Qazir ashý emes, aqyl qajet
Sherhanǵa hat
Qurmetti Sherhan!
Sen bul jolǵy hatyńdy («Egemen Qazaqstan», 1-qazan, 1997 jyl) ádettegiden de ashýlana, yzalana jazǵan ekensiń. Rasynda, aınalańdy kórip otyryp yzalanbaýǵa da bolmaıdy. Eger men de «Karavan» sekildi qyjylmen, sen sekildi ashýmen aıtatyn bolsam, talaı dúnıeniń qarań bolyp jatqanyn, sharýanyń shatqaıaqtap ketkenin naqty sıfrlarmen (sıfrlardy kóp bilesiń deısiń ǵoı) dálelder keltirip kórseter edim. Men osy reforma bastalǵannan bergi 3-4 jyl ishinde qanshama dúnıeden aıyrylǵanymyzdy, dúnıeni qoıshy, adamnan aıyrylǵanymyzdy aıtar edim. Sol sen jazǵandaı qanshama baılyq aýzymyzǵa jetpeı, murtymyzdan sorǵalap ketti? Joǵaltqanymyzdyń bárin aıtsam, táýelsizdik tegin kelgen joq, alǵanǵa deıin bolmasa da alǵannan keıin biraz qurbandyq shektik qoı. Ókindiretini osy! Bir kezdegi 36 mıllıon qoıdyń 23 mıllıony joǵaldy, bir jylda alatyn 36 mıllıon tonna astyqtyń da 23 mıllıon tonnasynan aıyrylyp shyqtyq. Elimizdiń negizgi eki baılyǵy osy emes pe edi? Men saǵan sońǵy bes jylda qazynany qosý ornyna sarqyp, ónimdi kóbeıtý ornyna qurtyp alyp jatqanymyzdy aıtar edim. Biraq odan túser paıda bar ma? Qıýy qashqan sharýany eshkim ashshy da, tátti de sózben túzete almaıdy.
Jaqyndaǵy Prezıdent Joldaýynda, Sherhan, bizdiń osy «Egemen Qazaqstan» betinde bir jarym jyl jarıalanǵan hattarymyzda kóterilgen máselelerdiń bári de atalǵan. Oılarymyz dóp túsken. Sen «qoıyndy aldyryp, qorańdy endi-endi jabatyn sıaqtysyń», — deısiń. Biz bul jaǵdaıdy buryn jazbaı, aıtpaı júrmiz be? Ótpeli kezen ótken joq. Ol áli sozylady. Aldyrǵan «qoıymyz» da az emes. Búgingi eldiń hal-jaǵdaıyn aıtyp Elbasy: «óndiris qysqaryp barady, jumyssyzdyq pen qylmys úreı týǵyzady, kedeılik pen qaıyrshylyq óris alýda», — dedi ǵoı. Osydan artyq ashyq ta ashshy aıtýǵa bola ma? Biz áli de 3-4 jyl dál qazirgideı qarjy qyspaǵynda bolamyz dedi. Demek halyqtyń hali áli de aýyrlaı túsedi.
Iá, búginge realıs, al erteńge optımıs, pragmatık (ekeýi birin-biri tolyqtyrady) bolyp qaramasa, sabyrmen oılanbasa, taza túńilip, egilip ketpeımiz be? Kúrsinip kúńirene bergennen ne paıda shyǵady? Beldi bekem býyp, naqty iske kirissek qana biz qıynnan shyǵa alamyz. Realıs te, optımıs te osylaı etedi.
Sen synaǵan optımızm de osy. Reformanyń jańa kezeńimen baılanysty endi bar jumys, bar jaýapkershilik jergilikti oryndardyń moınyna túsedi (Ortalyqty eshkim aqtamaıdy) degenimde, sen «jetistirgen ekensiń», — dep ókpeleısiń. Ne deseń o de, ómir osyǵan ákeldi. Ókimet kólemi barǵan saıyn qysqaryp jatyr, on bes mınıstri Qazaqstannyń qaı pushpaǵyna jetedi? Sen makroekonomıka men mıkroekonomıkany aıqyn ajyrata almaıtyn sıaqtysyń. Sen, bilgish bolsań, moınymyzǵa batpandaı ilingen bes mıllıard dollardy kimniń qalaı qaıtaratynyn aıta alasyń ba? Birazǵa deıin (shamasy on jyl) bizdiń reforma óziń jazǵan «Potemkın derevnálaryn» jaǵalap jyljı beredi...
Al sen, Sherhan, ótpeli kezeńnen ótip kettik dep otyrsyń toı. Birinshiden, bul aýyspaly emes, shynynda da ótpeli kezeń, Sáken Seıfýllın jazǵandaı, naǵyz «tar jol, taıǵaq keshýdiń» zamany. Adamzat tarıhynda birinshi ret sosıalızmnen keri burylyp, kapıtalızmge, tipti feodalızmge ótkizip jatqan qaterli kezeń. Ekinshiden, sen bul kezeń ótip ketti deısiń, biraq onyń ar jaty belgisiz qalǵan. Biz sonda qaıda kelip tireldik, qaıda kelip jettik? Osyny sen bir ashyp aıtsań.
Al shynyn aıtsaq, qazirgi kezendi tek qana qara bult tóndirip, qarańǵyǵa tireı bermeı, bir ýaqyt oılanyp, óksigimizdi basyp, jan-jaǵymyzǵa qaraıyqshy. Birneshe jyl boıy teńgeniń tuǵyrynda qozǵalmaı turǵany, mysaly, nan, qant, benzın úkimettiń aıtýyna qaraǵanda, bıyl keı jerlerde az da bolsa arzandaǵan. Bul asa kóp jarylqaı qoımas, biraq júrekke úmit sebetin qozǵalys.
Iá,Sherhan, bárin aıtýǵa, bárin jazýǵa bolady. Bir jatynan oılaısyń, osy bizdiń sharýany bireý túzep bermeıdi. Ózimiz buzdyq, ózimiz túzetip alýymyz kerek. Bizdi osy jolǵa ıtermelegen, zorlap aparǵan eshkim joq. Osy joldy, aýyr reformany qalap alǵan ózimiz, baılyqta, bılik te qolymyzda, al sharýa bolmaı jatyr. Óz tizginin ózi ustaǵan táýelsiz el eshkimniń aıtqanymen júrmeıdi. Adassa da joldy ózi izdeıdi. Demek qatelessek te, ózimiz kináli. Á. Qajygeldın týraly bári qazir jazyp jatyr. Sen de ashynyp jazypsyń. Kezinde onyń qalaı halyq depýtaty bolyp saılanǵanyn, ne áreketter jasaǵanyn onymen bir okrýgten túsip, talasýǵa aqsha qarjysy jetpeı, ótpeı qalǵan belgili jazýshy Qabdesh Jumadilov gazetke sýrettep jazǵan. Onyń jol-syzdyqtary bolsa, zań oryndary ashyp-anyqtar. Meniń aıtpaǵym, mynaý qazir sharýanyń mynadaı qısyq-qıralań júrip jatqany, sol sharýanyń basyndaǵy adamdardyń qabiletine, bilimine, minezine birden-bir baılanysty. Sońǵy úsh jyl boıy reformany tikeleı júzege asyryp, júrgizip kelgen sol, sol basqarǵan úkimet emes pe edi. Sen meniń mynaý reformany júrgizýde jańa kezen bastaldy, ol makroekonomıkadan (túgel aýyzdyqtaldy dep eshkim eshqashan aıta almaıdy) mıkroekonomıkaǵa qaraı aýysa bastaıdy degen pikirimdi ózińe túsinip, «Jergilikti oryndardyń qaýqar-qýaty shamaly, davaıdan basqa eshteńe kelmeıdi», — deısiń. Men olardy jaqtaıyn, jarylqaıyn dep otyrǵam joq, myna ekonomıkalyq burylys-ózgeristiń logıkasy osyǵan kelip tireledi. Qarap-qańyrap turǵan myńnan astam kásiporynnyń árqaısysyn kóterem qoı sekildi qulaǵynan «ustap» bir-birlep turǵyzý sol jergilikti jerdiń isi. Naryq saıyp kelgende, ózin-ózi basqarý degen sóz. Sen osynyń aldyndaǵy hatyńdy aıdaryn aıǵaılatyp túgeldeı jergilikti ákimderge arnaǵan joq pa ediń? Endi neǵyp olardan júregin shaılyǵyp qaldy? Qalaı deseń de, Qazaqstan sekildi ulanǵaıyr eldi búgin Almatydan, erteń Aqmoladan bolsyn, bir jerden basqara almaısyń. Ras, jergilikti oryndarǵa ortalyq úkimet qolaıly jaǵdaı jasaýy tıis. Qazirgideı túsken salyqtyń 70—80 paıyzyn ony jınaǵan adamdardyń aýzy-nan qaǵyp alyp, ortalyqqa bir qazanǵa toǵytpaı, ózderine de qajet qarjy qaldyrǵan durys. Ana bir joly Atyraý oblysynyń ákimi R. Shyrdabaev jınalǵan salyq, tapqan tabystyń 80 paıyzyn Almaty alyp jatyr dep jazdy toı. Eger reforma shynynda da halyqtyń qamyn kózdegen bolsa, onda jerdiń qazynasyna alan qarjy sol halyqqa jaqyndap, astanadan aýylǵa qaraı aýysýy, oıysýy qajet. Eń aýyry, Sherhan, anaý kúızelgen, qınalǵan adamdardyń senimi sónip, úmiti azaıyp bara jatyr. Maǵan bir meshit ımamynyń: «qajyǵan adamdar osynda kelip sadaqa berip, qurbandyq shalyp, Alladan qaıyrym kútedi, biraq eshqaıdan qaıyr kórmegen baıǵustar bizge til tıgizip ketedi», — dedi. Jerden kóre almaǵan shapaǵatty kókten tileıdi. Ǵaripter aldynda ózimizdi jazyqty sezinemiz, — dep muńaıdy ol.
Men ótken hatymda «2005 jyldan ary qaraı mamyrajaı zaman bastalady» dep emes, jaǵdaı túzetilip, jeńildik bolýǵa tıis dep jazǵam. Rasynda, Sherhan, mynaý aýyrlap, batpandap basyp bara jatqan jaǵdaı taǵy 8-9 jylǵa sozylatyn bolsa, onyń ózine jurt qalaı shydaıdy? Kóp jyldar boıy Úkimettiń qıyndyqqa tózińder, sál tana shydańdar, endi eki jylda, endi úsh jylda bárinen ótemiz, bári jaqsy bolady degen sózderine senip, úmit otyn sóndirmeı otyrǵan halyq osynyń ezine (7-8 jyl degenge) kóndige qoıa ma? Shydamnyń da shegi bar emes pe? Ol taǵy segiz jylǵa jete me? Másele osynda ǵoı.
Aýylda qarbalas qubylystar bolyp jatyr. Keshe tana sovhoz, kolhozdardy taratyp, ydyratyp, jeke sharýashylyqtarǵa berdik qoı. Endi sol alǵan jerleri men paı-úlesterin uqsata, paıdalana almaı (qarjysy da, tehnıkasy da joq baıǵustar ol jerde ne isteı alady?) júrgenderdi endi bar kúsh-qarajatty qolyna ustaǵan myqtylar óz aınalasyna jınap, jekemenshik «kolhozdar» quryp jatyr. Sóıtip, qazaq dalasynda jańa baılar, pomeshıkter shyta bastady. Bir adam — qoja, qalǵandary — jaldamalylar. Alǵan astyqty, týǵan tóldi burynǵy qaryzdaryn óteýge jumsap, endi taty qaryz alýǵa kirisedi sharýa. Endi Prezıdenttiń Joldaýyndaǵy Aýyl problemalaryn sheshý mindetinen keıin oń ózgerister bolatynyna úmittenemin.
Reformanyń 1995-1996 jyldardaǵydaı júrmegenin, aıtarlyqtaı nátıje bermegenin bárimiz de kórip otyrmyz ǵoı. Ónerkásip oryndarynyń teń jartysy qarap tur. Óndiris bolsa turalaýdan shyǵa almaı jatyr. Bir jyldyń búdjetine bas-aıaǵy 60 mlrd. teńge túspegen, nebir qalalar qańyrap bos qaldy! Osyǵan eń aldymen úkimet oryndary kináli. Salyq jınalmaıdy. Óndiris ónimi satylmaıdy. Mysaly, mys, glınozem, balqymany ózimiz satpaımyz, «jańa ıeleri» satady. Bizdiń qolymyzda eshteńe qalmaǵan. Ózimizdiń ónim shyǵaratyn kásiporyndardy salyq salmaǵy basqan, boı jazdyrmaıdy. Magazın-dúkenderde satylǵan baǵaly buıymdardan túsken qarjy sheteldik qojalarynyń qaltasyna túsedi.
Demek Qajygeldın myrzadan sońǵy eki-úsh jyldaǵy reformanyń sátsizdigi, el ekonomıkasyn turalatqany, halyq turmysyn nasharlatqany úshin jaýap talap etý kerek edi. Áıteýir, ol otstavkaǵa ketip qutyldy. Oǵan deıingi Úkimetti basqarǵan, reformany bastaǵan S. A. Tereshenkodan da jaýap talap etilýge tıis. Anaý shetelderdiń úkimet kepildigimen taratylǵan, endi qazir qaıtara almaı otyrǵan mıllıardtaǵan nesıeniń bári derlik sonyń qolymen úlestirilgen emes pe edi?
Endi búgin Úkimet, baıaǵydan qarjyny qadaqtap jınaıtyn, shókimdep jumsaıtyn Qarjy mınıstrligi sol taratylǵan nesıeni qaıtarý múmkin emes, óıtkeni ol kezde bul másele zań júzinde tıanaqtalmaǵan deıdi. Ol nege solaı bolǵan, qyrýar qaryz-qarjyny qaıtarýdyń zańdyq mehanızmi nege oılastyrylmaǵan?
Sol ýaqytta zań salasyn basqarǵan bilgir de alǵyr N. Sháıkenov sonda nege áreketsiz, búgin nege sózsiz qalady?
Qazir, Sherhan, Almatyda ne kóp, kórme kóp. San alýan kórmeler, aımaq aralyq, halyqaralyq kórmeler ósip barady. Men sonyń sońǵy bireýin baryp kórdim. Ol munaı men gazǵa arnalǵan eken. Biz qazir bolashaqta bir súıeý, demeý bolsa, sol munaı bolar dep bar úmitimizdi soǵan artyp otyrmyz ǵoı. Shynynda, anaý qurylysy endi bastalǵaly jatqan Kaspıı men Qara teńiz arasynda tartylatyn munaı qubyrynan keıin biz 40 jyl ishinde 8,5 mıllıard dollardan asa paıda kóredi ekenbiz. Bul Kýveıt emes, biraq bir jolǵa az da emes. Oǵan qosa ekinshi bir ǵasyr jobasy Batys Qazaqstannan Batys Qytaıǵa deıin tartylady. Munaı qubyrynan da biraz nápaqa alamyz ǵoı. Iá, solaı, kóńilge demeý. Biraq munyń beri qazir emes, taty da sol 7-8 jyldan keıin bolatyn baılyqtar. Otan deıin she?
Sonymen Muhtar Áýezovtiń 100 jyldyǵy atalyp ótti. Paı demeıikshi, paı desek úlken istiń mán-maǵynasyn jeńildetip alamyz. Uly tulǵalarǵa qurmet kórsetý jalǵasa bersin. Buryn ótinish jazyp, josparymyzdy aıtyp áreń surap alatyn edik. Endi IýNESKO keler jyly búkil túrki shyǵysynyń ataqty ordasy Túrkistannyń 1500 jyldyǵyn, al arǵy jyly ǵulama ǵalym Qanysh Sátbaevtyń 100 jyldyǵyn atap ótýdi óz josparyna kirgizip otyr. Ol bastasa, bizdiń qostamaıtyn nemiz bar?
Sóz sońynda, bir aıtarym bar. Men jańaǵy aıtqan kórmeden, Sherhan, qýanyp emes, abyrjyp kaıttym. Onyń Almatyda ótti degeni bolmasa, eshqandaı Qazaqstannyń belgisi joq. Qazaqsha bir aýyz sóz joq, bir jol jazba kórinbeıdi. Sheteldik qojaıyndardyń qabaǵyna qarap, quraq ushyp kyzmet etip júrgen qyzdarymyz ben jigitterimizdi kórip aıap kettim. Osy biz kelimsek baılyq ıeleriniń qyzmetshileri, malaılary bolyp ketpeımiz bedegen qaterli oı keldi. Sabaqtas ydystardyń zańdylyǵy sıaqty sheteldikter baıyǵan saıyn jergiliktiler kedeılene beredi, táýeldi bola túsedi. Táýelsiz eldiń ıesimiz dep keýde soǵyp júrgende baılyǵymyzdy sapyryp alyp jatqan alpaýyttar, sheteldikter úńgip-úńgip ishimizge keýlep kirip barady. Anaý ózimizben birlesip, bizdiń adamdar aralasyp salynatyn Kaspıı — Qara teńiz nemese Qazaqstan — Qytaı munaı kubyrlarynyń jóni durys. Al endi sheteldik kompanıalarǵa basybaıly satyp jibergen kásiporyndarǵa bizdiń ıeligimiz bola ma? Burynǵy atalyp júrgen alyptardyń salyq tóleýden taısaqtaıtynyn men ótken joly jazǵam. Endi, mine, brıtan «Vıtol» munaı kompanıasynyń bir mıllıard teńgedeı salyq tólemegeni belgili boldy. Áli qanshasy belgisiz?
Eń tıimdi, ótimdi oryndarymyzdy satyp jatyrmyz. Ekonomıka úshin ǵana emes, elimizdiń qaýipsizdigi úshin mańyzy bar áýejaı, temir jol, elektr júıeleri sıaqty erekshe dúnıeler bógde qolǵa berilip jatyr. Qalaı desek te, ómir aǵymy solaı ketip barady. Shynynda da, bizdi sheteldikter jarylqaı ma, Sherhan? Jaqynda ǵana Prezıdent joq kezde gaz kubyrlaryn satyp jiberipti. Sonyń bárin Qalmyrzaev óz erkimen ózi istep otyr ma, álde ony zorlap kóndirip otyrǵan bireý bar ma? Órkenıetti elderde osyndaı salalardyń taǵdyryn Parlamenttiń qaraýynan keıin ǵana sheshedi eken. Búkilhalyqtyq talqylaýǵa da salady eken. Másele satý-satpaýda ǵana emes, sol dúnıe qandaı shartpen, kimge, nege satylyp otyrǵanyn da jurt bilýi tıis qoı. Almatynyń eń ádemi, en qyzǵylyqty oryndary endi bizdiki emes degenge qalaı sene de kóne alarsyń. Qarjyny olar shyǵarady, qyzyǵyn biz kóremiz degen mysyq dámeli, qulyǵymyz bola qoıar ma eken. Olar qojaıyn, biz qonaq bolyp júrmeımiz be erteń óz elimizde. Bizdiń ónerkásiptiń 80 paıyzy sheteldikterdiń ıeliginde degen derekke sengim kelmeıdi...
Solaı, Sherhan dos!
Sálemmen, Kamal SMAIYLOV
You Might Also Like
