InfoHub Logo

Avtory: Tóráli Asylan Bekboluly

3 - synyp oqýshysy
 

Mazmuny

İ.  Kirispe

İİ. Negizgi  bólim.

1. Tabıǵat  jáne  adam
2. Tabıǵat  resýrstaryn  tıimdi  paıdalaný
3. Jer jánnaty  - Jarmyshym jáne  onyń ekonomıkasy
4. Aýylymyzdyń maqtanyshtary
5. Qorytyndy

 

Jer ústinde qansha ıgilik bolsa, sonyń bári bar jer – Mańǵystaý

                                                                                                            Ábish Kekilbaeva

Ekonomıka (grek, okonomia - úı sharýashylyǵyn jýrgizý óneri) – qoǵamnyń óndirgish kúshteriniń tıisti satysyna saıkeletin óndiristik qatynastardyń jıyntyǵy; menshik qatynastary basty jáne aıqyndaýshy elementi bolyp tabylatyn onyń bazısi (mys., fedalızm, kapıtalızm, sosıalızm, sosıalızm E-sy AQSHE-sy;) eldiń nemese elder tobynyń ústem óndiris tásilin, eńbek ónimdiligi deńgeıin, t.b. basshylyqqa alaotyryp, sıpattalatyn halyqsharýashylyǵy (mys, TMD elderiniń E-sy, Qazaqstannyń E-sy, AQSHE-sy; halyqsharýashylyǵynyń, ónerkásiptik salalary, óndiristiń túrleri, olardyń ónim óndirý (jumystardy oryndaý, qyzmetterdi kórsetý ( kólemimen, onyń sapasymen resýstardyń paıdalanylý deńgeıimen, josparly tapsyrmalardyń oryndalý dárejesimen sıpattalatyn jaı-kúıi; qoǵamdyq ǵylymdar tobynyń quramdas bóligi, halyqsharýashylyǵynyń belgili bir salasyn (ónerkásip, aýylsharýashylyǵy, kólik, qurylys, t.b E-sy) jáne ónerkásip salalaryn (kómir, hımıa, jeńil aǵashónerkásibi, mashınajasaý E-sy) zerdeleýmen aınalysatyn ǵylymıpán.

Adamnyń bar ómiri - tabıǵat jáne qoǵam arasyndaǵy baılanys pen qarym-qatynastan turady. Adam tabıǵa zańdarynan tys ómir súre almaıdy. Ol óz eńbegi arqyly tabıǵatta bar nárseni (jer, sý, ósimdik, paıdaly qazbalar, jel jáne t.b) óz keregin, óz muqtajyn qanaǵattandyrýǵa beıimdeıdi. Adamza qoǵamnyń alǵashqy kezeńinde bul tabıǵat syılaryn qarapaıym paıdalaný edi: adamdar balyq aýlady, janýarlardyóltirdi, jemisterdiúzdi. Keıinirekteadamdar óskeleńqajettilikkeoraıtabıǵatıgilikterin azdy – kópti ıkemdeýgekiristi. Adamdar otty paıdalanýdy, tabıǵat ónimderin óńdeýdi, kıim tigýdi úırendi. Adamnyń neǵurlym sýyq ólkegej yljyp, jańa terıtorıany ıgerýge múmkindikteri týdy. Transporttyń eń qarapaıym quraldary paıda boldy (aǵash, bórene domalatýǵa paıdalanyldy.) Bir sózben aıtqanda, adam tabıǵatty, onyń ónimderi men qubylystaryn barǵan saıyn óz qajetterine kóptep beıimdeı bastady. Adam óndirýshige aınaldy, óndiris paıda boldy. Qazir biz tabıǵattyń bastapqy jemisterin paıdalanbaımyz deýimizge bolady. Olardy óńdeımiz. Mysaly, kómirdi taza kúıinde eshkim paıdalanbaıdy. Ony óndiredi, jaǵady, jylý, elektr energıasyna aınaldyrady. Bul prosesti onda kóp adamdar qatysatyn óndiris prosesi dep ataýǵa bolady. Adameshqashan dajalǵyz- jarym eńbeketpegenderlik. Mamontty úlken topbolyp óltirgen. Pıramıdalardy kóptegen myńdaǵanadamdar salǵan. Óndirisbarǵansaıyn qoǵamdyqbolabastady. Máselen, avtomobıl jasaýúshin ár- túrlisalalarda eńbeketetin sanmyńdaǵan adamnyń kúsh- jigerin jumsaýkerek.

Óndiristik qatynastar belgili zańdylyqtar  boıynsha  adamzat  qoǵamynyń  órkendeýimen birge damıdy. Óndiris, óndiristik  qatynastar órkendeýiniń zańdary  qoǵamdyq  zańdar  dep atalady.

Tabıǵat (jaratylys) zańdarynan aıyrmasy qoǵamdyq zańdar ózgerip otyrady. Adamzat  qoǵamynyń  órkendeý  prosesinde  jańa  zańdar  paıda  bolyp, eskileri  ózgeredi. Adamzat qoǵamy damýynyń barlyq  kezeńinde tán bolatyn zańdar bar (búkil álemdik tartylys  zańy, Arhımed  zańy jáne  basqalary). Qoǵamdyq zańdar óndiristiń órkendeýi men  óndiristik qatynastardyń ózgerýine sáıkes  ózgerip otyrady. Óndiris órkendeýiniń ár kezeńinde tek ózindik, tek sol kezeńge tán bolatyn zańdar sáıkes keledi.

Qoǵamdyq zańdardy bári birdeı ózgeriske ushyrap  otyrady dep oılaý  durys bolmas  edi. Tarıhı  damýdyń barlyq  satylarynda  kezdesetin zańdylyqtar da bar. Mysalǵa eńbek  ónimdiliginiń ósýin  alaıyq. Eńbek  ónimdiligi  degen  uǵymnyń ózi adamnyń (óz eńbegi  arqyly) belgili bir  ýaqytta (saǵat, aı, kún, jyl) qanshalyqty  ónim  óndiretinin bildiredi. Aıtalyq , adam tas  baltany qoldanyp  júrgen kezinde    kúnine  bir ǵana aǵashty  shaýyp  qulata  alady. Al  temir  baltamen qarýlanǵan  kezde, aǵashty  bir  saǵatta shaýyp  tastaıtyn  boldy. Elektr  aramen osyndaı  aǵashty 10  mınýtta  qulatar  edi. Eńbek neǵurlym ónimdi bola bastady. Mundaı mysaldardy kómir  óndirýden (balta, kúrek, shoı, balǵa, kómir  kombaıny) jáne de basqa da ónim túrlerin keltirýge bolady. Eńbek  ónimdiliginiń adamzat  qoǵamy damýynyń barlyq kezeńderi boıynda  ósip kele jatqandyǵy daýsyz  másele. Eńbek ónimdiliginiń ósý  zańy  turaqty, jalpy ekonomıkalyq zań  bolyp  tabylady.

Barlyq ýaqyttarda, barlyq  qoǵamdyq – ekonomıkalyq formasıalarda áreket etetin basqa bir turaqty zań mynadaı: kúlli damý ataýly ýaqyt  boıynsha da, sondaı-aq keńistik boıynsha da ótip jatady. Shyn mánisinde, «damý» degen sózdi aıtsaq, biz keshegige qaraǵanda búgin kóp óndirgenimizdi, neǵurlym alýan túrli ónim óndiretinimizdi túsinemiz jáne t.b. Alaıda bir orynnan taban aýdarmaı turyp, kóp ónim shyǵarý (kómirdi mol óndirýge, daıyndaýǵa, bitik egin ósirýge), onyń  jańa túrlerin ıgerý  múmkin emes. Máselen, kómir  óndirýdi kóbeıtý  úshin jańa  kómir kenderin óndiriske engizý qajet jánet.b. Sózdiń keń maǵynasynda bir orynda turyp, damý, ósý múmkin emes. Tek  jańa terıtorıalardy  ıgerip, jańa  jerlerde, jańa  oryndardy, jańa  zavodtar men fabrıkalardy salyp, ıaǵnı  keńistikte  jyljı otyryp damýǵa bolady. Demek, qandaı bir  damý bolmasyn ol  sonymen bir  mezgilde ýaqyt pen keńistiktegi de damý  bolyp tabylmaq.Belgili  bir ónim óndirýdi (kómir, bolat, nan, mata, aıaqkıim jánet.b), belgili  bir  salany, jalpy  alǵanda qoǵamda óndiriletin búkil  ónimderdi  kóbeıtý bir  salany, jalpy  alǵanda qoǵamda  óndiriletin búkil  ónimderdi kóbeıtý belgili bir terıtorıada kásiporynnyń, aýyl  sharýashylyǵyna jaramdy  jerlerdiń, paıdaly  qazbalardyń bolýyna , halyqtyń ornalasýyna  baılanysty júzege asyrylady. Búkil  qoǵamdyq damýdyń  ajyramas asa  mańyzdy  bóligi – óndiris órkendeýiniń terıtorıalyq ornalasýy bolyp  tabylady.

Qoǵamdyq  óndiris órkendeı otyryp, ornalastyryla  beredi.Óndiristiń ornalasýy qalaı  anyqtalady? Óndiristiń terıtorıalyq ornalasýyna bútindeı birqatar faktorlar men  zańdar áser  etedi.Damýdyń basqa  jaqtary sıaqty, óndiristiń terıtorıalyq ornalasýy, onyń  metodtary, ádisteri sol  ýaqyt kezeńindegi sol qoǵamdaǵy zańdarmen  belgilenedi. Bizdiń  elimizde, sosıalısik qoǵamda óndiris, aıtalyq, AQSH- tan, damyǵan kapıtalısik elden nemese feodalızm qaldyqtary  áli  de  kúshti bolyp  otyrǵan Afrıkanyń birqatar elderinen prınsıpti basqa  zańdar boıynsha  ornalasady.

Óndiristiń ornalasýyna  barlyq  zańdar yqpal  ete  qoımaıdy. Biri az, biri  kóp áser etedi. Árbir  qoǵamda  damýdyń barlyq  jaqtaryna  jáne  sonyń  ishinde óndiristiń ornalasýyna  dayqpal jasaıtyn negizgi  zań bar. Mysaly, burynǵynyń negizgi  zańy neǵurlym  kóp paıda  tabý zańy  bar. Al qazirgi  zańda  eń  bastysy adamǵa  qamqorlyq jasaý  bolyp  tabylady. Qazirgi  negizgi  óndiristiń negizgi  zańy adamdardyń qajettilikterin  barynsha  qanaǵattandyrý  bolyp  tabylady.Ár  túrli negizgi  ekonomıkanyńzańdar  óndiristi ornalastyrýǵa da  ár túrli yqpal  jasaldy. Qazirgi ekonomıkalyq zańdar bári  de  adam úshin, adamnyń ıgiligi úshin jumystanady. Adamnyń , barsha halyqtyń múddesi bárinen de joǵary qoıylady. Óndiristi ornalastyrý onyń  negizgi zańynyń yqpaly  boıynsha  júredi.Sondyqtan josparly , tıimdi  júzege asyrylady. Ýaqyt  aıtqanda  bul  qalaı  júzege  asady? Elimizdiń ekonomıkalyq  zańdarynyń , eń  aldymen óndiristi ornalastyrýǵa yqpal  jasaıtyn negizi ekonomıkalyq zańnyń mehanızmi  qandaı? Osy  sıaqty  máselelerge  jaýap berýge  men  ózimniń shyǵarmashylyq jumysymnyń taqyrybyn «Jer jánnatym - Jarmyshym» nemese Qaıda? Qalaı? Nege olaı? dep  atadym. Bul zertteý taqyrybymda  óndiristi ornalastyrý kezinde qandaı zańdar áreket etip, qandaı  tabıǵat jaǵdaılary  men  resýstary  yqpal  etetinine, ol  ǵylymı- tehnıkalyq progrestiń, yqpalyna  qalaı  ushyraıtynyn oǵan  adam men tirshilik  jaǵdaılary  qalaı  áser  etetinin sóz  etpekpin. Sondaı-aq , bul  shyǵarmashylyq jumysymda bizdiń  elimizde óndiristi  ornalastyrý  praktıka júzinde qalaı  júrgizilip keldi, qalaı  júzege  asyrylýda jańa  salalar qalaısha  paıda  bolýda, jańa terıtorıalar qalaı ıgerilýde, shólder men ıt  tumsyǵy  batpaıtyn ný  jynystarda  jańa  qalalar men poselkeler qalaı paıda  bolýda degen  máseleler sóz  bolady.

Sózdiń  keń  maǵynasynda  alǵanda  tabıǵat – klımat, relf, resýrstar jáne  t.b.- adamnyń  tirshiliginde  kún  saıyn áserin  tıgizedi. Adam tabıǵatpen únemi  betpe – bet keledi, árqashan onyń  aıasynda  bolady. Adamnyń barsha  ómiri- bul  onyń  tabıǵatpen, tabıǵat  jaǵdaılary  jáne  resýrstarymen ózara  árekettes bolý  prosesi. Ózen arqyly ótetin temir  jol  salý úshin  adam áýeli  kópir  salýy  kerek. Jol  qurylysynda  taý  jasaıtyn kedergini joıý  úshin týnel salý nemese taýdy  aınalyp ótetin jol  nemese sol taýdyń  ózine  jol  salý  kerek. Al  ańǵarlarda  jol  túzý  salynady.

Sondaı- aq azyq-túlik ónimderin de adam tabıǵattan alady, tabıǵat syıyn tıisinshe  óńdeıdi – astyq  jerde  ósedi, óriske  jaıylǵan sıyrdan sút  alynady, barlyq  ózende, kólde, teńizde aýlanady.

Bir  sózben aıtqanda  ómir  jolynda  biz  tabıǵatpen únemi  betpe- bet kelemiz.

Biraq  adam  men tabıǵattyń  ózara  qarym-qatynasy  árqıly  qalyptasyp  keldi. Joǵaryda  aıtqanymyzdaı , alǵashqyda  adam  tabıǵatta  bar  nárseni  alýmen shekteledi. Al keıinnen yqpal  jasap, ony  óz  keregine qaraı  beıimdeýge , tabıǵat  resýrstaryn keńinen  paıdalanýǵa  kiristi: rýda  men  otyn  óndirdi, aǵashty  kesti, ósimdik, mal  ósirdi, sýdy  paıdalandy jáne  t.b. Fabrıka ,  zavod, sý  stansıasy, kanal, jol  sala  bastady. Tabıǵat  barǵan  saıyn adamǵa  kóp  qyzmet  etetin  boldy.

Al  adam  óz  qyzmeti  arqyly tabıǵat ıgilikterin alyp qana qoımaıdy, tabıǵı prosesterge belgili dárejede áser etedi. Birneshe mysal  keltireıik.

Adam jerdi  óńdemegen kezde  de topyraqtyń quramynda  tabıǵı  bıologıalyq prosester júrip  jatty. Al  jerdi  óńdep, jyrtyp, egin  salyp, tyńaıtqyshtar sebe  bastaǵan kezde  adam tabıǵat  aǵymynyń bul  prosesterine barǵan  saıyn kóp  aralasa  bastady, olardy  ózgertip otyrdy.

Adam  orıandy  kesedi. Sonyń  nátıjesinde  jel  soǵyp turatyn  aýmaq keńeıe túsedi, jeldiń  kúshi  ulǵaıady, baǵyty  ózgeredi. Saıyp  kelgende , ol  qorshaǵan ortanyń ózgerýine  yqpal  jasaıdy. Sonymen birge ormandy kesý  kóptegen janýarlardy «úırenshikti  turaǵynan» bezendiredi, kóbine  olar  quryp  bitedi.

Elektr energıasyn alý  úshin plotınalar salynady. Nátıjesinde  belgili bir terıtorıa sý  qoımasynyń astynda  qalady. Bul da  adamnyń tabıǵatqa  jasaǵan áseri.

Belgili  bir óndiris úshin sý  qajet. Adam  sýdy  paıdalanady, odan soń sýattarǵa  jiberedi (ózenge, kólge, teńizge). Biraq  bul  burynǵy  sý  emes. Ol las  sý, onda  óndiris qaldyqtary , zıandy  qospalar  bar.Sondyqtan adam  mundaı sýdy sýatqa  jiberip, kóbine  ony  lastaıdy, búldiredi.Bul  sýda  endi  balyq  úshin, sý  ósimdikteri úshin qajetti  jaǵdaı  joq. Nátıjesinde  janýarlar men ósimdikterdiń kóptegen  túrleri quryp  ketedi.

Tabıǵat resýrstaryn paıdalaný  ony  qorǵaý isimen árqashan  tikeleı baılanysty bolý  kerek. Qazirgi tańda  aıryqsha  mańyzdy. Óndiristiń órkendeýine  baılanysty  adamdardyń tabıǵatty «búldirý», lastaý  múmkindigi arta  túsedi. Demek, tabıǵatty qorǵaýǵa, sýdyń, aýanyń tazalyǵyna jáne  t.b. óte  kóp nazar  aýdarylýy  tıis. Tabıǵat  ıgilikterin paıdalanýda saq  bolǵan  jón. Keıde tabıǵatqa  uqypsyz, jan- jaqty oılastyrmaı qaraýdyń saldary  tez  arada baıqalmaıdy, onyń zardaptary da dereý  bilinbeıdi. Bul  keıinnen kórinedi.Munyń  tabıǵatty  qaıta ózgertý jóninde júrgizilgen alǵashqy  sharalardyń adamǵa  bergen paıdasynan anaǵurlym kóp  zıan keltirýi múmkin.

Ormandy túgeldeı otaý osynyń klasıkalyq mysaly  bola  alady.Ejelgi  zamanda  Mesopototamıada , Gresıada, Kishi Azıa men  keıbir basqa  jerlerde adamdar ormandy túgel  otap  tastaǵan.Olar muny  egin  egýge  jyrtatyn jer  bosatý  úshin  istedi.Bylaısha  bári  durys  sıaqty. Biraq  osy  ormandy  qurtýdyń nátıjesinde  bul  jerlerde  birtindep ylǵal  jınalmaıtyn, saqtalmaıtyn boldy. Aqyr  sońynda   bul  aýdandar shólge  aınalyp ketip  otyrdy.

Bir  sózben  aıtqanda, tabıǵat  pen  adamnyń qarym- qatynasy  óte  kúrdeli. Adam  óziniń  kúndelikti  qyzmetinde  árdaıym  osyny  eskerip  otyrýy  tıis.

Adam  tabıǵatqa  óz  eńbegimen  yqpal  etedi. Ózimizde  bar  nárseniń barlyǵyn biz  tabıǵattan  aldyq, tabıǵatty qaıta ózgertsek, ol óz eńbegińizdiń  nátıjesi.Alaıda  bizdiń   ıgiligimiz azyq- túlik mólsheri jáne  t.b. tek  eńbegimizge baılanysty  deýge  bolmaıdy. Eńbek  bizdiń  baılyǵymyzdyń birden- bir  kózi  ǵana emes.Karl Marks «Kapıtal» degen eńbeginde  bylaı  dep  jazdy: «Ýılám Pettı aıtqandaı, eńbek – baılyqtyń  atasy, jer – onyń  anasy». Demek, tabıǵattyń óziniń, onyń baılyqtarynyń, adam  eńbek  etip otyrǵan tabıǵat  jaǵdaılarynyń úlken  mańyzy  bar. Bul  máseleni egjeı- tegjeıli  qaraý  kerek.

Temir  alý  kerek  deıik. Bul  úshin áýeli  rýda  óndirý  qajet. Eńbek  sińirý  kerek. Biraq   ártúrli  quramy  bar. Demek , temirdiń belgili bir  mólsherin jumsaý  degen  sóz.

Basqa  mysal.Adam  egin  egedi. Bir  topyraq qunarly  da, ekinshisiniń qunary  tómen. Al  eńbek  birdeı  jumsalady. Tabıǵı qunarly  jerden  astyq  mol  alynady. Bul  tabıǵattyń  yqpaly.Mundaı  mysaldardy  kóp  keltirýge  bolady. Munyń  bári de  óndiristiń damýyna  tabıǵattyń úlken  yqpal etetinin bildiredi. Sondyqtan óziniń  qajettiligine  oraı tabıǵat  zattaryn qaıta  ózgertýge  baǵyttalǵan adamnyń búkil «qyzmeti» , búkil  eńbegi, birinshiden,  tabıǵat  yqpalynyń qolaısyz  jaqtaryn jeńý , ekinshiden qolaıly  jaǵdaılardy  damytý  jáne  nyǵaıtý  bolyp  tabylady.

Tabıǵat  pen  adamnyń, tabıǵat  pen  qoǵamnyń ózara  qarym- qatynasy  únemi keńeıe  túsýde. Bul  tarıhı damýdyń, óndirgish  kúshterdiń órkendeýiniń  nátıjesi.

Mal  sharýashylyǵy,  qarapaıym  egin  sharýashylyǵy, balyq  aýlaý, baǵaly  ań  terisin aýlaý  kásipshiligi – tarıhı ótken zaman  sharýashylyǵynyń  negizgi  salalary.Ne  bary júz  elý – eki  júz  jyl  buryn ózenderdiń energıasy tek  sý dıirmenderine  ǵana  qoldanylatyn edi. Elektr  energetıkasynyń damýyna  baılanysty sý  resýrstary arzan energıa  óndirisiniń kózi  retinde  úlken  rol atqara  bastady. Munan  ne  bary  júz  jyl  buryn adamnyń negizgi  otyny  aǵash  bolatyn. Bý  dvıgatelin oılap  shyǵarý metal qorytýǵa, qajetti  temir  rýdasy  men  kómirdiń jańa, úlken ken  oryndaryn paıdalanýǵa  alyp keldi. Al  Dızel oılap  tapqan ishten  janý  dvıgateli munaıǵa  degen  suranysty  ulǵaıtty. Munaı  ónerkásipte , aýyl  sharýashylyǵynda , flotta jáne avtomobılderde qoldanyla  bastady. Munaıdyń  mańyzy men quny  artty. Al  munaı  hımıasynyń damýyna  baılanysty  munaıdyn mańyzy  onan  ári  ósti.

Eńbek  prosesinde  adam  bilimi  keńeıe túsedi. Ol  tabıǵat resýrstarynyń jańa  qasıetterin únemi  ashýmen  bolady. Sondaı- aq bul adam  men tabıǵattyń ózara  qarym-  qatynasyn  ulǵaıtady. Óndiriske  tartylatyn zattardyń túri  únemi kóbeıip, bul  ózara  qarym- qatynasty  kúsheıte  túsedi. Adamnyń jańa  tovarlardy kóptep  óndiretin salalardy keńinen órkendetý úshin múmkindigi  molaıady. Bir sózben  aıtqanda , adam  tabıǵattan barǵan  saıyn kóp  ala  otyryp, onyń  ıgiligin paıdalana  beredi.

Tabıǵat  resýrstaryn qaıta  qalpyna  keltirýdi  oılamaı,  tek odan  ala  berýge  bola  ma? Osy  turǵydan barlyq  tabıǵat  resýrstaryn qalpyna  keletin jáne  kelmeıtin  eki  negizgi  topqa  bólýge  bolady. Mysaly,  ormandy  alaıyq. Ony  kesedi, otyrǵyzady, kóshetter  egedi. Sondaı-aq barlyq  aǵashty  birdeı  kese bermeıdi. Adamdar ormannyń únemi ósýine  qamqorlyq  jasaıdy nemese  topyraqty  alaıyq.Topyraqtyń belgili bir qunarlylyǵy bolatynyn joǵaryda  aıttyq. Egin  salǵan  soń, qunary  kemıdi. Demek, adam  topyraqtyń qunarlylyǵynyń qaıta  qalpyna  kelýine múddeli, sol  úshin shara  qoldanady. Mysaly, jerdiń jeke- jeke tanaptaryna  kezek-kezek egin  salyp, topyraqtyń  tynys  alýyna múmkindik  týǵyzady  jáne t.b. Sonymen , adam, aǵash, topyraq resýrstaryn  tutynyp qana  qoımaıdy, olardy  qalpyna  keltirýge  de qamqorlyq  jasaıdy. Bular  qalpyna  keletin  resýrstar  dep  atalady.

Al  kómir, munaı,  gaz,rýda,qum, saz balshyq  jáne  resýrstar she? Adam  bulardy  tabıǵattan óte-  móte  kóp  alady. Biraq  resýrstardyń qalpyna  kelýi  úshin  isteı almaıdy. Bular  qalpyna  kelmeıtin resýrstar  dep  atalady. Bulardy  keleshek  urpaq  úshin de  saqtaý  qajet. Bul  úshin adamzat resýrstardyń qoryn únemi, tolyqtyryp otyrýǵa  arnalǵan birqatar sharalar jasady (barlaý, tereńge  boılaý t.b.)

Tabıǵat  resýrstary  óziniń tabıǵı  jaǵdaılaryna  baılanysty  da  bólinedi. Adam  resýrstardyń bir  tobyn – jer qoınaýynan, ekinshisin – jer  betinen, úshinshisin – aýadan, tórtinshisin- sýdan jáne  t.b. óndiredi. Sondyqtan olar  dál  osy tabıǵı  jaǵdaılaryna  baılanysty  toptalady. Birinshijer  qoınaýynan alynatyn resýrstar jatady ( kómir, munaı, gaz, rýda, qurylys  materıaldary).Ekinshi  topqa  bıologıalyq jáne  jer beti  resýrstary (orman, qus, ań, balyq, topyraq), al úshinshi  topqa  ózen, jel, kún, jáne  t.b. jatady.

Tarıhı  turǵydan adam  áýeli bıologıalyq resýrstardy , sosyn jer  beti resýrstaryn, keıinnen baryp jer  qoınaýy resýrstaryn paıdalandy. Bul  resýrstardyń  barlyǵyn  adam ár  túrli  paıdalandy, ol resýrstar ár  túrli  rol  atqaratyn. Mysaly, kómir, munaı, tabıǵı  gaz, slanes otyn  retinde  qoldanylady. Aǵash- otyn, hımıa  ónerkásibi túrli  salalar  úshin qural jáne  t.b. adam  kózimen qaraǵanda óz  qyzmeti  bar. Sol  úshin de  olar baǵaly.

Biraq  resýrs qandaı  qyzmet atqarmasyn olardyń  kez  kelgeni adamnyń paıdalanýy úshin, odan  belgili bir  ónimdi daıarlaý  úshin qyzmet  atqarady, ıaǵnı resýrstyń halyq  sharashylyǵyna  belgili  bir roli  bar. Sol  sebepti  adam  bul roldi ár  túrli  baǵalaıdy.Bul  tabıǵat resýrstaryna  sharýashylyq  turǵydan baǵa  berý  dep  atalady. Mundaı baǵa  resýrstardy durys  paıdalaný úshin, óndiristi damytý  úshin jáne ony  ornalastyrý  úshin  óte  mańyzdy.

Kez  kelgen  tabıǵat  resýrstaryn baǵalaý  kezinde  adamnyń aldynda aldymen  eki  suraq  turady.

Bul  resýrs  oǵan  kerek  pe, álde  joq  pa? Al  kerek  bolsa , qansha  mólsherde  kerek, Ekonomıka   tilimen  aıtqanda  bul- resýrsty qanshalyqty  dárejede  paıdalaný  kerek  jáne  ol  qazirgi kezeńniń sharýashylyq  mindetterine laıyq  bola  ma?Mysaly  taǵy  da ormandy  alaıyq. Aǵash  otynnyń  basty  túri  bolyp  turǵanda   adam  ormandy  dál  osy  turǵydan ǵana  baǵalap  keldi. Ony  osyǵan  baılanysty  paıdalanyp  otyrdy. Otyn  barlyq  jerde  kerek  edi. Ony  tasymaldaý  qıynǵa  soqty. Aǵash  ke kelgen  jerde  shabyla  berdi. Adamnyń   basqa  qyzmetteri ( orman qorǵaý, ań  ósirý jáne  t.b.) nashar  oryndaldy. Ýaqyt  ótken saıyn ormannyń  otyn  retindegi  kerek  emes (berisin aıtqanda jer  sharynyń kóptegen aýdandarynda). Ol  endi  bul  maqsat  úshin  paıdalanylmaıtyn  boldy. Ormandy  qosymsha taǵy da  bir  qyzmet  atqaratyn jerde (adamdardyń demalys  oryndaryna  deıin) kespeıdi.

Resýrsty  sharýashylyq aınalymǵa  túsirý  tıimdi  me? Aıtalyq, kómir  kerek eken. Biraq  osy  ýaqytta  óndirýi  óte  qymbatqa túsetin kómir  kenderi  bar (  bul jerde  kómir  óndiretin jumysshy  kúshi  joq, ony  tasymaldaý  úshin jol  joq,  ony  tutynatyn jerde  kásiporyn joq jáne  t.b.) Demek, bul  kendi qoǵamdyq  óndiriske tartý  tıimsiz. Taǵy  da  orman  sharýashylyǵynan mysal  alaıyq. Elimizde ormannyń   mol  qory  bar. Olardyń  jaqyndaǵylary  ǵana ,  ıaǵnı «shetinen» paıdalaný  qolǵa  alynýda. Taıganyń túkpirine  birtindep jyljýǵa  bola  tura , onyń ortasyna  barýda  qandaı  mán  bar.

Keıde  tıimdilik turǵysynan qaraǵanda  resýrsty  paıdalaný  úshin baǵalaǵanda  ýaqyt  faktory erekshe  rol  atqarady. Aıtalyq sý energıasynyń  mol  qory  bar tıisti  aýdannan tez  arada  elektr  energıasyn alý kerek  boldy. Biraq  gıdrostansıa qurylysyna  kóp ýaqyt  kerek, al  energıa óte  tez  qajet  bolyp  tur. Mundaı  jaǵdaıda  salynýyna  az  ýaqyt  jumsalatyn jylý  elektr stansıasy turǵyzylady. Sý  resýrsy ýaqytsha  sharýashylyq aınalymyna  túspeıdi ( sý  energıasy jylý energıasynan góri  arzan  bolsa  da ), al  jylý  resýrsy , tipti  alysta  jatsa  da , iske  qosylady.

Árıne, bul  aıtylǵandardyń bári  sharýashylyq aınalymyna  tek  qana  óte  baı rýdalar, tek  joǵary  spaly  resýrstar paıdaǵa asady. Bul  óndiris pen tasymalǵa  ketetin shyǵynnyń jıyntyǵymen  anyqtalady. Belgili bir  resýrsty  iske  qosýdyń basqa  da  sebepteri  bolýy  múmkin. Biraq  áńgime  munda emes. Áńgime  resýrsty  sharýashylyq  aınalymyna  túsirý  úshin kerek  pe  jáne  tıimdi  me  degen  eki  suraqqa  jaýap  berýde. Mine  sonan  keıin ǵana  kásiporyndar , poselkeler, úıler turǵyzylyp, jol  salyna  bastaıdy  jáne t.b.Óndiristi  ornalastyrý  úshin  tabıǵı  resýrstaryn sharýashylyq  turǵydan baǵalaýdyń , mine, osyndaı  mańyzy  bar.

Tabıǵı  resýrstardy  baǵalaýǵa  ár  túrli  mamandyq ıeleriniń úlken  toby  qatysady. Olardyń   ishinde  geologtar da, tehnologtar da  jáne  t.b. bar. Bulardyń bári de resýrstary  ár  túrli  sala  turǵysynan sıpattaıdy. Biraq  negizgi  baǵany, sharýashylyq  turǵysynan beriletin baǵany  barlyq  mamndardyń málimetterin paıdalana  otyryp, ekonomıs  beredi. Tek  sonyń  baǵalaýynan keıin ǵana  belgili  bir  sheshim qabyldanady.

Tabıǵı  resýrsty  ekonomıs  qalaı  baǵalaıdy?

Birinshiden , ol  belgili  bir  tabıǵat  resýrsyn  onyń  geografıalyq orny  turǵysynan baǵalaıdy. Resýrsty  osy  turǵydan  baǵalaý barysynda  sol  resýrs jatqan  aýdannyń  jalpy  tabıǵat  jaǵdaılary  esepke  alynady. Resýrsty  tasymaldaý  jaǵdaıy – resýrs ony  óńdeıtin  jerge , resýrstan  alynatyn  nemese  onyń  kómegimen  alynǵan  ónim  tutynylatyn jerge  qatysyna  qaraı  qalaı  ornalasqandyǵymen , resýrsty  paıdalanýkezinde  qandaı qatynas  quraldaryn qoldanýǵa  bolatyndyǵymen jáne  t.b. baǵalandy. Dál  osy  geografıalyq ornyna  baılanysty ( dálirek  aıtqanda, jaısyz  geografıalyq  orny ) keıbir  úlken kómir baseınderi , iri  temir  rýdasynyń ken  oryndary  belgili  bir «kóleńkede» jata  beredi.Buǵan  kerisinshe  mysaldar da  bar. Mysaly, Qostanaı  temir  rýdasy  óndiriske tez  tartyldy, óıtkeni  ol  qara  metalýrgıa  órkendegen Ońtústik Oral rýdaǵa  muqtaj bola  bastaǵan edi. Geografıalyq oryndy  baǵalaý, mine  osyndaı  rol  atqarady.

Ekinshiden , ekonomıs  belgili  bir  jerge  ornalasqan tabıǵı  resýrsty  basqa  jerge  ornalasqan osyndaı  resýrs  túrimen salystyrý  turǵysynan  baǵalaıdy.Munda  sıpattamalar  kóp. Bul  resýrstyń sapasynda  rýdadaǵy  paıdaly  zattar prosenti , otynnyń kalorıalyǵy  jáne t.b. (onyń jatý  jaǵdaıyn da, demek  óndirý  qunyn da  ol jer  betine jaqyn  nemese alys  jatyr ma, ashyq óndirýge nemese  shahtalyq óndirýge bola  ma, sý  basyp  ketken  joq pa jáne  t.b) resýrs  kólemin  sıpattaıdy. Máselen, jaqsy(sapasy  boıynsha) resýrs  bar  delik. Jaqsy ornalasqan (jer  betine  jaqyn jáne  t.b). Biraq  resýrs  qory  óte  azdyǵy sondaı, ony  tirek  etetindeı kásiporyn salý  tipti  paıdasyz. Aıtalyq, bul  resýrstyń  qory 3-5 jylǵa  jetedi  delik. Al  shahta , fabrıka salý  qymbatqa túsedi ári olardyń  uzaq  ýaqyt  jumys  isteýi tıis.Demek, qor az  bolǵan jaǵdaıda ónerkásip kásiporyny  ony  tez arada óńdep bitiredi de  sodan soń  ondaǵan  jyldar  boıyna  jumyssyz qalady. Sondyqtan resýrsty salystyryp baǵalaýda qordyń  mólsheri  asa  mańyzdy  sıpattama  bolyp  tabylady.

Úshinshiden, resýrsty  baǵalaýda  onyń, belgili  bir halyq  sharýashylyǵy  kompleksiniń basqa  resýrspen úılesýi óte  mańyzdy  rol  atqarady. Kóbinese  dál osyndaı úılesim tabıǵı  resýrstar negizinde  óndiris  uıymdastyrýǵa múmkindik  beredi.

Tórtinshiden, resýrsty baǵalaý  kezinde  taǵy  da bir , komplektiliktiń birneshe  basqa  aspektisi – ishki  komplektiliktiń, ıaǵnı  rýdadaǵy  belgili bir  negizgi  resýrstyń  taǵy da  basqa  qandaı  komponenttermen úılesip  kelýiniń mańyzy  bar. Múmkin, rýdanyń quramy negizgi  resýrsqa  baı  bolmas, onyń  esesine  onyń  quramynda  halyq  sharýashylyǵyna  óte  kerekti  basqa  qospalar  bar.Nemese  kóp emes, ne  bary  bir, eki birge  júretin komponent bar, biraq  nedáýir úlken mólsherde  kezdesedi. Bul  tabıǵı  resýrsty  sharýashylyq  turǵydan  baqylaýǵa  eleýli  yqpal  jasaýy  múmkin.Bul  jaǵdaıda  resýrstyń mańyzy  tek  basty  ónim  óndirisi  úshin, sol  sala úshin  ǵana emes , sondaı-aq basqa  salalar úshin de  mańyzdy  bolýymen belgilenedi.

Besinshiden, resýrsty  sol  aýdandaǵy  halyqtyń qonystanýy turǵysynan baǵalaý  óte  mańyzdy. Belgili  bir  tabıǵı  resýrsty  sharýashylyq aınalymǵa solkonstrýksıalardyń arnaýly  erekshelikteri  bolýy  tıis. Aıaqkıim , kıim  bári  de  klımatty eskerip  jasalady.

Ásirese  klımat  aýyl  sharýashylyǵyna  aıryqsha  yqpal  jasaıdy. Basqa  salalardan góri aýyl  sharýashylyǵy kún  jaryǵynyń, jylýdyń ylǵaldyń mólsherine  sezimtal  bolyp, tikeleı  solarǵa  baılanysty bolady. Aýyl  sharýashylyǵynyń keıbir  mádenı daqyldary  jylýdy  súıedi, ekinshisi ylǵaldy  kóbirek  talap  etse , úshinshisine  jaryq  qajet. Sondyqtan belgili  bir árbir  aýdan klımatqa  baılanysty  neǵurlym  yńǵaıly  jaǵdaılarǵa  beıimdelgen daqyldardy  suryptap  otyrady. Aıtalyq  Ózbekstan, Tájikstan, Túrkmenstan jáne  basqa  kúnniń  jylýyna  baı , sýarmaly  egis  úshin sýy  da  mol jetkilikti  aýdandarda  birden – bir durysy maqta  ósirý  bolyp  tabylady. Al  Qazaqstannyń soltústik jáne  soltústik  batys aýdandarynda  bıdaıdyń pisip  jetilýi úshin óte  qolaıly jaǵdaılar  bar. Al  sıtrýs tuqymdastar, shaı, is  júzinde  tek Zakavkaze respýblıkalarynda  ǵana  ósiriledi.

Mysaly, jeldi  alaıyq. Jeldiń  baǵytyna  baılanysty úılerdiń bir  jaǵy  tek  tutasynan qabyrǵadan  tursa , ekinshi  jaǵyna  terezeler salynady. Kásiporyndardy  turǵyndar  poselkesinen tútin, ys jáne  t.b. kelmeıtindeı  etip salady. Sondyqtan óndiristi  ornalastyrý  kezinde  klımat  jaǵdaıy óte- móte muqıat  eskrilýi  tıis.

Endi  óndiristi  ornalastyrýda  úlken rol atqaratyn releftiqarastyramyz. Rýda  arzan teńiz  transportymen , al  kómir temir  jolymen  tasylady. Eń  negizgi  másele  mynada, kómir  eń  joǵarǵy  deńgeıden eń  tómengi  deńgeıge  tasylady, ıaǵnı  júk  tıelgen sostavtar  tómenge  qaraı  jyljıdy. Bul  tasymaldy  edáýir  arzandatady, jyldamdyqty  kóbeıtedi, sóıtip  halyq sharýashylyǵynyń tıimdiligine  jol  ashady.

Basqa  mysal. Kaspıı  mańy  oıpaty  Kaspıı  teńizine  qaraı  jazyqtyqta  tómendeı, 500 km  boıy 75 metr  ǵana , ıaǵnı 1  kılometrge  15  santımetrden  tómendeıdi. Bul  oıpattyń soltústik  bóliginde  jatqan  shaǵyn  ózenderdiń kóktemde  júzdegen kılometrge  jaıylyp kóptegen  jerde  sýdyń  tasýyna  ákep  soǵady. Sý  kóbeıgen jyldary  osy  qýań dala  men  shóleıt alqaptyń 200 myń gektarǵa  jýyq aımaǵyn sý  basady. Munyń  sharýashylyqqa  qolaıly úlken paıdasy  bar. Al  sý az jáne  qýańshylyq jyldary  sýdyń  tasý aýmaǵy óte- móte azaıady.

Taýly  aýdandarda  jol  qurylysyna  baılanysty  qıynshylyqtar týady, taýǵa  kásiporyndar salý  budan da  qıynyraq.

Relf  halyq  sharýashylyǵynyń úlken  máselelerin sheshýge  ǵana emes, sondaı- aq jekelegen kásiporyndardyń sharýashylyǵyn júrgizýge  de jıi  yqpal jasaıdy. Máselen,sovhoz jazda  kúni  ystyq, jaýyn- shashyny az jerge ornalasady. Biraq sovhoz taýdyń soltústik betkeıinde  bolady.Munda  qysta  qar  kóp  bolsa, qar  toqtatý  júrgiziledi. Kóktemde  erigen qar  sýyn júzimdikke qaraı baǵyttaıdy. Nátıjesinde  egistiń shyǵymdylyǵy ulǵaıady.

Sý  resýrstary. Birde – bir  óndiris sýsyz jumys  isteı almaıdy. Ásirese  sý resýrstarynyń qýań aýdandarda aıryqsha úlken  mańyzy  bar. Munda ár  tamshy  sý  qymbat. Kóktemdegi  kól- kósir sý  kóbine jazda sý tapshylyǵymen  almasady.

Sondyqtan qar  sýyn  saqtaýdyń úlken  mańyzy  bar (plotına qurylysy, sý  qoımalaryn qazý jáne  t.b)

Qanshalyqty  dárejede  sýdyń kóptigimen birge, sondaı-aq sýdyń  sapasynyń qandaı ekendiginiń de  mańyzy  bar. Sýda  tuz kóp  nemese lastanǵan bolýy da  múmkin. Sýdy  paıdalaný  joldaryn belgilegende  osy  jaǵyn da nazarǵa  alǵan jón.

Sondaı-aq ózen  aǵystarynyń ózgesheligin nazarǵa  alýdyń da  mańyzy bar. Bul  sý  resýrsyn energoresýrs retinde de, balyq  sharýashylyǵynyń resýrsy retinde de jáne  basqa kózqaras turǵysynan baǵalaýdy da ózgertip  jiberedi.

Topyraq  tárizdi tabıǵı  resýrsqa  neǵurlym muqıat baǵa  beriledi. Agronomdar, topyraqtanýshylar, topyraqty  jan- jaqty sıpattaıdy. Ekonomıkalyq baǵa  berý  ár túrli  aýdan topyraqtarynyń qunarlyǵyn salystyryp, topyraqty sharýashylyq aınalymǵa  túsirýdiń kezegin  anyqtaǵan soń  beriledi. Ekonomıs topyraqty  ıgerýge  qajetti  qarjynyń somasyn, tyńaıtqyshtardy  qoldaný  múmkindigi jáne  kóptegen máselelerdi  anyqtaıdy.  Munyń  bári  topyraqty  paıdalanýdyń tıimdiligin kúshti  ózgertýi  múmkin. Topyraqtyń  quramynda bolyp  jatqan  prosesterdiń  esebi  keıde  agrotehnıkalyq  sharalardy  qoldanýmen birge  birqatar basqa  sharalardy ,aıtalyq, mal sharýashylyǵyn órkendetý  sharasyn  talap  etedi. Bul  sharýashylyqta  úlken  turaqtylyq saqtaýǵa , mádenı  ósimdikterdi  ósirýge  ketken topyraqtyń qunarly  zattaryn qaıtarý  úshin qajet  bolady.

Topyraqqa  analız jasaý  ártúrli  paıdalanýǵa  jaramdy jer  rezerfteriniń arasyndaǵy  sáıkessizdikti , butalarda  jemis  baqtarymen aýystyrý qajettiligin , sýlandyrý múmkindikterin jáne  t.b. anyqtaı  alady.

Jerimizdiń kópshilik  aýdandaryn sharýashylyqqa  mańyzy asa  zor ósimdikter  dúnıesi  alyp  jatyr, bul ósimdikterdiń, ásirese  mádenı ósimdikterdiń , sondaı-aq jaıylymdar men  shabyndyqtarda ósetin ósimdikterdiń sharýashylyq mańyzy zor. Jaıylymdar men shabyndyqtardan barlyq  jemshóptiń 70  prosentke jýyǵy  alynatynyn aıta  ketken  jón.

Ósimdikter  dúnıesi sharýashylyq turǵysynan ár  qıly sıpattalady. Bul  sıpattamalarǵa  jemshóptiń ónimdiligi de , pisip  jetilýiniń maýsymdylyǵy da, janýarlarǵa sińimdiligi jáne  t.b. enedi. Jaıylym  men shabyndyqqa sý  jiberip  otyrýdyń mańyzy  zor. Kóbinese  sý  jiberýdi qoldan  kúsheıtýge týra  keledi.

Janýarlar  dúnıesiniń sharýashylyqtyń úlken  mańyzy  bar. Kúlli  janýarlar dúnıesin (ańdar, qustar, jándikter jáne  t.b) shartty  túrde  eki  topqa: paıdaly  janýarlar jáne zıandy  janýarlarǵa  (ásirese, aýyl  sharýashylyǵynyń zıankesteri) bólýge  bolady.

Adamnyń  janýarlar  dúnıesimen qarym- qatynasy  óte  alýan  túrli. Adam ań  aýlaýdy qadym  zamanda  bastaǵan. Keıinnen  janýarlardy  qolǵa  úıretýge  kiristi. Mal  sharýashylyǵy  órkendedi. Janýarlardyń kóptegen túri  jumys  kóligi  retinde  qoldanylady. Qazirgi  ýaqytta  mal  sharýashylyǵy  - halyq  sharýashylyǵynyń  asa  iri  salasy.Adam  buryn  bostan-bosqa qyryp  jibergen janýarlardy ósire  bastaıdy (qundyz, kúmis  tústi  qara  túlkiler, kúzen jáne  t.b.). Qus  sharýashylyǵynyń úlken  mańyzy  bar. Jándikter de  (ara) belgili bir  rol  atqarady.Sondyqtan janýarlar dúnıesin baǵalaý adam men  tabıǵattyń qarym- qatynasyna da mańyzdy  oryn ıelenedi.

Janýarlar  dúnıesiniń  resýrstary  ádette edáýir tez  qalpyna  keledi. Sondyqtan bul  resýrsty  adamnyń  neǵurlym utymdy  paıdalanýǵa  múmkindigi  bar. Haıýanattar  dúnıesiniń  resýrstaryn udaıy  óndirýmen jeńil  ónerkásip pen  tamaq  ónerkásibiniń kásiporyndary  aınalysady. Terisi  baǵaly  ańdardyń roli erekshe. Olardan  baǵaly  teri  alynady. Adamnyń sharýashylyq qyzmetinde  balyq  resýrstarynyń  da  mańyzy  zor. Qazirgi  ýaqytta  adam  tek  balyq  aýlaýmen ǵana  shuǵyldanbaıdy, sondaı-aq balyq  qoryn da  udaıy óndirýmen, ýyldyryq saqtaıtyn qondyrǵy, balyq  zavodyn, jasandy  sý  qoımasyn jáne  t.b. jasaýmen aınalysady. Sý  qoımasyn baǵalaý, onyń  balyq  ónimdiligin anyqtaý, tabıǵı  faktorlardy  esepke  alý ( jylý, jaryq) – osynyń  bári  de balyqty  udaıy óndirýge  yqpal  etedi. Sý  qoımalarynyń lastanýymen kúresý de  mańyzdy  másele.

Seloda  dárigerlik ambýlotorıa  halyqqa  óz  dárejesinde  qyzmet  etip tur. Munda  eki  dáriger , sngiz  arnaýly  orta  bilimdi maman  jumys jasaıdy. Dárigerlik  ambýlotorıa jyl  saıyn jańa  medısınalyq qural-jabdyqtarmen  jabdyqtalyp keledi. Ótken  jyly  dári- dármekke 1  mln 72  myń teńge, medısınalyq  qural – jabdyqtar  alýǵa  4  mln 413 myń   teńge  bólinse, bıylǵy  jyly 1 mln 89 myń  teńge  dári- dármekter alýǵa  qaralyp, 1  mln 480  myń teńgege ambýlotorıaǵa jedel- járdem avtokóligi alyndy. Osy  jyldyń ótken  bes  aıynda 3240 adam dáriger qabyldaýynda   bolyp , tıisti  em- domyn aldy.

Mektepte  ótken jyly  3565  myń   teńgege  jóndeý  jumystary  júrgizilip, 4230 myń   teńgege  fızıka   kabıneti , 515 myń   teńgege akt zalyna  kreslo , shtor jáne  t.b . zattar  alynyp, jańa  ekinshi   kompúter synyby iske  qosyldy. Taǵy  aıta  keterlik  qýanyshty  jaǵdaı , el  azamattary  M.Qurmanbaev, H.Erejepovter qamqorlyǵy  arasynda  mektepke «Gazel» avtokóligi syıǵa  tartyldy. Bıylǵy  jyly da  mektepke qajetti  qural – jabdyqtar  alýǵa  2270 myń  teńgege qarjy  qaralyp  otyr. Sondaı- aq , mektepti  jeńil  jóndeýden  ótkizý, mektep  asqanasyn sý  kózine  qosý , jylý  júıesin gazǵa   qosý  sekildi  jumystar da júzege  asyrylmaq.

Jarmyshta  halyqqa mádenı  turǵyda  kórsetetin selolyq  mádenıet úıi  mádenı  kópshilik sharalardy  turaqty  uıymdastyryp, júıeli  ótkizip  keledi. Munda  dombyra , án  úırený, drama, hor úıirmeleri  jáne  halyqtyq teatr  ataǵy  bar  ujym  jumys  jasaıdy. Jaqynda  oblystyq deńgeıde  ótkizilgen «Mańǵystaý  juldyzdary» festıvalinde  bizdiń   aýdan  ónerpazdarynyń  bas  júldeni  jeńip alýynda  Jarmyshtyqtardyń da  qosqan  eleýli  úlesi  bar  ekendigi  sózsiz. Sonymen qatar , 9602 kitap  qory  bar  selolyq kitaphana  halyqtyń  rýhanı  jan- dúnıesin arttyrýǵa jumystanyp  keledi.

Seloda  kásipkerlik qyzmeti  de  jolǵa  qoıylǵan. Qazir   aýylda  eki  mal  dárigeri , bir  dári  satýshy , on  kásipker dúken   ashyp, jeke  kásipkerlikpen aınalysýda. Sonymen  birge  selo  boıynsha  18  sharý  qojalyǵy tirkelgen. Sharýa  qojalyqtarynda  26  sıyr, 660  qoı , 155 jylqy , 98 túıe jáne 257  eshki maldary  bar. Ótken  jyly  aýdandyq «Mańǵystaý aýdanynyń mıkrokredıttik uıymy» JSHS – nen eki  turǵyn 300 myń teńgeden nesıe  alyp, kásipterin  jasaýda.

Jarmyshta  jeke  baspana  salýǵa  nıet  bildirýshiler qatary  jyldan -  jylǵa  artyp  keledi. Máselen, ótken  2006 jyly  turǵyn  úı  salýǵa  63000 sharshy  metr jer  berilip , 720 sharshy  metr  jerge  turǵyn  úı  salynǵan  bolsa , 1320 sharshy  metr jerde  aıaqtalmaǵan turǵyn  qurylysy  júrgizilýde.Sondaı – aq , ótken  jyly  bir  mýnısıpaldy  turǵyn  úı  salynyp, búdjet  salasy  qyzmetkerlerine  berildi.Sondaı 80  balalyq  balabaqsha  men  feldsherlik pýnkt salyndy.

Selodaǵy  halyqtyń turmys  jaǵdaıy kúnnen  kúnge  jaqsaryp  keledi. Ony  myna  kórsetkishterden de  ańǵarýǵa  bolady.2010 jylǵy  málimet  boıynsha  11 januıa  kúneltisi  tómen degen  esepte  tur, jalpy   jumyssyzdar sany  - 24, aqyly  qoǵamdyq jumysqa  tartylǵany  38  adam. Osy  jyldyń  ózinde-aq 70 adam ár túrli salaǵa  jumysqa ornalasqan.

2010 jyldyń  kúzinde  Shetpe – Jarmysh jáne  Jarmysh seloishilik qubyry  qurylysy tolyqtaı aıaqtalyp, paıdalanýǵa  berildi. Qazir Jarmysh   selosynda  jańadan  salynǵan turǵyn  úılerge  gaz jáne  toq  jelisin tartý jumystary  qyzý  júrgizilip jatyr.

Seloda  aýyz  sý   máselesi  de  tolyq sheshilgen  deýge  bolady. Bıylǵy   jyldyń birinshi   jarty  jyldyǵynda  seloishilik sý  qubyry  qurylysy  aıaqtalyp, birneshe  jaǵdaıy  tómen  otbasyna  úılerine sý  qubyry  tartylyp  berilýde.

Seloda  telefon baılanysyda  ońynan sheshimin  taýyp kele  jatqan júıeli  jumystardyń biri. Qazirgi  ýaqytta  selodaǵy  mekemelerde  10, jeke turǵyndarda  63, barlyǵy  73 telefon  núktesi  bar.

Seloishilik  avtoklik jldary  asfálttalǵan. Jarmysh – Aqtaý-Jarmysh   marshrýty  boıynsha  kúnine  eki  ret avtobýs qatynasy  jolǵa  qoıylǵan

Selolyq  ákimshilikte  ákimnen  basqa  eki  bas  maman , bir  jetekshi  maman, ıaǵnı  tórt memlekettik  qyzmetkerler  jumys  jasaıdy.

Mine , Jarmysh  selosynyń búgingi  tańdaǵy  jaǵdaıy , tynys  -  tirshiligi  osyndaı. Bireýden  ilgeri, bireýden  kesh degendeı, biraq   kópten ilgeri  bereke  birlikte  tirlik  keshýde. Mundaǵy  jasalyp  jatqan , ili  de  jasalar  jarqyn  ister  az  emes. Onyń   bárin  baıandap  shyǵý  múmkin  emes, árıne  Tek  solardyń  birer  jylda  júzege  asatyn birqataryn ǵana  aıta  ketelik. Jarmyshtan  jańadan  mádenıet  úıi  salynýy  úshin 1,5 mln teńgege  qazir  jobalyq – smetalyq qujattary  jasalýda. Qurylys  jumysy  kelesi  jyly  bastalady.

Aýylǵa  jasalyp  jatqan barlyq  jaqsylyqtardy  halyq   kózderimen  kórip, sezinip  otyr. Degenmen , turǵyndarǵa  turmystyq jaısyzdyqtar týǵyzyp  jatqan jaılar da  joq  emes. Máselen, Jarmyshtaǵy  jer  asty  sýynyń kúrt  kóterilýi, onyń   saldarynan qora  - jaılardyń ylǵal  tartyp, úıdiń ishki  sylaqtarynyń  túsip  qalýy  jergilikti  halyqtyń oryndy  renishin  týǵyzýda. Bul  baǵyttaǵy  aýyl  ákiminiń  drenaj qyzmetin uıymdastyryp, sýdy  tómen túsirýge  jan- jaqty  sharalar  alyp jatqany  quptarlyq  eken. Qysqasy , aýyl  ajaryn kóterý, mádenı, kópshilik, turmystyq   jaǵdaılar barǵan  saıyn jolǵa  kelip jatqan Jarmysh  aýyly keler kúnge  nyq  qadam basyp  barady.

«Beskempirden»  joǵary  sapaly temir  keni  tabyldy

Temir rýdalarynyń «Beskempir»  ken orny Mańǵystaý  aýdanynyń Jarmysh  selosyna jaqyn, shyǵys  Qarataý jotasynyń  soltústik  eteginde  ornalasqan. Kenorynda  temir  rýdalarynyń  eki  tıpi  anyqtalyp  otyr. Biri – qońyr temirtek  rýdalar, 200-210 metr  tereńdikke  deıingi  qabatta  túzelse, ekinshisi – sıderttik rýdalar 200 metr tereńdikten tómen  ornalasqan. Qońyr  temirtek rýdalar  jerdiń ústińgi  qabatyna  qalyńdyǵy  27 metrlik birneshe  lınzpalar túrinde  shyǵyp jatyr. Jer  betine  shyǵyp jatqan lınzalardyń jalpy  uzyndyǵy shamamen5,8 km. Quraıdy.

Ortasha  eseptegende  200  metrden tómengi  tereńdikte  qońyr  temirtek rýdalar ózgeriske  ushyramaǵan birtekti sıderıt atalatyn temir  rýdasyna  aınaldy. Alǵashqy  sıderıttik rýdalardyń tabıǵı  jaǵdaıy hımıalyq qaıta  óńdelgen túzilisi  bolyp  tabylatyn qońyr temirtek rýdalar quramyndaǵy temirdiń  arasalmaǵyn  baǵalandy (45,84 % ) sıderıtti  rýdalarǵa  qaraǵanda  (36,86 %)  joǵary  sapaǵa ıe. Temir  rýdalarynyń  eki  túzilisi  de  quramyndaǵy  marganes jynysynyń arasalmaǵyna  qaraǵanda (3,17%) olardyńy  tabıǵı  jaǵdaıda   shyńdalyp, marganespen baıytylǵandyǵyn kórsetip  otyr. Bul degenińiz atalǵan rýdalardyń qaı- qaısysyn da  qosymsha  baıytpastan tabıǵı  kúıinde  qazyp al da, metalýrgıalyq  jónelte  bar  degen  sóz.

«Beskempir»  temir  rýdalary  ken  ornynyń barlanǵan  qory 36,0 mıllıon qońyr  temirtek rýdalar 26,5 mln. Tonna sıderıttik rýdalar 9,3 mln  tonna. Barlanǵan  temir rýdalary  qorynyń barlyǵyn ashyq ádispen – tereńdigi  200-250 metrlik qazan  shuńqyr qazý  arqyly  óndirýge  ábden  bolady.

Mańǵystaýdaǵy  temir  rýdasynyń qory  osymen shektelmeıdi. Tek  ashylǵan «Beskempir» ken  ornynyń ońtústik  jáne  basqa  irgeles aımaqtarynda  geologıalyq barlaý  jumystaryn odan   ári  jalǵastyrǵan jaǵdaıda  temir rýdasynyń anyqtalyp  otyrǵan  qoryn  ájeptáýir  ulǵaıtýdyń múmkindikteri  zor. Ol  úshin qarjy  kózderin  izdestirý  maqsatynda  ınvestısıalyq  ahýal qalyptastyrýdyń joldary  oılastyrylýy  qajet. Temir  rýdalary  shıkizatynyń  qazirgi  dúnıejúzilik baǵasy  deńgeıinen qaraǵanda atalǵan  ken ornyn iske  qosý óziniń rentabeldiligin  kórsetip  otyr.

Qoryta  aıtqanda  , «Beskempir» temir  rýdalary  ken  orny  búgingi  tańda  odan   ári  egjeı- tegjeıli  barlaý  jumystaryn júrgizip, ıgerýge berýge  ázir turǵan komersıalyq mańyzy  zor obektilerdiń birinen  sanalady.

Jer jánnaty – Jarmyshym jáne  onyń  ekonomıkasy

Qazaqstanda  alǵash  bizdiń dáýirimizge  deıin qolǵa  úıretilgen mal eshki 80 % , keıin  kóne  meken – jaılarda  basym  kópshiligi  qoı  súıegi  tabylǵan. Sondyqtan bizdiń  kóne  zamanda ómir  súrgen ata- babalarymyz, aýyl  sharýashylyǵymen aınalysqan. Ásirese, ózimizdiń qazirgi  turǵan Mańǵystaý  jerimizde  erterekte  shólge  tózimdi  qoı men  jylqy  maly  ósirilgen. Mańǵystaýdyń  tabıǵaty  men  ósimdikter  dúnıesi  sıyr  malyn  jáne  eshki  ósirýge , adam  qajetti ónim  alýǵa  tıimsiz  ekenin  kórsetti. Mańǵystaýdyń kóshpeli  mal  sharýashylyǵy  men otyryqshy  eginshilik kásibi  adamzat órkenıetiniń  damýyna  birdeı bir  negiz  bolǵan ekonomıkalyq tirshiliktiń bir  tutas túri  bolyp qalyptasa  bastady.

Mal  sharýashylyǵyna  baılanysty  ekonomıkalyq  damý  barysynda  Mańǵystaýda  sý  kózderi  qudyqtardyń ósý  kórsetkishteri  ár  jylda  ár  túrli  bolǵan.

Sonymen  birge  Mańǵystaý  aımaǵynda  mal  ósirý  basym  boldy. Sebebi , egin  egýge  jer  tarlyq  ete  bastady. Sóıtip  sol  kezdegi  teńiz  jaǵalaýyndaǵy  halyqtarmen  mal  sharýashylyǵymen  aınalysyp  júrgen  kóshpendiler bir- birine  ekonomıkalyq múddelilikten  týyndaǵan saýda – sattyq etek  ala  bastady. Mal  sharýashylyǵynyń  ónimderi  otyryqshylyqtardyń qol  óner  buıymdaryna  aıyrbastaýǵa  tústi. Ekonomıkalyq baılanys  jasaǵan  saýda  kerýenderi  Mańǵystaý  arqyly talassyz  júrip  jatty. Sóıtip, ataqty  Horezm – Bolger joly, Uly Jibek  joly  ómirge  shyn  máninde  saýda  qaqpasyna  aınaldy. Kóshpeli  mal  sharýashylyǵynyń  ekonomıkasy , saýda  kerýenderi  HİÚ ǵasyrǵa  deıin qalypty  jaǵdaıda júrip, keıin toqtap  qaldy.

Sebebi HÚ  ǵasyrda Noǵaı, qalmaqtardyń Mańǵystaý men Ústirtti jaýlap  alýy keri  áserin  tıgizdi. Mańǵystaý ekonomıkasy  quldyrap  ketti. Mańǵystaý  shetki  saýdadan  shet  qaldy. Shól  dalamen saýda- sattyq jasaǵan  kerýender azaıyp, endi  teńiz joly  arqyly  saýdagerler men  kásipkerler kele  bastady. 1870 jyldary  mal  sharýashylyǵy  quldyrap, azaıyp, egin sharýashylyǵy  men  balyq sharýashylyǵy  keń  etek ala  bastady.

Al  qazirgi  jaǵdaıda  Mańǵystaý  jerine  kóz  júgirtsek .

Taýshyq  eldi mekeninde  sút  óndiretin  kásiporyn , Qaraqudyq  sovhozdarynda jún  óndirý  sehy  jumys  jasaı  otyryp,  qazirgi  tańda  Shetpe  eldi  mekeninde  sement óndirý  zaýyty jumys  isteýde. Sondyqtan  da  syrttan  ákelinetin qymbat  baǵadaǵy  sement qajetsiz  bolyp  ózimizdiń ishimizden  óndiriletin sement  arzan  baǵaǵa  satylady. Mine, ekonomıkamyz osylaı  qarqyndy  damysa, halqymyzdyń áleýmettik  jaǵdaıy  jaqsaryp, elimizde  jumyssyzdyq azaıady.

Endi  meniń  shyǵarmashylyqpen aınalysyp  júrgen basty  taqyrybyma  toqtalsam. «Jer  jánnaty  - Jarmyshym jáne  onyń ekonomıkasy»- dep  aldym. Bul  taqyrypty  alǵan  sebebim men  ózimniń týǵan  jerimniń ekonomıkasyn zertteýdemin.

İ.  1930  jylǵa  deıin el  bytyrańqy  kóshpendi  boldy. 1930 jyldyń   kúzinen bastap el  biriktirilip, alǵash  Jarmysh  aýyldyq soveti quryldy. Sol  jerlerden alǵashqy  bastaýysh mektepter ashyla  bastady. 1931 jyldan  bastap kolhoz, 1932  jyly Jarmyshtyń  kúnshyǵysyndaǵy  Aǵym  jerinen bastaýysh  mektep  salyndy. Oǵan  deıin  árkimniń úıinde  oqytyldy. 1935 jyly  Jarmyshtan ortalaý  mektep  salyndy. Onda  4  klass bólmesi, 2-3  shaǵyn  kabınetter boldy. Osy  jyldarda  mekteptý  basqarǵan Jalǵasbaev  Turar, Qazaqbaeva  Úbinıa, Ómirbekov  Ádilhan t.b.  boldy.

1940-41  jyldardan  bastap  jeti  jyldyq mektep, bala  sany  jetpeı Shahtadan bastaýysh  mektep  boldy. 1950  jyly 7  jyldyq  mektep , 1960-61 oqý  jylynan  bastap  8  jyldyq , 1969 jyldan  bastap orta  mektep  boldy.Qazirgi  kezde  S.Qapashuly  basqaratyn Jarmysh  mektebi, B.Shádibaev, A.Kóshekenqyzy qyzmet  etetin, aýdanda  aldyńǵy  qatarly  mektepter  qatarynda.

İİ.  Jarmysh  janýarlar  men  ósimdikterge  baı. Sebebi, ósimdikteriniń ózinen dári – dármek , emdeýish  suıyqtyq  zattar  jasalady. Al,  janýarlary  tabıǵattyń sulýlyq  sımvoly ispettes. Janýarlaryna : aqbóken, qaraquıryq, túlki, kıik t.b. jatady. Ósimdikterine  qalqan  seleý, erkek, shı, túıeqaryn, ebelek, jýsan, kúıreýik  jatady. Jarmyshtyń   janýarlary  men ósimdikteri  qurǵaqshylyq pen ystyq  klımatka beıimdelgen.

İİİ. Jarmyshtyń   klımaty, aýa- raıy, amaldar. Aýa-raıynyń ár  aıda , ár  maýsymda bolyp  turatyn qubylysyn «amal» dep  ataıdy.

İÚ. Paıdaly  qazbalarǵa : qum,  saz, qara  tas, kebir, tuz, kómir  jatady. Sırek kezdesetin ák  pen tabıǵı  sazdyń qospasynan sement  shıkizaty  alynady.

Ú. Jarmyshtyń  aýyl sharýashylyǵy -  mal  baǵý. Tórt  túlikti  ósirý túgel damyǵanymen salanyń negizin  qoı  sharýashylyǵy  quraıdy. Mal  sharýashylyǵy ónimderi :  eltiri, jún, et, irimshik, sút, balqaımaq, qymyz. Bul  ónimderdi jeke  qojalyqtar  óndiredi. Mys: túıe  sútinen  shqbat  jasap, Tushshybekti sanatorııge  tapsyrady.

Jarmysh   selosy  ońtústiginen Qarataý, soltústiginen Aqtaý  tizbekteri  qorshaǵan  aralyqtaǵy  eldi  meken. Jalpy  jer  kólemi 588953 gektar, onyń 523311 gektary aýyl  sharýashylyǵyna  jaramdy  jer. Seloda  qazirgi  tańda  1804 adam  turady. Onyń   ishinde  áıelder  sany – 781, bir  jasqa  deıingi  54, 14 jasqa  deıingi 610 bala  bar. Halyqtyń  sany   jylma- jyl  ósip  keledi. Turǵyndardyń jeke  menshiginde mal  sany jyl  saıyn  artý  ústinde.Qazir  jeke  menshikti 14159  bas  qoı-eshki.1583 bas  túıe, 228 bas  sıyr  maly  bar. Selo  halqynda 230 avtokólik, 95 motosıkl jáne  úsh  traktor kólikteri  bar.

Jarmysh   jaýapkershiligi  shekteýli  seriktkstiginde  9800 bas  qoı, 599 bas  jylqy  maly  ósirilýde. Onda  qazir 61  adam  jumys  isteıdi.Seriktestik 11 júk avtokóligi,7 traktor tirkemesi, 3  shóp  shabatyn kosılka, 1 tyrma jáne  taılaǵysh tehnıkalary bar.Bıyl  Jarmysh seriktestigi 10000 sentner pishen daıyndaýdy  kózdep otyr.

 

Qorytyndy

Elbasymyz  Nursultan Nazarbaev  halqymyz ǵa  arnalǵan joldaýynda  «Qazaqstan jarqyn bolashaqta  básekegk  qabiletti , damyǵan  elý  eldiń qatarynan  tabylatyn  bolady» ,- dep  aldymyzǵa úlken  mindet qoıǵanyn  bilemiz.

Sondyqtan  da , aýyl  ekonomıkasyn damytatyn bolashaq  jastar. Joǵaryda  aıtyp  ótkenimizdeı Jarmysh  aýylynyń  «Jarmysh  jaýapkershiligi  shekteýli seriktestiginiń» alǵa  qaraı  damýy , jerimizden  tabylyp  jatqan temir  rýdalary , tuz, kómir, sement, qum, saz t.b paıdaly  qazbalardy  óńdep, halqymyzǵa   paıdalanýǵa  berý  bolashaq urpaqtarymyzdyń enshisinde. Qazirgi  aýylymyzdyń negizgi  ekonomıkasy  mal  baǵý – qazaq  jurtynyń ázirge  túpkilikti  sharýasy. Qashan  bizdiń el fabrıka – zaýyt salyp, ábden otyryqshy  bolǵansha , mal  baǵý qalmaıdy. Mal  baǵýdyń ol  ýaqytta  da joıylar, joıylmasy  eki  talaı. Óıtkeni  favrıka – zaýyt  bolý  úshin teri – tersek, jún  jurqa , sút  ónimderin beretin mal  sharýashylyǵy  bolý  kerek.

Adamshylyqtyń  ilgeri  basýy  mal  baǵýdy  joıýǵa  tirelmeıdi. Qaıta  sol  maldy  kórkeıtýge tireledi. Qazaqstan  sharýashylyǵy  jyldyn-  jylǵa  ózgerip  keledi. Mal  sanynyń azaıýy  ekonomıkaǵa  baılanysty. Sebebi, onyń   ishetin  sýy men  jeıtin  shóbine  baılanysty.

Qazaqstan  soltústigi qara  topyraq egin  egýge  jaramdy  bolsa , al  ońtústigi  sary  topyraq egin  egýge  qolaısyz  bolǵandyqtan  onda  mal  sharýashylyǵymen  aınalysýǵa  qolaıly. Endi  10-20  jylda   qazaqtyń birsypyrasy  otarshyldyqqa  aınalar. Osy  kúngi  soltústik Qazaqstannyń sharýashylyǵy  soǵan  qaraı  beıimdelip keledi. Árbir  sharýashylyqtyń ilgeri  basatyn sharttary bar. Aýyl  sharýashylyǵynyń ilgeri  basatyn shartynyń biri  aıyrbas  ıakı osy  kúngi  halyqtyń   tilimen aıtqanda  saýda -  sattyq. Saýdanyń  arqasynda  qazirde  aýyl  sharýashylyǵyna  kirgeli  otyrǵan ózgeristerdi  kórsetip  óteıik. Qashanda   bolsa  saýda – sattyqty  mal  sharýashylyǵy  týǵyzady. Buryn qazaq sharýashylyǵy  saýda-  sattyqty  bilmeıtin qazaq  halqy  óziniń  qoıynyń júnin, sıyrynyń sútin satyp  paıda kórgen emes.

Al, qazir dúnıeniń kóbi  esepke tústi. Artyǵyn satyp  aqsha  qylady. Aqshaǵa jańadan mal alady. Sharýasyn molaıtady. Qazaqtyń kedeıi de burynǵydan ózgerýi óz betimen eńbek  etýge  kiristi. Sharýashylyqqa  eńbek  kirgen  soń kedeıdiń eńbegi  iske  asty. Kedeı  kásipke  aınaldy. Qazaqstan birte-birte jumyskerler toby  shyǵyp  keledi. Qazaqstannyń aldynda  negizinen elsiz nemese halyq az  mekendeıtin jerlerde  ornalasqan paıdaly  qazbalardyń keleshegi  bar kóptegen kenishterin sharýashylyq aınalymǵa  tartý  mindeti  tur. Osyndaı  jaǵdaılarda  jańa  adamdardy  keshendi  túrde  ıgerý , turǵyn  úılerdi  salý , óndiristik obektilerdiń qurylysy sıaqty  deńgeıde  ınfra  qurylymynyń  búkil  júıesin qurýǵa basa  kóńil bólý  sharýashylyqty  utymdy  júrgizýdiń asa  mańyzdy  ólshemine  aınalýǵa  tıis.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. A.G Aganbegán D.D Moskvın Qaıda? Qalaı? Nege olaı? Almaty1986 j
2. Tasmaǵambetov.I.N Ekonomıka 1-10 tom Almaty 2005 j
3. «Mańǵystyý» ensıklopedıasy
4. «Mańǵystaý» «Jańa  ómir»

---