyspaq pen qıan
Sherhanǵa hat
Qadirli Sherhan!
Bolashaqty naqtyraq oılaıtyn, jaqynyraq kóretin, kóz jiberip, oı júgirtetin kez kelgen sekildi. Iá, búgingi kúnniń qıyndyqtary bas kótertpeı, boı jazdyrmaı jatsa da, alǵa kóz tastapBolashaqty naqtyraq oılaıtyn, jaqynyraq kóretin, kóz jiberip, oı júgirtetin kez kelgen sekildi. Iá, búgingi kúnniń qıyndyqtary bas kótertpeı, boı jazdyrmaı jatsa da, alǵa kóz tastap, kókjıekti barlap qoıǵan artyq emes. Bolashaqty oılaǵan, bolashaqqa umtylǵan adam bir kadam bolsa da shapshań júredi. Elimizdiń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev osyndaı áreket jasady, aldaǵy otyz úsh jylǵa oı tastap, qıalmen barlap otyr. Prezıdent Joldaýy turǵysynan búgin bolashaq ta basqasha kórinedi., kókjıekti barlap qoıǵan artyq emes. Bolashaqty oılaǵan, bolashaqqa umtylǵan adam bir kadam bolsa da shapshań júredi. Elimizdiń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev osyndaı áreket jasady, aldaǵy otyz úsh jylǵa oı tastap, qıalmen barlap otyr. Prezıdent Joldaýy turǵysynan búgin bolashaq ta basqasha kórinedi.
Úsh jyldan keıin ǵasyr men ǵasyr ǵana emes (ol da júz jylda bir ǵana bolatyn beles qoı), ekinshi myńjyldyq pen úshinshi myń jyldyq kezdeskeli, toǵysqaly tur. Bul — adamzat tarıhynda myń jylda bir ushyrasatyn ǵalamat oqıǵa.
Men árqashanda bolashaq týraly oılap jazyp júr edim. 1978 jyly «XXI tasyrǵa saıahat» degen (Evneı Býketov oǵan syn maqala arnaǵan) kitabymdy jarıalaǵam, 1986 jyly «Ǵasyr qyrqasynda» dep atalatyn kitabym basylǵan. Osydan bir jarym jyl buryn osy «Egemen Qazaqstanda» shyqqan «Qazaqstan. XXI ǵasyr» (ekeýmizdiń hattarymyz sodan bastalǵan) degen maqalamda keltirgen derekter endi mine aıqyndalyp, naqtylanyp shyǵa keldi. Eseptep qarasaq, Qazaqstannyń jer qoınyndaǵy qazyna-baılyqtyń jıyntyq baǵasy geologtardyń esebinshe on trıllıon dollardan asady eken. Demek, adam basyna 600 myń dollardan keledi. Biraq bul ǵajap baılyq qaltada emes, jer astynda jatyr. Qaıda barsaq sony alǵa tartamyz. Qazaqstannyń ázirge súıener de sener kúshi — sol qazba baılyqta ǵoı. Joldaýda sóz munaıdan bastalady. Bar qýat-qudiret osy munaıdan, bar janjal-jantalas ta sol munaıdan shyǵady. Qazaqstan jańa ǵasyrda álemdegi munaıǵa baı on eldiń qataryna qosylady. Bir ǵana Kaspıı aımaǵynyń qory 7 mıllıard tonna: jer astyndaǵy munaı 2,5 mıllıard, sý astyndaǵy (shelf) qory — 4,5 mıllıard. Endi sol munaıdy alam deýshilerge jetkizýdiń toǵyz torap joly alda týr. Kaspııden Qara teńizge deıin tartylatyn basty kubyr iske qosylǵanda Qazaqstan 40 jyl boıyna 8 mıllıard, al bar munaıdan 400 mıllıard dollar paıda túsiretin bolamyz. Qarashyǵanaq 35 mıllıard beredi. Munaı Kaspııdiń astymen Bakýge, odan Grýzıa arqyly Túrkıanyń Jeıhan portyna, Jerorta teńizine deıin jetedi. Taǵy bir baǵyt — Kaspııdiń shyǵys jaǵalaýymen Iranǵa, odan ári Arab teńizi men Parsy shyǵanaǵyna shytady. Jaqynda taǵy bir joba kórindi.
Qazaqstannyń batysynan Qytaıdyń batysyna deıin — úsh myń kılometrge sozylǵan ǵalamat qubyr salynbaq. Onymen Qytaı jylyna 20 mıllıon tonna munaı áketpek. Quny 3,5 mıllıard dollar. (Bir tonna munaıdy 100 kılometrge jetkizgende sol elge 2 dollar túsedi eken.) On myń adam Qytaıdan kelip salady. Eki joba bar: Biri — ońtústik óńirmen ótý, ekinshisi — Balqash kóliniń soltústigimen júrgizý. Qaısysy tıimdi bolaryn bolashaq kórsetedi.
Buryn baılyq týraly ylǵı da shattana, maqtana jazatyn edik. Endi bir qabarjý aralasady. Tipti bir úkimet adamy 2030-jylga deıin munaı qory sarqylyp qalar dep qoıdy. Kaspıı teńizin Parsy shyǵanaǵymen salystyramyz, baılyǵy bolsyn, taǵdyry uqsamasa eken. Myna Kaspıı teńiziniń mártebesi de áli aıqyndalǵan joq. Ol teńiz be, álde kól me? Biz teńiz dep sanaımyz, óz bóligimizge ıe bolsaq deımiz. Al Reseı ony qol, demek, bárine birdeı ortaq qazynasyn birigip paıdalanamyz deıdi. Keshegi kezdesýde AQSH bizdi qoldaımyz dedi. Sý astynan kuny 600 mıllıard dollar bolatyn munaı alynbaq. 80 paıyzy Qazaqstanǵa tıedi.
Qazaqstan kómir qory jatynan dúnıe júzinde toǵyzynshy oryn alady. Barlyq qory 200 mıllıard tonnadan asady. Jylý men jaryq adamdarǵa buryn qýat, qýanysh beretin edi. Endi renish, qıyndyq ákeletin boldy. Baǵanyń ósýi bastyrmalatyp barady. Endi bir shataq shyqsa, osydan shytar. Qazir kómirdiń hali qyzyq ta qıyn bolyp tur. Qaraǵandyda eki mıllıon tonna kómir úıilip jatyr, al qalada jylý joq. Ol neden? Joldaýda kómirden keıin ýran men altyn atalady. Altyn — atam zamannan adam baılyǵynyń basty kórsetkishi. Ol jatynan biz álemdegi alty baı eldiń birinen sanalamyz. Semeıdegi Baqyrshyq, Kókshedegi Vasılkov, Jambyldaǵy Aqbaqaı altyn ken oryndarynyń álemdik mán-mańyzy bar. Olarmen qosa Altaıdan qorǵasyn-myrysh kenimen aralas), Balqash pen Jezqazǵannan mys rýdasy ishindegi) jylyna eki júz tonnaǵa deıin taza altyn alýǵa bolady, alatynymyz ázir on tonnaǵa jetpeıdi. Bir kılosy 12 myń, demek tonnasy 12 mıllıon dollar. Ózi kolǵa túsip, ózinen-ózi ótip turǵan qazynany ıgere almaı otyrǵanymyz túsiniksiz, Sherhan!
Otan jerimizde jatqan qyrýar mol kúmisimizdi (bir tana Jáıremde bir mıllıon tonna taza kúmis jatyr) qossaq, sonda biz álemdik rynoktyń kóp ózgermeıtin baǵasymen altyn men kúmisten tana bir jylda bir jarym-eki mıllıard dollar túsiredi ekenbiz-aý!
Ýran ádette qorqynysh týǵyzady. Shynynda, ýran — qazyna. Ol sirińke sekildi, odan adamdardy joıatyn atom bombasyn jasaýǵa da, adamdy jylytatyn qýat alýǵa da bolady. Álemdegi bar ýran qorynyn tórtten biri Qazaqstanda jınaqtalǵan. Onyń mólsheri bir mıllıondaı tonna, al álemdik qory — 4 mıllıon tonna eken. Asa baı ýran rýdnıkteri Qarataý aımaǵynda, Qordaıda, Sozaqta, Mańǵystaý dalasynda, Atbasar men Kókshe al-qabynda, Semeı óńirinde ornalasqan.
Ýran óndirý jatynan Qazaqstan Qytaı, Reseı, Ózbekstan sekildi baı elderdiń qatarynda keledi. Semeı jerindegi bir tana Ýńkáı ken ornynyń qory (413 myń tonna) AQSH-tyń bar ýran qorynan (337 myń tonna) asyp túsedi. Endi sheteldikter ońtústiktegi baı kenderdi bermeısińder dep ókpeleıdi. Kóbinese ony shıki rýda kúıinde satady. Eger bárin joǵary baıytylǵan kúıinde satatyn bolsaq, onda Qazaqstan ýrannyń ózinen 1,5 mıllıard dollar paıda keltiretin bolar edi. Al ázirshe biz ýrannan 60 mln. dollar ǵana taýyp otyrmyz. Ony satýǵa shek qoıylyp kelgen. Amerıka ony retteımiz dep ýáde berdi.
Bolashaqtyń qalaı bastyrmalatyp kele jatqanyn baılanys nem jol qatynasynan kórýge bolady. Áıgili Transazıa temir joly sonaý Tynyq muhıt jaǵalaýyndaǵy Lánúntan portynan bastaý alyp, búkil Qytaı jerin basyp ótedi de, batys shekaradaǵy Alashanhoý stansasyna jetip, Dostyq beketi arqyly Qazaqstan jerine kelip kiredi. Almatyny, Shymkentti, Tashkentti basyp, Túrikmenstanǵa shyǵady. Sondaǵy Saraks beketinen Tedjendi basyp Irannyń Meshhed kentimen qosylǵan.
Sóıtip, ejelgi túıeli kerýen júrgen Jibek jolynyń izimen sıdi Tynyq muhıttan Jerorta teńizine deıin temir jol beldeýi tartyldy. Magıstral burynǵy teńiz jolyna (Sýes kanaly arqyly ótetin) Qaraǵanda, júk tasýdy 10,5 myń kılometrge qysqartady. Biz osy joldyn dál orta tusyndamyz. Sol temir jolmen qatap Qıyr Shyǵystaǵy Shanhaıdan Batys Eýropaǵa, Maındaǵy 1 Frankfýrt qalasyna deıin baılanystyń ǵajap bir túri — optıkalyq talshyq kabeli tartylyp jatyr. Ol júıemen lazer sáýlesiniń kúshimen birden myńdaǵan habar katar beriledi. Sol kabel jelisi Qazaqstan jerimen Shyǵystaǵy shekaradan Kaspııge jetedi. Jan-jaqqa taramdalyp Qazaqstandy túgel orap alady.
Ár elderdegi kompúterlik taramdar Internet dep atalatyn Birtutas júıege birigip, álemniń kez kelgen buryshynan aqparat-maǵlumattardy úıde otyryp alatyn, úıden shyqpaı-aq halyqaralyq jıyndarǵa qatysatyn zaman da keldi. Býǵan Qazaqstanda qosyla bastady. Tek solardy úıretetin óz mamandarymyz bolsa,.,
Sondaı-aq telehabarlardy spýtnıkter arqyly qabyldaıtyn ári taratatyn «Nursat» jelisin iske qosyp, aqparattyq jeke menshik erkindikke ıe boldyq.
Al búgingi eń basty másele — halyqtyń qolynda qazir qansha, qandaı menshik múlik bar? Jalpy halyqtyq menshiktegi dúnıeler jeke adamdardyń qolyna kóshýge tıis emes pe?
Al bizde sońǵy jyldar ishinde adamdardyń 15-20 paıyzy ǵana tikeleı jeke menshik ıeleri bolypty.
Sonymen, qalaı oılaısyń, Sherhan, búgingi menshik ıeleri kimder? Eń tıimdi ónerkásip salalarynyń ıeleri túgel derlik sheteldik kompanıalar men fırmalar. Ónimdi qansha shyǵaratynyn da, kimge satatynyn da sheshetin ózderi. Salyqtaryn onyń da birazynan bosaǵan) tólese boldy, basqa eshteńe talap ete almaıdy. Ortasha kásip oryndardyń onnan segizi qarap tur. Olarǵa aınalmaly qarjy berip qan jiberetin, jan bitiretin memlekettiń shamasy jetpeı jatyr. Olardy sonda isteıtin adamdardyń, ujymdardyń qolyna, ıeligine berip, «al endi, ózderiń amalyn tabyńdar» dep otyrǵan jáıimiz taty joq. Solarǵa jan bitpeı, solar qozǵalmaı bizde sharýa oıanbaıdy. Buryn eldegi bar múlik-baılyqtyń ıesi memleket, ıaǵnı halyq deıtinbiz, bar qazyna-baılyqtyń ıesi — solar bolatyn. Endi memleket qolynda eshteńe qalmaı bara jatyr (bar óndiristiń 20-25 paıyzy tana qolynda qaldy, bul — ózimiz qalaǵan jol. Tipti, tirshiliktiń eń jandy aǵzalary bolyp sanalatyn elektr, jylý ortalyqtary men jaryq, gaz taratatyn júıelerge sheıin jat qolǵa berildi. Erteń, betin aýlaq qylsyn, qysyltaıań jaǵdaı bola qalsa, bar tutqa tetikti qoldaryna ustap alǵan olar bizdiń aıtqanymyzdy tyńdap, isteı qoıa ma? Keshegi Kentaý janjalyn aqyry bereshek aqshany taýyp berip, qaıtaryp, sheteldik qojalar emes, memleket ózi rettegen joq pa?
Sheteldik mamandar Qazaqstannyń ekonomıkalyq reformasyn negizinen qoldaı otyryp olardyń aıtqandaryn oryndap jatyrmyz ǵoı agrarlyq rynokqa tipten qosylmaıtyndyqtaryn aıtady. Bul salada túgeldeı naryqtyq qatynas zańdarymen jumys isteýge bolmaıdy deıdi. Memlekettiń qoldaýynsyz, kómeginsiz aýyl sharýashylyǵy dál qazir ózinen-ózi kún kóre almaıdy . Bizdiń sonsha qolaısyz da qatal tabıǵat jaǵdaıymyz aýyl halin odan ári aýyrlatyp jiberdi. Eger ezimizdiń sharýaǵa járdem bermesek, basqanyn sharýasyn qoldap shyǵamyz, ıaǵnı astyq pen etti shetelden satyp alatyn bolamyz. Qazir dál solaı, bizdiń jeıtin taǵamymyzdyń jartysynan kóbi syrttan ákelinedi.
Sóıtsek, Sherhan, Eýropa elderinde fermer shyǵyndarynyń Avstrıada — 52, Shvesıada — 59, al Shveısarıada — 80 paıyzyn memleket kóteredi eken. AQSH-ta ettiń 80 paıyzy, astyqtyń 30 paıyzy, Germanıada mal ónimderiniń 60 paıyzy, astyqtyń 52 paıyzy memleket esebinen alynady.
Al biz sharýa ózi kúnin ózi kórsin deımiz. Búgin, mine, sharýa ózge túgili, ózin asyraı almaı otyr. Osydan 6-7 jyl burynǵy maldan úshtiń birin deıi ǵana qalǵanyn jyl basynda jazǵan edik. Osy jyldyń 9 aıynda qalǵan maldyń ózi kóp oblystarda otyz-qyryq paıyzǵa azaıǵan eken. Bir jylda qoldaǵy maldyń úshten biri azaıyp otyrsa, qalǵan mal qanshaǵa jetedi? Dál qazir Qazaqstan jaǵdaıynda jeke-jeke bólinip ketken usaq sharýashylyq-fermerler birtindep bas qosyp, tirshilik qamyn birlesip oılaı bastady. Jer-jerde artel, óndiristik kooperatıv degen attarmen birlesken sharýashylyqtar paıda bolýda. Halyqqa aty emes, zaty qajet. Qalaı dep atalsa da ónim shyǵaryp, jumys júrgizip, aýqatty turmys qurýǵa jaǵdaı jasalsa — bastysy osy emes pe? Sol úrdisti memleket qoldasa, qaryz-nesıe berse, tehnıka jabdyqtary bar MTS-ter, ónimdi satyp, úlgirtetin saýda júıesin qursa... Soǵan batyl bara almaı otyrmyz. Nege?
Men jaqyn arada Baıqońyrda bolyp qaıttym. Osy Baıqońyrdan, tap osy alańnan qyryq jyl ishinde tórt júzdeı raketa ushyrylǵan. Qazir bizdiń tóbemizde, jerdi aınalyp úsh myńǵa jýyq ár túrli spýtnıkter ushyp júr. Sol Baıqońyr endi qajyp, azyp bara jatyr. Reseı úsh jyl boıy kosmodromdy jaldaǵany úshin aqy tólemeı, al odan ushyrylǵan sheteldik kosmonavtary men spýtnıkteri úshin mıllıondaǵan dollar alyp jatyr. Qalanyń da hali aýyrlap barady. Reseımen shapshańyraq til tabysyp, máseleni aıqyndamasa bolmaıdy-aý!
Biz sońǵy kezde alys elderge basa nazar aýdaryp, baılanys-qatynastarymyzdy shapshańdatyp jatyrmyz. Ol durys qoı. Eń durys saıasat — bárimen dos bolǵan. Prezıdenttiń AQSH-taǵy sapary sátti de jemisti bolǵanyn bárimiz bilemiz. Ol durys!
Degenmen, alystan arbalaǵansha, jaqynnan dorbala degen halyq danalyǵy bar emes pe edi? Dál qasymyzda shekaramyz úsh myń shaqyrymǵa jalǵasyp, qoıymyz qoralas, aýylymyz aralas jatqan Reseımen alys-berisimiz (rýhanı baılanysty eshkim álsirete almaıdy) qurt azaıyp barady. Eki aradaǵy saýda aınalymy 30 paıyzǵa azaıdy. Shynynda, anaý shyǵaryp, ótkize almaı jatqan Qostanaıdyń rýdasy, Aqtóbeniń hromy, Pavlodardyń glınozemi, Qaraǵandy men Ekibastuzdyń kómiri atam zamannan Reseı kásiporyndaryna jiberilip, onyń esesine ózimizge qajet máshıne-jabdyqtardy alyp otyratyn edik qoı. Endi sony buzyp alsaq, aıyrylsaq, ekonomıkamyz ornyǵyp bereke taba almaıdy. Jaqynda chelábilikter men qostanaılyqtar, energetıkter ózara til tabysty. Osy bir jaqsy yrym bolsynshy.
Úkimetti qalaı synasaq ta, kinálasaq ta, bar qıynshylyq — qarjynyń joqtyǵynan bolyp otyrǵany belgili. Rasynda, memleket qazynasynda qarjy qalmaǵan. Ony jańa jyldyń búdjetin Parlamentte tapqylaǵannan kórdik qoı. Sóıte tura, qaı jerde jasyryn qarjy jatqanyn bile bermeımiz, bilsek te kórmeımiz. Kórsek te almaımyz, ala bilmeımiz. Soǵan naqty kináliler bar toı.
Anaý sheteldik bankterde jasyryn jatqan bizdiń baılardyń qarjysy 2 mıllıard dollardan asady eken. Bul ǵalamat qarjy emes pe? Sony qalaı qaıtaramyz?
Óz elimizdegi kapıtaldyń 46 paıyzy jymysqy ekonomıkada júr eken. Bul qyrýar aqshany ashyq jumsaýǵa májbúr etsek, qanshama qarjy el qazanyna quıylar edi. Anaý keden júıesi degen, durys ala bilse, qarjyny mol kózi eken ǵoı. Táýligine 50-60 mıllıon teńge. Myna bir qyzyq jaıt. Sonaý alys elderden teńkıgen qara qapshyqtaryn ári-berli arqalap, súırelep júrgender kıim-buıymdarymyzdyń 70 paıyzyn qamtamasyz etedi eken.
Sherhan! Seniń «baılar men kedeıler» týraly jazǵanyna meniń qosylmaıtyn jerlerim bar. Qoǵamnyń bel omyrtqasy ortashalar dep durys jazǵansyń. Biraq olar bizde áli az. Az da álsiz. Endi ǵana toptasyp, qalyptasyp kele jatyr. Al kedeıler degen kún sanap emes, saǵat sanap kóbeıip, qaptap barady. Baıaǵy Maǵjan jazǵandaı, toqsan men toǵyzdyń arasy ashylyp, úrkerdeı top — toǵyzǵa, qaraqurym halyq — toqsanǵa qosylyp jatyr, Prezıdent Joldaýynda at tóbelindeı baılardyń qaptaǵan jarly halyqtan alshaqtap ketýin boldyrmaýǵa nazar aýdarylǵan. Búgingi baılardyń qaıdan, qalaı shyqqany kýmándi. Sondyqtan da olardy syılaý kıyn. Óziń jaqsy bilesiń, qaı zamanda bolmasyn, baılardy eshbir jazýshy maqtaǵan emes qoı. Ásirese búgingi baılardy eshkim jaqtaı da, maktaı da qoımas.
Qadirli Sherhan! Seniń «Aı men Aısha» dep atalatyn ómirbaıandyq romanyńnyń birinshi kitabyn yqylaspen oqyp shyqtym. Biz biletin Sherhan Murtazanyń qaıdan shyǵyp, qalaı úlken azamat bolyp qalyptasqanyn, sonyń tamyry men taǵdyryn túsingendeı boldyq.
Ekeýmizdiń taǵdyrymyzda uqsas kezeńder kóp bolǵan eken toı. «Lenınshil jas» gazetinde qatar jumys istegenbiz, ekeýmiz de gazettiń Qaraǵandydaǵy tilshisi bolyp qyzmet ettik. Men komsomol Ortalyq Komıtetinde bolǵanda seni «Lenınshil jastyń» redaktorlyǵyna birinshi hatshy Ó. Jánibekov ekeýmiz usynǵan edik. Sodan 1990 jyly Ortalyq partıa komıtetiniń búrosynda sen «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń, men «Qazaqstan kommýnısi» jýrnalynyń bas redaktory bop bir májiliste bekitildik. Sen úsh bas gazettiń, men úsh bas jýrnaldyń redaktory bolyp istedik. Ekeýmiz ár kezeńde televızıany da basqardyq. Solaı birge, birlese kele jatyrmyz.
Myna kitabyndaǵy keıbir oqıǵalar da uqsas. Seniń ákeńdi 1937 jyly jeltoqsanda tún ishinde ustap alyp ketedi toı, meniń ákemdi de aýyl muǵalimi bolatyn) sol 1937 jyly jeltoqsanda tún ortasynda alyp ketken. Apamnyń ańyrap jylaǵanynan qorqyp oıanǵanym esimde. Meniń ákemdi de ez aýyldastary ustatyp jibergen. Seniń shesheń sekildi meniń sheshem de úsh balany ózi asyraǵan, kolhozdyń qoıyn batyp, eginin jınaǵan. Mine, taǵdyrymyz, ómirimiz osylaı ótip kele jatyr. Uqsastyq kóp, aıyrma da az emes. Sen «Aı men Aıshany» jalǵastyryp jaza ber, biz asyǵa kútip, aptyǵa oqıtyn bolaıyq.
Ekeýmizdiń hattarymyzda qozǵalǵan máselelermen sabaqtas úlken jazýshymyz Ábdijámil Nurpeıisov, akademık-tarıhshy Manash Qozybaev, Halyq qaharmany Qasym Qaısenov, ǵalym-qalamger Sherıazdan Eleýkenov, laýreat-jazýshy Dýlat Isabekov pikir-oılaryn jarıalap, ekonomıkalyq reformanyń baǵyt betalysy, halyq turmysy, aýyl tirshiligi jaıynda usynys-tujyrymdar jasaǵan. Osylaı salıqaly da saldarly jurt biz aıtpaǵan oılardy tolyqtyryp jatyr.
Biz osy, Sherhan, oılaǵan oı, alǵan maqsatymyzdy biraz oryndap jatyrmyz toı dep sanaımyn. Aldaǵy áńgime Prezıdent Joldamasy tóńireginde, elimizdiń búgini men bolashaǵy jaıynda keńirek te tereńirek qozǵala, jalǵasa tússe durys bolar edi.
Sálemmen, dosyń Kamal SMAIYLOV
You Might Also Like
