InfoHub Logo

(áńgime)

1

Jazǵy kesh.

Sáýlesi mol, sáýletti Qaraǵandynyń sulý keshi.

Sansyz juldyzdary samsaǵan aspanǵa uqsap, alystap alysqa kerile shalqyp jatatyn sándi keshi.

Onyń osyndaı janǵa raqat shashatyn jaıly keshiniń birinde, túrli ásem gúlderi qulpyra jaıqalǵan bir kóshesinde ersili-qarsyly aǵylǵan halyqtyń orta tusynda ózara kúbirlesip aǵaıyndy eki jigit Dáýren men Darhan kele jatyr. Ekeýiniń keskin kelbeti de, kıgen kıimderi de, taqqan galstýkteri de, tipti biriniń sózine biriniń qulaq túristeri de, biriniń sózin biri jaqtyrmaı qalǵan shaqtardaǵy qabaq túıisteri de uqsas.

Dáýren Darhandy bir qolymen qushaqtap alyp, aqyryn sóılep keledi.

— Meniń senen elý mınýt úlkendigim bar ǵoı, sony esker de tilimdi al. Adamnyń taǵdyrymen oınaý adamshylyq emes. Sen ony árqashan da, ásirese, búgingi jıylysta qatty eskergeısiń.

Darhan onyń betine kóz qıyǵyn tastaı bere myrs etti de kenet túsin sýytyp aldy.

— Men adamdy jazyqsyz jazalaýdan ótetin qandaı jaýyzdyq baryn bilmeımin, sondyqtan ondaılardy aıaýdy da bilmeımin.

— Adamdy jazyqsyz jazalaýdy jaýyzdyq kórseń nege sen Sanatty jaqtap, Mádınany jazalaısyń?

— Óz toıynyń oırandalýyna jol bergen kim? Mádınanyń ózi. Óz úıine ózi ert salǵan kimniń ákesi? Mádınanyń ákesi. Qartaıǵan shaǵynda on bes jyl otasqan shalymen ajyrasqan kimniń sheshesi? Mádınanyń sheshesi. Endeshe osynyń bárine jaýapty Mádına.

— Osynyn bárine sebep bolǵan Sanattyń dostarynyń namysyn taptap, óz toıyn ózi tastap ketkeni emes pe edi? Ádilet qaıda, ar qaıda?

— Eger Sanattyń ornynda bolsań óziń qaıter ediń? Balańdy mashına basyp ketkenin setı tura toıyńdy toılaı berer me ediń?

Dáýren jaýap bergen.joq, kózine túsip ketken uzyn qara shashyn silkip qaıyra tastady da ishke kirip ketti.

Bular kelgen kezde keletin jastar kelip bolǵan eken, kóp keshikpeı májilis bastalyp, prezıdıým músheleri saılanyp ta úlgerdi.

Sahnadaǵy prezıdıým stolynyń basynda Mádına tur. Ol qolyndaǵy qaryndashymen stoldy bir tyq etkizip edi, zaldaǵylar tyna qaldy.

— Joldastar, tıyshtalyńyzdar! Prezıdıýmǵa saılanǵan joldastar oryndaryńyzǵa kelińizder. Prezıdıýmǵa saılanǵan úsh adam. Olar — Mádına, Dáýren, jurttyń bári Sergo atap ketken buıra shashty jas jigit. Dáýren men Sergo baryp eki jaǵynan oryn alǵan kezde Mádına qolyndaǵy bir japyraq qaǵazdy Dáýrenniń aldyna tastaı berip qaıta aldy. Munda qandaı gáp baryn Mádınanyń ózinen basqa jan sezgen joq. Ol qolyndaǵy qaǵazdy qaltasyna saldy da sóıleı jóneldi.

— Búgingi májilisimizde qaralatyn másele ekeý. Onyń birinshisi, komsomol uıymynyń sekretary Mádına Esqazınanyń jeke basynyń máselesi. Baıandamashy Esqazınanyń ózi, ıaǵnı menmin.

— Ekinshi, shahtany avtomattandyrý jumysyn óristetý úshin komsomoldar laboratorıasyn ashý. Baıandamashy — Abzalov joldas.

— Qaı Abzalov?

— Meniń oń jaǵymda otyrǵan Dáýren Abzalov. Kún tártibine qosyp-alatyndaryńyz bar ma?

— Bar — dedi eń artqy qatarda otyrǵan Darhan qolyn kótere túrekelip — Birinshi másele aldymen búroda qaralsyn, oǵan raıkomoldan, gorkomoldan ókilder qatystyrylsyn.

— Olardyń bári de, tipti oblystyq gazetten de qatysyp otyrǵandar bar.

— Onda, — dep, Darhan qaıta túrekeldi,— onda ol prezıdıým músheligine saılamaı, saıası

Qate jasaýymyz qalaı?

— Bul qyljaqtyń orny emes, joldas Abzalov!— dep, prezıdıýmda otyrǵanyn kórsetkisi kelgendeı Dáýren zil tastap edi, Darhan onan saıyn órshelenip ketti:

— Men seni ózime jala jabý úshin saılaǵan joqpyndy, qaıtyp al «qyljaq» degen sózińdi.

Darhan,— dedi Mádına bir túrli jumsaq daýyspen, ol saıası qateni kún tártibin bekitip alǵan soń túzermiz, otyr. Qane, taǵy kimde, qandaı usynys bar?

— Mende! — dep endi Dáýren Abzalov túregeldi,— joldastar, meniń Sanat Sarjanovıchty týǵan aǵamdaı kóretinimdi bárińiz de jaqsy bilesizder, biraq ádildikten týys ta joq, dos ta joq. Sondyqtan bul másele jóninde basty aıypker Mádına Esqazına emes, sol Sanat Sarjanov. Men muny búgin onyń ezine de aıttym. Sizderge aıtarym: talqyǵa salsaq salarymyz da, aıyptasaq aıyptarymyz da Sanat Sarjanov. Sol sebepti birinshi másele kún tártibinen alynyp tastalsyn.

— Uıat, joldas Dáýren! Sol toıda kimniń ne istegenin óz kózińmen kórip, kimniń ne degenin óz qulaǵyńmen estigen ediń ǵoı, endi ne aıtyp turǵanyń?

Dáýren qol siltep Darhandy toqtatty da:

— Keshirińizder,— dedi kúlimsiregen kózin jaǵalaı tastap.— Aǵaıyndy ekeýmizdiń bulaı saıysýymyzdyń sebebi: bizder sol oqıǵanyń kýágerlerimiz.

— Qaı oqıǵanyń?

— Ol nemene ózi?

— Bireýiń jóndep aıtsańdarshy,— degen daýystar zaldyń ár tusynan gýildeı bastap edi:

— Ol bylaı!— dedi Mádına ushyp túregelip.— Men osydan bir jeti buryn bárińizge belgili Sanat deıtin jigitke turmysqa shyqtym. Onyń munan úsh jyl buryn aırylysqan áıeli, ol áıelinde qalǵan tórt jasar balasy bar-dy. Dál toıymyzdyń ústinde sol balany mashına basyp ketip, ólim halinde jatyr degen habar keldi. Durysynda ol belgisiz bireýlerdiń provakasıasy eken. Sanat sol jalǵan habarǵa aldanyp óz toıyn tastap ketken edi...

— Keshirińiz!— dep, Sergo Mádınanyń bileginen aqyryn ustaı alyp sózin bóldi de, zalǵa qarady,— sizderden bir suraý! Sanattyń sondaı habardan keıin ketip qalýy durys pa?

— Árıne durys! Birinshiden, ol habardyń jalǵan ekenin bilgen joq, ekinshiden, ol óz betimen ketken joq, bárimizden, onyń ishinde Mádınanyń ózinen de ruqsat aly.p ketken-di.

Darhannyń bul sózi Dáýrenge unaǵan joq, unamasa da úndegen joq. Azdan soń baryp aqyryn kúńk etti:

— Báribir ol sonda da kinály.

— Sebep?

— Sebebi ol aldymen anyq-qanyǵyn bilip alý kerek edi.

— Nemene? Meniń balamnyń óli-tirisin tekserip ber dep tergeý oryndaryna, ne bolmasa dárigerlerge aryz erýi kerek pe edi?

— Dál bul máselede dáriger de, tergeýshi de Sanattyń ózi bolý kerek edi.

— Mádına, mynalar laǵyp barady. Ádilin ózińiz-aq aıtyńyzshy! Sanattyń toıdy tastap ketýi aǵat bolǵan kúnniń ózinde de kináli siz emessiz be? Óıtkeni, sol belgisiz provakatordyń zulymdyǵyna maı quıyp bar lańdy salǵan sizdiń ákeńiz emes pe?

— Iá, meniń ákem.

— Ákeńizdiń sol qylyǵy úshin on bes jyl otasqan shalyn tastap ketken sizdiń shesheńiz emes pe?

— Iá, meniń sheshem.

— Endeshe, ol úshin Sanat qalaı kináli? Bútindeı bir uıymnyń basshysy bola tura áke-shesheńizge yqpal jasaı almaǵan siz qalaısha kináli emessiz?

Zaldyń ár tusynan ún shyqty:

— Joldas Abzalov. Siz qaıdan kelgen tergeýshi ekenińizdi aıtsańyz eken.

Dáýren kóterile bere jaýap qatty:

— Joldastar, árkimniń óz. aty bar, sony qosa aıtsańyzdar eken.

— Qoryqpaı-aq qoı, meniń kesirim saǵan tımeıdi.

Aǵaıyndy ekeýiniń bul ilinisin kóldeneń, bireý bólip jiberdi.

— Darhan, saǵan bir suraý. Senińshe, áke-shesheni balasy tárbıeleý kerek pe?

— Endi qalaı? Joǵary bilimi bar senderdi shala saýatty áke-shesheleriń tárbıeleý kerek pe?

— Joq, joldastar! Buryn bala úshin áke-sheshe qandaı jaýapty bolsa, endi áke-sheshe úshin balasy sondaı jaýapty. Oǵan zamanymyz jetti. Zamanymyzben birge salamyz da jetti.

— Óte durys. Sóz emes.

— Nege sóz emes?

— Toqtatyńdar — degen, Mádınanyń úni zildirek shyqty. — Darhan, sen búkil jastarǵa ónege bolatyn óte úlken ortaq oıdy jaqsy kóterip tursyń. Durysynda kimniń sanasy joǵary bolsa, tárbıeshi sol bolý kerek. Sondyqtan da men ózimdi kinály sanap, ortalaryńyzǵa salyp turmyn. Sonymen birge, sizderden aqyl-keńes te suramaqpyn, ony keıinirek aıtamyn.

Aldymen óz kinámdi aıtaıyn. Sanatty aldaǵan belgisiz provakatordyń aldaýyna túsken ákemniń meni Sanattan aıyrmaq bolyp istegen áreketiniń teris ekenin bilsem de, jalynýdan ári bara almadym.

— Ne-ge?— degen bir óktem daýys zirk etti.

— Ógeıligim tilimdi baılap, jigerimdi qum etti.

Sonyń ózi eskilik emes pe?

— Iá, eskilik! Meniń kinám sol eskilikte jatyr. Men ógeı ákem ǵana emes, týǵan shesheme de yqpal jasaı almadym. Ras, ákem de, sheshem de qyńyr adamdar. Sonda da men olarǵa jaýaptymyn, sizder meni sol úshin aıyptańyzdar. Bolǵan oqıǵa mynadaı...

2

— Iá, bolǵan oqıǵa mynandaı.

— Esqazynyń alýan túrli jemister máýelep, japyraǵynyń ózi sary altyndaı sán berip turǵan saıasy mol keń aýlasynyń ishi toly toıshylar.

Arnaýly tostar kóterilip, araq pen sharaptyń dárıasy aǵylǵan saıyn, tildiń tıegi de aǵytylyp, aq nıettiń aıtylmaǵan tilegi qalǵan joq.

Sanat jumys isteıtin ǵylymı ınstıtýttyń bir bólim bastyǵy munda da bastyq sekildi. Ol jasy elýden assa da, jany jıyrma beske áli jetpegen, túnniń ózi mahabbat úni bolsa kúndi tileı qoımaıtyn adam edi, manadan bergi aıtylyp jatqan ádemi tilekterge de, aınalasyn qorshaǵan sulýlyqqa da kóńili tolmaı otyr eken, bir kezde ol:

— Ashshy! Ashshy!.. Gorko! Gorko!— dep, aıǵaı sala alaqanyn shart etkizip edi.

— Ashshy!.. Ashshy! Gorko!— desin, basqalar da qol soǵa túrekeldi.

Báriniń de ańdyp turǵany osy sóz, báriniń de shattyqqa toly kózderi qaq tórde otyrǵan Sanat pen Mádınada.

Qyzyp alǵan jurttyń aıǵaıy údep, soǵylǵan qoldyń dúbiri kúsheıgen saıyn Mádınanyń ádemi aqsha júzi qyzara tústi de únemi kúlimdep turatyn móldir kózi Sanattyń keýdesine qaraı qıǵashtana tóńkerilgen uzyn kirpiginiń daldasyna jasyryna qaldy. Sanat jurttyń tilegin oryndaýǵa óziniń ázir ekenin úlken tunyq qara kóziniń tastasymen de sezdirip edi. Mádına ózine qadalǵan sansyz kózdiń birine de ilindirmesten basyn sál shaıqap qaldy. Biraq qyzyp alǵan jastar olardy erkine jiberer emes, tipti «ashshy» degen sózde qandaı lázzat baryn bilmeıtinder de tynym tabar emes. Ásirese, dostyǵy betiniń úshinde júretin Ógeıbek sıaqtylardyń daýysy tym basym. Olar ózderiniń «adal» tilegin alaqandarynan ǵapa kórsetkisi kelgendeı Sanat pen Mádınanyń qasyna kelip alyp sart-surt soǵyp, bar daýystarymen baqyryp tur. Mádına olardyń betine qaraǵan joq, kim ekenderin alaqan soǵystarynan tanyp bir shytyndy da, ózin qushaqtaýǵa yńǵaılanǵan Sanatty shyntaǵymen aqyryn qaǵyp qaldy. Osy kezde arǵy shetten bireýdiń daýsy shyqty:

— Aý, endi qashan?

Mádınanyń kózi sol daýys shyqqan jaqqa jalt etti, biraq ret jalt etse de, bárin de sholyp ótken eken.

Ákesi men sheshesiniń de qol soǵyp otyrǵanyn baıqap qaldy. Osynaý toptyń ishinen samarqaý qımyldap, shoıyn baılanǵandaı qoldary jóndi kóterilmeı, kómeılerine áldene keptelgendeı býlyǵyp otyrǵan kórshi shahtanyń bas ınjeneri Taqabaı men Ógeıbektiń áıeli Meıiz eken. Meıiz tipti qaraly áıeldeı eki búıirin taıanyp alypty. Onyń sol soıqandy qylyǵyn kóre sala Mádına shıryǵyp aldy, óıtkeni onyń ne úshin qaralanyp otyrǵanyn sezdi de, egeskisi kelip Sanatty ıyǵymen sıpaı aqyryn túrekeldi. Sanat ondaı tumsa emes, Mádınanyń yńǵaıyna tez túsine ketti. Kózben kóz súıisip, eringe erin tıer tımesten jurttyń úni de ózgerip sala berdi:

— Uzaǵynan... uzaǵynan.

— Kóp jasańdar, qaraqtarym...

— Kórpelerin ulǵaısyn...

— Qosaqtaryńmen qosa aǵaryńdar...

— Uzaq ómirli, zor baqytty bolyńdar,— dep, qarttar batasyn berse, jastar:

— Jyl jańarǵan saıyn sender jasara berińder...

— Otyz ul, qyryq qyzdaryń bolsyn...

— Joq, qyzdaryń kóp bolmasyn,— desin, keýkeýlese jóneldi.

Kózge túser kezdi jaqsy biletin Ógeıbek manaǵysyndaı emes, rúmkesin aspandata kóterip, aıǵaı sala túrekeldi:

— Qadirli dostar, Sanat ıen Mádınanyń densaýlyǵy úshin aıaqtaryńyzdan tik turyńyzdar da bir tamshysyn qaldyrmastan kóterińizder. Kel, Meıizjan, aldymen ekeýmiz kóterip jibereıik.

Meıiz rúmkesine konákti toltyra quıyp aldy da, Mádınanyń qasyna jetip bardy:

— Kelińder, ekeýińniń baldan da tátti bolýlaryń úshin alyp jibereıik. Esterińde bolsyn, ózderiń tátti bolmasań0dar, bala degen — bandy, baqyt degenin, — qasiret.

Aıtylmaǵan jaqsy tilek te, sarqylmaǵan ydys ta qalǵan joq, tek Mádınanyń rúmkesi shaıqalmastan tur. Meıiz onyń «men ishpeýshi edim» degenine senbese de sengen bolyp:

— Bilem nege ishpeıtinińdi, biraq esińde bolsyn, bul zamanda sharap ishýge jaramasań shalǵa da jaramaısyń,— dep, ázili-shyny aralas yzaly kúlkisin syńqyldatyp kete bardy, biraq ol óziniń osy sózimen jan jarasyn tyrnaǵynan sezgen joq. Ony tek toıdy basqaryp otyrǵam Gennadıı Petrovıch qana túsingen sekildi. Ol shattyq kúlkisi oınaǵan kózin eki jastan ala almaı otyr.

— Baqytty bolý senderge qıyn emes, tek jastaryń uzaq bolsyn. Jasty uzartý úshin ómirleriń tatý-tátti bolsyn, jalǵan dostaryń bolmasyn.

Eki jas oǵan bas ıdi de, úndegen joq, múmkin ish-1 terinen:

— Ámın,— desken bolar.

Ógeıbek ózimen tizelese otyrǵan Gennadıı Petrovıchti ıyǵymen aqyryn qaǵyp:

— Kombınatyńyzda ne jańalyq bar? Sanatty bizdiń shahtaǵa bastyq etip jiberdi degen sybys bar, onan ne habaryńyz bar?— dedi araqty quıa bere sybyrlaı sóılep.

— Meniń estýime qaraǵanda osy aıtqandaryńyzdyń bári ras.

Gennadıı onyń qulaǵyna osy sózderdi bir túrli shabytpen sybyrlap edi, Ógeıbektiń óńi buzylyp sala berdi.

— Joq, qartym!— dedi ol ishinen,— bul aıtyp otyrǵanyń men úshin qýanysh emes, qaıǵy. Ózińnen keıingiler qýyn jetip basyp ozǵanynan aldaǵylardyń oza bergeni jaqsy. Ozǵan Saqataı oza bersin. Sanatty ozdyryp basyma sekirte almaspyn. Onyń áıelime sekirmek bolǵan nıeti úshin men ony tobyqtan áli de talaı qaǵarmyn.

Dál osyndaı kúıde syrty ǵana jaltyrap ishi órt alaýyna aınalyp otyrǵan onyń áıeli Meıiz.

Ol Ógeıbekke ótirik jabysa túsip, Sanatqa kózin alystan urlana tastandy.

— Úmitimniń jaryq juldyzy jalǵyz ǵana sen ediń aqyry kelip sen osylaı battyń ba?

Olardyń qarsysynda otyrǵan Darhan Dáýrenniń qulaǵyna aýzyn taqap kúńk etti:

— Men bir qyzyq tost kótersem qaıtedi?

— Saǵan tosty óz toıyńda kótertemiz,— dedi de, Dáýren Ógeıbekke qarady.

— Ógeı aǵa, siz bir saıası qate jasaǵan joqsyz ba?

Shombal Shorabaevıchtiń densaýlyǵy úshin tost kóteretin ádetińizdi umytyp kettińiz ǵoı.

Ógeıbek uıqydan shoshyp oıanǵandaı selk etip shanyshqysymen aldyndaǵy tarelkeni urǵylap aıǵaılap túre keldi.

— Joldas tamada, joldas tamada! Myna men bizdiń Sanat pen Mádınany eń jaqyn, eń qymbat dosy, shahtamyzdyń eń bas qolshysy, myna meniń eń aqylgóıim, myna men týǵan Qaraǵandynyń, qala berdi búkil Qazaqstannyń bir kezde maqtanyshy bolǵan Shombal Shorabaevıchtiń densaýlyǵy úshin, ol kisiniń dańqy burynǵydan da bıiktep aspandaı berýi úshin, obkomnan munan bulaı bir de bir sógis almaýy úshin kóteretin ýaqytymyz jetti dep bilemin, myna men...

Naǵyz saıası qateni endi jasadyńyz,— dep Darhan aýyr qozǵalyp ornynan tura bastap edi, Ógeıbek sylq etip otyra ketti.— Ózderińizge belgili, men araq ishpeıtin adammyn, sondyqtan ádilin aıtamyn. Shahtasy artta qalǵan bastyq úshin tos kóterip qurmet dástúrin olaı qorlamańyzdar. Meniń usynysym: eń alda qaı shahta bolsa, sol shahtanyń bastyǵy úshin ishilsin.

— Sonda kim úshin?

— Gennadıı Pertovıch, siz bilesiz ǵoı aıtyp jiberińizshi, alda qaı shahta?

— Mánnan Meıirbanovıchtiń shahtasy.

— Meniń oıymnyń tóbesinen dál tústińiz. Raqmet. Sonymen, ótken jarty jyldyqta josparyn elý eki myń toǵyz júz toqsan eki tonna artyq oryndaǵan shahtanyń bastyǵy Mannan Meıirbanovnch úshin kóterińizder.

Ógeıbek yzasyn búrkeı kúle sóıledi.

— Baýmrlarym-aý, myna Lúbajannyń ne dep otyrǵanyn estidiń be? Araqty basqalar iship, mas bolý mindetin bizdiń Darhan alǵan ba? Ózimizdiń bastyǵymyz turǵanda, basqa shahtanyń bastyǵy úshin tost kóterý essizdik emes pe deıdi, buǵan ne deısizder?

Darhan ony sózben urǵaly tura bastap edi, bir jaǵynan Lúbasy, ekinshi jaǵynan elý mınýttyq aǵasy ıyǵynan basyp qaldy. Ógeıbekke de basyn bir ızep qaldy.

— Jyǵylar jerińizdi bilińiz de siz de toqtańyz,— dedi Dáýren yzbaryn ıegimen de kórsetip. — Búgin bar, erteń joq, ondaı baıansyz ataqty emes, máńgi jasaıtyn adamshylyqty, adal dostyqty qurmetteıik. Shaqyryla tura kelmegen ondaı órkókirekterge bas ıip ózimizdi ózimiz qorlamaıyq...

— Aınalaıyn, Dáýren,— dep, masańdaý bir qartań qazaq onyń sózin bólip jiberdi,— sen kimdi bolsa da tabjyltpaı uryp jyǵatyn ataly sózdi jaqsy aıtyp tursyń, baýyrym. Bizder qul emespiz, olar bastyqpyn dep shalqaısa, bizder jumysshymyn dep, onan beter shalqaıamyz. Solaı ma, Eseke!

— Solaı... solaı.

— Solaı bolsa kelińizder! Zamanymyzdyń eń kishipeıil batyrlary, batyrlardyń ishindegi eń kishipeıilderi — jumysshylar úshin kótereıik...

Manadan únsiz otyrǵan Esqazy endi qyzyp ketti. Ol tamaǵyn bir kenep aldy da aıǵaı saldy:

— Jumysshylarǵa qurmet ózgeshe bolsyn, tegis turyńyzdar?

Onyń aıtqany eki bolǵan joq, jurt bokaldaryn kótere túregeldi.

Jurttyń basy araqpen osylaı aınalǵan kezde Ógeıbek urlanyp baryp telefondy aınaldyra bastady:

— Josparda eshqandaı ózgeris joq, rólińdi ondaǵydaı etip oına,— dedi ol yzalanyp tistene sóılep.— Sapar bolyp sóılese bil deımin. Iá! Iá!..

Toı qyzyp, sóz suraýshylardyń daýysy kúsheıe túsken.

Ár tustan árkimder qol kóterýde.

— Maǵan!

— Onan buryn maǵan!

— Ekeýińe de emes, saǵan — dep, Gennadıı qart basqa bireýge kóz silteıdi,— Sonan keıin saǵan... sonan keıin saǵan.— Ol «sonan keıin» degen sózdi toıshylardyń tórteýine birden úlestirip berip edi:

— Bul tosty ári Sapattyń ushqan uıasy, ári bes jyldyqty oryndaýda alda kele jatqan ekiniń biri Garbochov shahtasynyń qaharmandary úshin kóterińizder,— dep, birinen soń biri ilip alyp alysqa áketip jatty.

Jappaı soǵysqan bokaldardyń árkimniń sózi bitken saıyn syńǵyrlaıdy, sol syńǵyrmen jarysqysy kelgendeı qaısy bireýlerdiń jutqynshaǵy sylq-sylq etedi.

— Kimniń enbegi úlken bolsa, qurmettiń úlkeni de soniki. Qaraǵandyda otyz shahta bar, sonyń ishinde jylyna tórt mıllıon tonna beretin jeteý ǵana. Keleshekte Qaraǵandynyń barlyq shahtasy sol jeteýindeı bolýy úshin, Sanat pen Mádına sol shabýyldyń da aldynda bolýlary úshin, jalǵyz tamshy qalmasyn.

— Bizder partıanyń uranyna kimder ilese alsa, eń aldymen sony qadirleımiz. Sondyqtan, ári óndiris jumysyna avtomattandyrýda ózgege úlgi bolyp ónege shashyp otyrǵan, ári Mádınanyń týǵan shahtasy — Kırov shahtasy batyrlary úshin jarty tamshysyn qaldyrmaı kórińizder!

— Men Sanatty ınjener ǵana emes, ónertapqysh ǵalym dep te bilemin. Bizdiń Qaraǵandy ǵalymdarǵa da baı. Bizderdi jańa tehnıkamen qarýlandyryp jatqan sol ǵalymdar men ónertapqyshtarymyz úshin birińiz qalmastan, bir tamshysyn qaldyrmastan kóterińizder.

Jurt keý-keýlesip kótermegen bireýi qalǵan joq.

— Endigi kezek — astyki, til dem ala tursyn, dám aldyńyzdar,— dedi Esqazy.

Manadan qaıta-qaıta qalǵyp ketip otyrǵan bir buıra bas jigit endi ǵana oıanyp, jan-jaǵyna bir qarap aldy da rúmkesin kótere túregeldi.

— Sulýlardyń sulýy, kelshi bermen, Meıiz jeńgem, — dep, ol Meıizge anadaıdan qushaǵyn jaıyp edi.

— Qap, myna maskúnem, men ǵana aıtatyn asyl sózdi lastap qoıdy-aý. Sonda da ákelshi Meıizjan, júregim rúmkemniń birge shart etse de qattyraq bir soǵyp jibershi, — dep rúmkesin usyna umtylǵan ekinshi bireýdi qasynda otyrǵan áıeli búıirinen nuqyp qalyp, yńq etkizdi.

Dý etken kúlki basyla bergen kezde qatar otyrǵan masańdaý eki jigit ilip áketti. Onyń birinshisi:

— Qudaı ámiri, osy Meıizdi kórgen saıyn dıalektıkanyń zańyna bas ıemin,— dep edi.

— Dál mynaýyń danyshpandyq sóz,— dep, ekinshisi ony tilip áketti. Qyz kezinde taǵy mysyq sekildi edi, endi qarashy túlkideı bulańdap, aqqýdaı sylańdaýyn.

Aradan bireý ázil tastady.

— Meıiz jeńgeı qyz kezinde betińizdi talaı tyrnaǵan-aý.

— Tyrnaıtyn da tisteıtin. Sonan keıin súıetin-aı kelip.

— Iá, toǵyz somnyń danyshpandary, ekeýińiz de gamasha tantyp otyrsyzdar, tamasha,— dedi Meıiz sylq; sylq kúlip.— Bir kezde kúndiz-túni birdeı jalpyldaıtyn japalaqtardyń qazir túnde ǵana erbeńdeıtin jarqanatqa aınalyp ketkenin men de kórip tan qalyp Otyrmyn, ha-ha-ha-ha...

Aýlanyń túpkir jaǵynan oraǵytyp ótirik kúle sóılep Ógeıbek kele jatyr.

— Bireýlerdin saǵyn syndyrarsyń, jaıyraq syńqylda báıbishem, jaıyraq.

Alystan telefon syldyry estilip edi, ol eleń etip tyna qaldy da:

— Iá, sát,— dedi ishinen.

Telefondy tyńdaýǵa barǵan Darhan edi, ol terezeden daýystady:

— Sanat aǵa, sizdi Sapar Dáýlenovıch suraıdy.

Sanat qýanǵanynan qustaı ushyp baryp, telefonnyń trýbkasyn qulaǵyna aparar-aparmastan sóıleı jóneldi:

— Sálem, Sapar aǵa, sálem. Qashan keldińiz? Halińiz qalaı? Ne boldy? Qaıdaǵy bala? Zeıtúndi me? Qashan Qalaı? Qaıda?

Sanattyń sony aıtýǵa ǵana shamasy keldi, trýbkany tastaı salyp, umtyla bere teńselip turyp qaldy.

— Mádına!— dedi bar daýsymen yshqyna aıǵaılap.

Mádına da, Dáýren men Darhan da, olarǵa ilese

Ógeıbek te jetti. Olar kelgen kezde Sanat bir qolymen qabyrǵaǵa súıenip tur edi, sol turǵan qalpyn buzbastan:

— Meniń Záıtúnim... Meniń Záıtúnimdi Sanardyń mashınasy basyp ketipti.

Mádınanyń jany yrshyp ketti.

— Sumdyq-aı ne deısiń? Endi nege tursyń?

Sanat onyń betine tesile qarap tur.

— Ne isteımin?

— Ne istegeni qalaı? Barmaısyń ba?— dep, Ógeıbek te bir jaǵynan kılige ketti.

Toı basyndaǵy jurt ańyra qarasyp otyrǵan kezde Sanat, Mádına, Darhan, Ógeıbek keledi.

— Jaıshylyq pa, balalar, — deıdi Esqazy.

— Sanattyń óńi jaqsy emes, qaıdan jaı bolsyn.

Sanat aıta almaı sál kidiredi de:

— Qurmetti dostar. Meniń sizderden tiler bir úlken tilegim bolyp tur,— dedi.

Jurt tyna qaldy.

— Qaı jerde, qaı kezde bolsyn, Mádına bar jerde men de barmyn. Bizder jany bir jandarmyz. Meniń balamdy mashına basyp ketipti, men soǵan baryp kelsem, sizder meni jarty saǵat joqtaı kórmeńizder.

— Ruqsat baýyryn, ruqsat,— Ógeıbek elbeń qaqty.

— Ruqsat deńder, jurtym.

— Ruqsat! Ruqsat!— degen daýystar dý etti.

— Joq, túk te ruqsat emes,— dedi Esqazy súıretile túrekelip. Oqty kózi Sanatta.— Sen ózińniń ómirinde eki kelmeıtin qyzyǵyńdy, ezińniń eń qymbat dostaryńdy tastap ne sumdyqty bastap tursyń, balam?

Mádına júgirip baryp ákesin qushaqtaı aldy:

— Kóke, jalynamyn, qınamańyzshy. Esqazy onyń betine odyraıa qarap az turdy da teris aınalyp ketti.

Eski Qaraǵandymen eki aradaǵy tas joldy ersili-qarsyly lek-legimen aǵylǵan mashınanyń birinen qalsa birinen ozyp, juldyzdaı aǵyp Sanat keledi.

Ol talaı mashınalardy basyp ozyp, aǵyzǵan boıy bes qabat úıdiń aldyna kelip toqtady da, túse sala júgirip basqyshty órleı jóneldi.

Ol eń ústińgi qabattaǵy úıdiń esigine jete bergen kezde qarsy aldynan kóp jurttyń dý etken kúlkisi estildi. Sanat selt etip eki adym keıin shegindi de:

«Bul qalaı?— dedi aqyryp.— Meniń balamnyń ólimi mundaǵylarǵa kúlki bolǵan ba?»

Ol ishinen sony aıtyp oıda turǵan kezde kenet mýzyka oınalyp, áldekimderdiń bılegeni estildi.

Sanat munyń ne ekenin bile almaı ańyryp az turdy qarsy aldynan kóp jurttyń dý etken kúlkisi estildi.

Ol úıden qartań áıel kelip esikti ashyp edi. Sanat birden jadyrap sala berdi. Óıtkeni ol áıel munyń balasyn óz balasyndaı kóretin-di.

— Mamasha, siz áli osy úıde me edińiz, amansyz ba?

Kempir ony úıge kirgizse de tanı almaı ańyra qarap, ón boıyna kóz júgirtip baryp ún qatty.

— Kógershinim-aý, sen bir kezdegi ózimniń tátti kórshim Sanatsyń ba?

— Iá, sol kórshińizbin. Tezirek aıtyńyzshy, Záıtúnimniń hali neshik?..

— Záıtúniń qazir meniń balam bolyp ketken-di, erte turyp edi, qazir uıyqtap jatyr.

Sanat senerin de, senbesin de bilmeı:

— Uıyqtap jatyr?! Ol qalaı, ony mashına basyp ketti dep edi ǵoı.

— Kim aıtsa da laǵnat jaýsyn. Júr kórgiń kelse,— dep, kempir Sanatty erte birneshe esikten ótkizip kelip eń túkpir bólmedegi dıvanda uıyqtap jatqan tórt jasar balaǵa alyp keldi. Sanat qýanǵannan býynyp basa almaı táltirektep kelip dıvanǵa otyrdy da, balasynyń mańdaıynan aqyryn súıip edi, kózi ózinen-ózi jumylyp ketti. Biraq maýqy basylar emes, qushaqtaı alyp keýdesine qysqysy keledi, oǵan bala oıanar emes.

Kempir «oıatasyń, endi tur» degendi ymmen qaqpalap Sanatty ortalyq bólmege - qaıta ertip keldi.

— Al, mamasha! Endi maǵan Mysqal kórshińizdi bir mınýtqa shaqyryp berińiz.

— Balam-aý, ol men túgili qudaı shaqyrsa da jas kúıeýiniń qasynan shyǵa ma? Ári toıdy ózi basqaryp júr.

— Ol neniń toıy?

— Ol baıǵus senen keıingi kúıeýinen aıyrylysyp, Shombaldyń Tomash deıtin baldyzyna shyqqan-dy. Qazir sonyń toıy bolyp jatyr.

— Shombaldyń baldyzy?— dedi Sanat oılana qap. Ony ne úshin aıtqanyn ózi de ańǵarǵan joq, telefondy ala salyp aınaldyra bastady:

— Bul Sapar Dáýletovıchtiń úıi me? Sákeń úıde me eken? Qalaı, ol kisi kýrorttan áli kelgen joq pa? Solaı ma? Onda keshirińiz.

Telefondy qoıa salyp qaıta aldy:

— Mysqaldyń telefon nomeri qansha ekenin bilesiz be?

— 36 da 76.

Sanat aıtylǵan nomerdi aınaldyryp alyp:

— Mysqal apaıdy bir mınýtqa shaqyryńyzshy,— dedi de ózin-ózi kúshpen tejep:— Mysqal! Toıyń qutty bolsyn, men Sanatpyn, kórshińnen sóılep turmyn. Egerde men baryp toıyńdy janazańa aınaldyrsyn demeseń qazir kel de bir suraýǵa jaýap berigi ket. Men óz toıymdy tastap ashynyp kelgen adammyn, aldaımyn dep arandap qalma.

Trýbkeni tastaı salyp papırosyn tutatqansha bolǵan joq sándi kıingen kórikti jas áıel Mysqal sup-sur bolyp kirip keldi de, tizerlep otyra ketti:

— Sanatym-aý, er ediń ǵoı, óz kinám salǵan jara da jeńil emes, ózge úshin kúıdirme, Sanat.

— Tizeń tez búgildi. Ol kináńniń aýyrlyǵynan bolar. Esińde me, bir kezde dál osylaı tizerlegen ediń ǵoı? Sen sonda, ekeýmiz sottasqan kúni el qarǵysynan ólekse bolyp qalǵansyń-dy. El aldynda taǵy da sondaı masqara bolǵyń kelmese, shynyńdy aıt, kim maǵan Záıtúndi mashına basyp ketti dep telefon soqqan?..

Mysqal atyp turdy. Jańaǵy jasań tartyp jalynýdan túk te qalǵan joq, jaraly ańdaı tez shıryǵyp aldy.

— Men senen aırylǵan kúnnen bastap óli janmyn. Sondyqtan maǵan ólim qorqynyshty emes, birinshiden, sony esińe tut. Ekinshiden, sen bireýdiń aldaýyna túsip munda adasyp kelipsiń. Jala jaýyp jazyqsyz kúıdirýli ózińe laıyq kórseń jalynarym jáne joq.

Ekeýi birine-biri kirpik qaqpastan qadala qarasyp turǵan kezde qatty qyzyp alǵan, aıǵaı sala táltirektep Tomash keldi.

Qaıda meniń jetinshi toqalym, qaıda?— dep, ol kire bere Mysqalǵa qarsy kezdesti de, esikti kerip tura qaldy.— Toqta, myna baıyńmen meniń judyryǵymdy tanystyra ket.

— Tomash, janym!— dep, qushaqtaı alǵan Mysqaldy jolynan qaǵyp jiberip Sanatqa tap berdi.

— Men seni jekpe-jekke shaqyramyn, jekpe-jek, jekpe-jek!— dep, ol judyryǵyn sermep kep qalyp edi ekpinimen ushyp túsip, pıanınonyń qyryna mańdaıyn sart etkizdi.

— Saǵan sol kerek,— dedi de Sanat shyǵa jóneldi, mańdaıynan qany sorǵalap onyń sońynan Tomash ta umtyldy.

— Usta, usta!— dedi ol aıǵaılap, aldyndaǵy Mysqaldy da túıgishtep keledi.— Usta, usta!

Onyń úıindegi qyzyp alǵan toıshylary da dúrkireı shyǵyp Sanatty qýa jóneldi.

Olardyń uıalmas nysaıyn sezip Sanat qasha jóneldi, biraq qutyla alǵan joq, mashınasyna jetken kezde qýǵynshylar jetip ustap aldy. Qan-qan bolyp Tomash ta kelip jetti.

Mılısıa kelip Sanatty alyp ketti.

Ógeıbek telefonda tur. Ol Esqazynyń kele jatqanyn kórse de kórmegen bolyp kólgirsı sóılep tur.

— Men teris bolsa da toqtaý aıtarmyn-aý, biraq bul qorlyqqa Mádına kóngenimen, ákesi kóne qoımas.

— Ol ne qorlyq?

Ógeıbek Esqazynyń bul suraýy qolynan uryp jibergendeı trýbkany tastaı saldy.

— Jáı ánsheıin, qısyny kelgen soń aıtyla salǵan bir sóz ǵoı.

Esqazy taıaǵymen jerdi túıip-túıip jiberdi:

— Ógeıbek, qudaı qosqan qudam bolsań da aıtaıyn, ózińe óńesh kerek bolsa, jaltarma da jasyrma. Eger jasyrǵanyńdy ózim taýyp alsam óńeshińdi julyp alyp qolyńa beremin, ony da umytpa. Aıt dúnıe kúıse de, aıt!

Ógeıbek ony bir qolymen ıyǵynan qushaqtap ákep dıvanǵa otyrǵyzdy da telefondy aınaldyra bastady.

— Aldymen ózim anyǵyna jetip alaıyn... Maǵan Sapar aǵaı kerek edi, nemene ol kisi kýrorttan áli kelgen joq pa? Onda ǵapý etińiz.

Trýbkany qoıa salyp qaıta alady.

— Maǵan Mıaýbaev joldastyń telefonyn aıtyńyzshy. Kırov kóshesinde turatyn adam. 36 -76 deısiz be, raqmet.

Ol telefon trýbkasyn áli bosatqan joq.

— Sálemetsiz be? Sanat Serjanovıchti telefonǵa shaqyryp jiberińizshi, nege bolmaıdy? Bılep júr? Kimmen? Mysqalymen? Eı, shyraǵym, jónińdi jóndep aıtshy. Kimsiń óziń?

Telefon úzildi.

Esqazy ot basyp alǵandaı yrshyp turdy:

— Ógeıbek-aý, baýyrym-aý, men ne estip otyrmyn? Aspan qulap tússe de jasyrmashy, aıtshy tezirek.

Ógeıbek jan-jaǵyna urlana qarap aldy da aqyryn kúńk etti:

— Aıtqanymdy sabyrmen tyńdap, ańdap sóıleńiz de, maǵan ruqsat etińiz.

— Ruqsatyń ne?

— Men Mádınanyń betine qaraı alatyn emespin, tez ketpesem jerge kiretin túrim bar.

— Sen jerge kiretindeı ne boldy?

— Sizdiń kúıeý balańyz, meniń atalas inim Sanat baltalasa da ketpeıtin bir tańbany meniń betime basypty.

— Tańba degen nemene?

— Onyń balasyn mashına basqany beker eken.

— E, aman bolsyn baıǵus, al onda Sanat qaıda júr?

— Tańba degenim sol ǵoı. Sanattyń Mysqal deıtin burynǵy áıeli búgin kúıeýge shyǵyp toı jasap jatyr eken, jańaǵy bireýdiń aıtysyna qaraǵanda Sanat barypty da, sol toıdy óziniń toıy etip alypty. Men baryp ony súırep ákelsem de ákelemin, ákelmesem at kekilin kesemin.

Esqazy ne isterin bilmeı Ógeıbektiń jaǵasynan ala tústi de qaıtadan tez bosatyp jiberdi:

— O, qý qudaı, ózińniń barlyǵyńa qansha sensem de myna sumdyǵyńa qalaı senermin. Joq senbeımin, senbeımin. Qudaıǵa sensem de, saǵan senbeımin, Ógeıbek, ollahı.

— Maǵan senbeseńiz, mini Sapardyń telefony, mini Tomashtyń telefony.

Ury ıttiń kózindeı jaltaqtap turǵan kózi aýla syrtyna kelip toqtaǵan mashınany shalyp qalǵan eken, qolyndaǵy qaǵazdy Esqazyǵa bermesten ata jóneldi.

— Shomokeń keldi, Shomekeń... Myna gýdok sonyń mashınasynyń gýdogy.

Aýlynyń syrtyna kelip toqtaǵan mashınadan Shombal men Balǵaıym túsip keledi.

— Sálem, batyr aǵa, sálem, Bal jeńge,— dep, Ógeıbek ekeýiniń qolyna bara jarmasty.— Sizderdi qarsy alýdy Sanat maǵan tapsyryp ketip edi, hosh keldińizder, tórletińizder!

Shombaldyń óńi qoshqyldana qaldy:

— Sanattyń ózi qaıda?

Ógeıbek aýyr kúrsindi.

— Alynǵan habarǵa qaraǵanda, ol qazir sizdiń baldyzyńyz Tomash pen óziniń burynǵy áıeli Mysqaldyń qosylǵan toıynda otyrǵanǵa uqsaıdy.

Balaıym alda, ekeýi onyń sońynda osylaı kúńkildesip topqa qaraı kele jatyr.

— Eı, toqtatyńdar bıdi!— dedi Ógeıbek daýystap.

Bı toqtaı qaldy.

Jurttyń kópshiliginiń nazary aýlaǵa kirip kele jatqan Shombal men Balǵaıymda. Balǵaıym Shombalǵa bir qarap onyń sazarǵan túrinen ishki syryn sezdi de, topqa jete bere:

— Toı toıǵa ulassyn,— dedi.

— Aıtsyn, aıtqanyńyz kelsin,— degen daýystar.

Balǵaıym Mádınanyń betinen súıip:

— Kelgen baqyt ketpesin, jamanshylyq kelmesin,— dep edi, Mádınanyń razy bolǵany sondaı:

— Ámın,— degen sózdiń aýzynan qalaı tez shyǵyp ketkenin bilgen joq.

— Ózińizdiń telefon arqyly bergen ruqsatyńyz boıynsha toıdy ózińizsiz bastap edik, endi ózińiz aıaqtańyz,— dep Esqazy Shombaldy qoltyqtap stol basyna jaqyndady.

Shombal alaqandaryn aıqastyra kóterip tur. Munysy kóppen amandasqan túri.

— Otyryńdar, qaraqtarym, Sanatjan da qazir keledi. Ol joq dep bizdi olqysymandar. Janarjan, Batyr men Baldyń sybaǵasyn ákeleıik, júre ǵoı, kúnim,— dep jónele bergen Qamardy Shombal ustaı aldy:

— Nıetińizge kóp raqmet, biz úshin áýre bolmańyz, biz qazir ketemiz.

Qamar onyń ózin úlken kórse de, sózin elegen joq:

— Qashpa úlken bastyq bolsańyz da dámnen úlken emes. shyǵarsyz,— dedi de kete berdi.

Mashına kernegen manaǵy uzyn joldyń ústinde Sanat ózinen-ózi keıip keledi.

— Ańǵal basym-aý, qaıda domalap, qaıda áketkensiń meni?

Qatty aǵyzyp kele jatqan onyń mashınasy áldenesi sart etip, kilt toqtaı qaldy.

Sanat túse sala mashınasyn aýdara qarap, aktara tekserip jan terge tússe de, bar eńbegi zaıa ketti. Karbúratory synypty. Júrýge kelmeı qalǵan mashınany judyryǵymen bir urǵannan basqa amaly bolmaı, ár mashına qolyn bir kóterip, qolyn qansha kóterse de bir de birinen qaıyr bolmaı ábden zaryǵyp tur edi, bir «Volga» óte bere toqtaı qaldy.

Bul, manaty syrtynan madaqtalyp, kelmesten qurmettelip atyna tost kóterilgen Mánnan Meıirbanovıch eken. Qasyndaǵysy — óziniń zaıyby Qymbat. Sanatty kárip ekeýi de ańyryp qaldy.

— Aý, bul ne serýen? Toıyń qaıda?

— Toıym toılanýda, ózim adasýdamyn, Mánnan aǵa,— dedi Sanat kúrsine sóılep,— onan arǵysyn suramańyz. Sálemetsizder me?

— Óziń adaýda bolsaq, toıyń áldeqashan tarqaǵan bolar. Tarqaǵan toıǵa ne taryqqan, ne zaryqqan barady ǵoı. Bizder ázirshe onyń ekeýinen de amanbyz. Sondyqtan toıyna aıtar qutty bolsynymyzdy osy jerden aıtyp, osy jerdeı qoshtasqanymyz jón bolar.

Mánnan aǵa, men eki saǵattan beri shalajansar adammyn, jalynamyn, aıańyz.

Mánnan Qymbatqa qarady.

— Solaı, báıbishe, syılyǵyńdy osy jerden tapsyrǵanyń jón sekildi.

— Qabaǵyna qarashy.

— Ol qabaqtan ne kóre qaldyń?

— Adasýdy ǵana emes, aýyr azapty kórip otyrmyn.

— Azap shekken adamdy aıamaý...

Mánnan ol sózdiń aqyryn kútken joq, mashınanyń esigin ashyp jiberdi.

Jańa ǵana kelgen Shombal men Balǵaıym mashınaǵa qaraı bettep keledi. Alda — Shombal men Ógeıbek. Ol Shombaldyń qulaǵyna áldeneni kúbirlegi keledi. Bulardan sál keıindeý kele jatqan Balǵaıym mashınaǵa jete bere toqtaı qalyp qasynda kele jatqan Mádınany qushaqtaı aldy.

— Qalqam, asyǵystaý ketkenimizge aıyp etpe de tilimdi alsań Sanatqa renjime, saý bol,— dep, mańdaıynan súıe bergen kezde aýla jaqtan Esqazynyń:

— Jiberme, ólseń de jiberme!— degen aıǵaıy shyqty. Ol taıaǵymen jerdi túıgishtep sóılep keledi.— Bul Sanattyń toıy emes, meniń toıym, meniń qurmetim, onyń toıy erteń, óziniń úıinde, esińde bolsyn, Shombal batyr.

— Mádına qaraǵym, meniń ákeńe aıtar aqylym bar, sen ana qonaqtaryńa bar,— dep, Shombal Mádınanyń betin úıge qaraı buryp jiberdi de, Esqazyǵa tóne tústi.

— Qaı áke qyzynyń toıyn kúıeýinsiz ótkizgen edi, osyndaı mazaq pa týǵandaı qyzyńa kórsetken ákelik qurmetiń. Qurt jesip ondaı qurmetińdi.

Shombaldyń aıtqan «aqyly» osy ǵana. Ol sony aıta sıla júrip ketti.

— Tóbesinen bireý qatty uryp jibergendeı Esqazy meń-zeń. Bir ashylyp, bir jumylyp teńselip turǵan kózi uzap bara jatqan Shombalda.

— Ógeıim-aý, Ógeıbegim-aý, baýyrym-aý. Men ne estip turmyn? Mynaý ne dep ketti?

— «Ógeılik kórsettiń» degenin ǵana sezdim, basqasyna men de túsine almadym-aý.

Men be Mádınama ógeılik kórsetken? Men!

Onyń aıǵaı salǵan daýsynan úreılenip Qamar kele jatyr:

— Baıǵus-aý, baıy ólgen qatyndaı baqyryp ne kórindi?

Stol basyndaǵylar ne isterin bilmeı ańǵarylyp otyr. Mádınanyń kózi bulaýlanyp túkti kórer emes, mańdaıyn súıep qatyp qalypty.

Kempir men shaldyń arasyna salǵan oty jaqsy mazdaǵan bolý kerek, Ógeıbek túsin ótirik sýytyp kóńildi keldi de, Meıizdi qoltyǵynan ustaı aldy.

— Kimniń etegine kirip ketse de Sanatty taýyp ákeleıik, júr.

— Bastyǵyn, ashýly ketken soń júregiń shoshańdap tur-aý, á? Men sekildi jumysshy bolsań ǵoı ondaı ótirikti de aıtpaısyń, ornymnan túsip qalamyn dep te qoryqpaısyń, kel ekeýmiz aıyrbas jasaıyq, kel!— dep, bir jumysshy kúle sóılep qolyn usynyp edi, Ógeıbek onyń qolyn qaǵyp jiberdi.

— Jemtikke úımelegen qara qustaı nemenege máz, nemenege mas bolyp otyrsyńdar? Myna qyzdyń kóz jasyna mas bolyp, ana kele jatqan kempir-shaldyń qaıǵysyna máz bolyp otyrsyńdar ma?— dep, jónele bere jalt burylyp Mádınanyń qasyna jetip keldi.

— Qaraǵym Mádına, seniń dosyń— meniń de dosym, seniń qasyń — meniń de qasym, qapalanba. Men osy sapar Sanatpen ne týys bolyp, pe ómirlik qas bolyp kelemin, renjime.

Ol sopy aıtyp Mádınanyń mańdaıynan bir súıe sala kete berip, qarsy kezdesken Esqazyǵa áldeneni kúńk etti, ne degeni estilgen joq. Biraq, onyń ne dep ketkeni Esqazynyń qımylynan tez kórindi. Burynyraq kelgen Qamar kúıeý balasynyń qylyǵyna kúıine turyp, qonaqtardyń kóńil kúıin kóteretin sózder aıtyp tur edi, Esqazy aıǵaı sala táltirektep:

— Qurmetti meniń janazashylarym, bul — qyzymnyń toıy emes, ózimniń janazam ekenin áli bilgen joqsyńdar ma? Bilmeseńder bilińder, bul toı emes — janaza.

Mádına atyp turdy.

— Kóke, meni tirideı kemdiń ǵoı, kóke.

— Joq, balam, kómilgen sen emessiń, menmin.

— Jalynamyn, tyńdańyzshy.

— Joq, shyraǵym, sen adasqan jansyń, adasqannan jón suraıtyn essiz emespin men. Eı, qurmetti qonaqtar, men senderge ne dedim. Janazashylarǵa araq ishýge bolmaıdy, án salýǵa bolmaıdy, bı bıleýge bolmaıdy. Jemtikke .úımelegen quzǵynǵa uqsamaı joǵalyńdar dedim ǵoı.

Ol sony aıtyp, bar daýsymen aıǵaı sala stoldy salyp-salyp qalyp edi, shyny ydystardyń talaıy talqan bolyp aspanǵa ushty. Onymen de qoıǵan joq, ashýmen de, aqylmen de toqtatpaq bolyp qoltyǵyna jabysqan Qamardy da aıaǵan joq. Arashashy kóbeıgen saıyn onyń jyny da kúsheıdi.

Jurt ý-shý.

Jol ústindegi dostar bul jaıdan beıhabar.

— Mine, ańǵal bas meni oıdan-oıǵa osylaı domalatty, — dep, Sanat áńgimesin kúrsine aıaqtap edi, Mánnan ile ún qatty.

— Iá, ókinetin jóniń bar eken, baýyrym. Bir táýiri, dál bul ańǵaldyǵyń adamshylyqtan týypty.

— Olaı demeı, adamshylyqqa jat deýshiler sol toıdyń ishinen de tabylýy múmkin, tezirek jeteıikshi.

Mashınańdy qalaı jetkizesiń?

— Zaıa ketken eńbektiń joǵalǵan aqshasy deımin de tastap ketemin, basqa amal joq.

— Olaı bolmasyn. Biz senin mashınańda otyra turaıyq. Sen tez bar da kerekti bólshek pen bir shoferdi bizge tez jiber.

— Sonda men, sizderdi tastap ketpekpin be? Joq, onan da sizdiń myna shoferińizdi qaldyra turaıyq.

— İnishegim! Eger de meni aǵa deıtin bolsań, ózińnen tómengi adamdy qurmetteı bil. Ekinshiden, eki áıel alsań da bir aq áıel alǵan menen jassyń, jasy úlkenniń tilin alý da jaqsy qasıet bar...

— Munaı da qyrsyq bolady eken, á?.. Qymbat jeńge sizdiń berer demeýińiz joq pa?

Qymbat mıyǵynan myrs etip kúle sóıleıtin ádetine basty:

— Óz aqylyń ne deıdi?

— Óz aqylym tym bolmasa sizdi ala ket deıdi, buǵan siz ne deısiz?

— On segiz jyl kesh qaldyń, qaınym.

— Keshirińiz, jeńeshe, ózim bilmesem bilgenniń tilin alatyn ádetim edi.

— Áıeldi ala bilseń, ony aıalaı da bil, baýyrym.

— Osy aqyldy sózińiz úshin aldym tilińizdi, kettim zymyrap.

Sanat sony aıtty da, Mánannyń mashınasyna otyra qalyn tetigin biraq basty.

Qymbattyń kózi ózderinen bóline sala zymyrap bara jatqan Sanatta:

— Bul jigitti kim bolyp isteıdi dediń?

— Aqy alyp isteıtin qyzmeti — búginginiń jumysshysy, aqysyz isteıtin qyzmeti — erteńginiń ónertapqysh ǵalymy. Kel, jol tosýshy bolmaı mashınaǵa qonýshy bolaıyq.

Sanat sol aǵyzǵan boıy kelip mashınadan túse júgirdi. Biraq toı bolyp jatqan aýlaǵa kire bere tóbege urǵandaı turyp qaldy. Óıtkeni, aýlanyń ishinde jan joq, tek qıraǵan ydystar ǵana shashylyp jatqan-dy.

— Masqara!

Basqa sóz aıta alǵan joq, júgirip ishke kirdi. Ekpindep tez kirse de korıdordyń tabaldyryǵynan ári attaı alǵan joq. Júrek muzdasa dene shirkinniń diril qaǵatyn ádeti ǵoı, óz dirilin ózi basa almaı, óz júreginiń dúrsilinen basqany estı almaı, ne isterin de bilmeı ańyryp tur edi, shetki esikten Mádına shyǵa keldi.

— Janym, Mádına-aý...

Ol najaǵaıdyń jarqylynan ólerdeı qorqatyn, Mádınanyń jalt etken kezinen sol najaǵaı otyn kórgendeı seskenip, táýbasynan jańyldy da, aıtar sózden adasyp qaldy.

— Sen adasyp ketken ediń, aljasyp kelipsiń. Men Mádına emes, Mysqalmyn. Sen súıgen Mádına osydan eki saǵat buryn qaza bolǵan-dy.

Mádına sony aıtyp kete berip edi, Sanat ustaı aldy:

— Olaı deý úshin sen aldymen meniń kim ekenimdi bilip al. Senin aldynda turǵan meniń ózim emes, árýaǵym. Sen sony bilip al, sonan keıin kebinime óz qolyńmen ora da, bir shuńqyrǵa óz qolyńmen jerleı sal. Tek, bir ózińnen basqa jannyń qoly pák tánime tımesin. Osy ǵana senen tiler endigi bar tilegim.

Taıaǵyn tarsyldatyp, aıǵaıyn sala Esqazy shyǵa keldi:

— Eı, uıatsyz, birimizdiń qanymyz tógilsin demeseń joǵal tezinen! Joǵal tezinen!

— Áke!— dep, Sanat qushaǵyn jaıa umtylyp edi, Esqazy taıaǵyn sermep qaldy:

— Men óz abyroıyn ózi tókken sendeı esalańǵa áke emespin, aýlaq.

Sanat onyń ákelik júregi joǵyn osy sózderinen sezdi de ashynyp aldy.

— Seniń de aıtaryn osy ma, Mádına?

— Ákege bala bolyp kórmegen sen emes meniń Mádınam. Meniń sózim ol úshin zań, kózine kórinbeı joǵal, ońbaǵan.

— Mádına, men seniń sońǵy sózińdi kútip turmyn,— dep, Sanat ilgeri bir attap edi, Mádınanyń jalt etken kózi, kózi emes uzyn kirpiginen ushyp túsken bir tamshy jasy betine ý bolyp tıgendeı júregin dir etkizdi.

— Menen pe betińmen neni surap tursyń?— Ol eken turyp Sanatqa osyny aıtty da, Esqazyǵa kóz tastady.— Eshbir qas dushpanym sala almaıtyn jarany siz saldyńyz, áke. Endi sizdiń de meni balam deýińizge jol qalǵan joq.

Ol sony aıta salyp syrtqa shyǵa jóneldi. Ony qýa Sanat. Sanatty qýa Esqazy shyǵyp edi, aýlaǵa kirip kele jatqan Qamar men Dáýrendi kórip úsheýi de jetken jerlerine toqtaı qaldy. Qamar qyzyna anadaıdan ámir berip adýyndap keledi. Jolynda turǵandardy jan dep eleıtin emes.

— Aýyryn keıin alamyz, jeńil nárseleriniń bir sabaq jibin qaldyrmastan sal ana mashınaǵa. Dáýren, sen maǵan kómektes.

Ol osyndaı óktem qalpynda úıge bettep edi, Sanat qarsy aldyna tura qaldy:

— Mama, meniń ómirde mama dep ataǵan anam bir ǵana siz edińiz ǵoı. Tym bolmasa siz aıasańyzshy.— Qamar ony otty kózimen bir atty da, ún qatpastan ishke kirip ketti.

— Seni ózi ólmeı jiberetin kim bar?— dep, onyń sońynan Esqazy, Esqazynyń sońynan Mádına ketti.

Olardyń sońynan jónelgen Dáýrendi Sanat ustaı aldy.

Dáýren men mynalardyń eshqaısysymen adamsha alatyn emespin, aıtshy baýyrym, munda ne bolǵan?! Toı nege tarqaǵan? Dúnıe nege talqandalǵan?

— Meniń sizben adamsha sóılesetinimdi qaıdan bildińiz?

— Men saǵan ne jazdym?

— Siz búgingi qylyǵyńyzben adamshylyǵy bardyń bárine de jazyqtysyz.

— Qalaı? Ne úshin?

— Ne istep kelseńiz, sol úshin.

— Senińshe men ne istep keldim?

— Siz Mádınany ǵana emes, bárimizdi de aldap kettińiz de, burynǵy áıelińiz Mysqaldy qosylǵaly jatqan jańa kúıeýinen aıyryp qaıttyńyz.

— Kúıeýinen aıyryp? Bul ne qyljaq?

Ol tipti Dáýrenniń jaǵasynan ala túsetin edi, eki qolynda eki chemodany bar Mádına shyǵa keldi de úlgirtken joq.

— Múmkin saǵan mynaý kempir-shaldyń ajyrasqany da qyljaq kóriner. Solaı ma?

— Ajyrasqany qalaı?

Mádına ol suraýǵa jaýap qatqan joq, Dáýren ekeýi júgin aparyp mashınaǵa saldy da qaıta kele jatty. Ol áldene aıtqysy kelgen Sanatty qolymen toqtatyp, basqyshqa shyǵa bere kilt toqtaı qaldy.

— Apyr-aý, osy men ne istep turmyn? Dáýren, qazir meniń esim ornynda emes sekildi, ótinemin, men úshin sen oılashy.

— Neni?

— Jeti jasymda qolyna kelip, on bes jyl boıy áke dep ósken edim, sonyń bári bir kúnde, búgin bir saǵattyń ishinde zaıa bolyp ketkeni me? Múmkin jibir, mamama taǵy bir jalynyp kórsem qaıtedi?

Bul sóz Dáýrenge unaǵan joq.

— Ne úshin?

— Ózimdi qansha qınasa da mynaý sorly shaldyń azap shekkenin kórgim kelmeıdi.

— Ony azaptaıtyn kim?

— Jalǵyzdyq. Ol ózinen basqa janashyry joq adam ǵoı.

— Seniń menimen keńeskiń kelmeı me?— dep Sanat surlana jaqyndap edi, Mádınanyń

— Joq,— degen daýsy býlyǵyp shyqty. Jasqa býlyǵyp álsiz shyqsa da Sanatqa jeńil tıgen joq. Ol soqqy tıgen esin jınap, aıtar sózin saılan úlgergenshe úıdiń ishinen:

— Men jalynyp boldym, endi sender jalynasyńdar, jalyndyramyn men,— degen Esqazynyn masań aıǵaıy, oǵan ilese:

— Qaıtyp kelip jalynarmyz, oǵan deıin kúte tur,— degen Qamardyń keketindi daýsy shyqty. Bir qolyńyz dáý býma júgi, ekinshi qolynda kónetoz qara chemodany bar Qamardyń ózi de kele jatty.

Mádına júgirip baryp sheshesin qushaqtaı aldy:

— Mama, júregim áketip barady, búginshe toqtaıyqshy.

— Joq, toqtamańdar! Joǵalyńdar! Biriń emes, báriń de joǵalyńdar! Joǵal! Joǵal!— degen Esqazynyń aıǵaıy. Qamardyń izin qýa laqtyrǵan ár túrli zattar údep ketti.

— Óz obaly ózine. Meni ,sheshe deıtin bolsań ol úshin qaıǵyrma da maǵan jaq ashýshy bolma, júr kettik.

Betpe-bet qalǵan Sanat pen Esqazy ǵana. Sanat ony toqtatpaq bolyp umtylyp edi, Esqazy qolyna túsken zattardy talǵamastan laqtyryp ony bettetken joq. Esikti ishten ilip alyp, úıdiń ishine kerosın shasha bastady...

Jol boıymdaǵy mashınada Mennan men Qymbat áli otyr. Ekeýiniń de óńinde jalyqqandyq bar. Qymbat basyn Mádınanyń ıyǵyna súıegi kózin jumyp otyr.

— Mán! A, Mán! Toıdyń qurmetine bir án salyp jibershi.

— Erikpeshi-eı!

.

Kele jatqan mashınalardyń jaryǵy uqsastarynyń ár qaısysyna úńilýmen yzaly otyrǵan Mánnánnyń munan sypaıy aıtar sózi bolǵan joq, azdan soń basqa áýege kóshti.

— Onan da mashınaǵa sen ıe bol, men bir mashınany ustap alyp olardy izdep keleıin.

Qymbat sol kózi jumýly jatqan qalpynda qolyn usyndy:

— Qosh bol, janym. O dúnıede kezdesermiz, oǵan deıin saý bol!

Mánnan keýdesin kere úndegen joq...

Esqazynyń terezesinen órt jalyny jalmań qaqty. Ot tıip qaraıǵan lampalar ózgeshe bir úreıli únmen shatyrlaı bastady. Esikti birese tartqylap, birese urǵylaı Sanat tur. Ar jaqtan Esqazynyń kúńirene shyqqan aıǵaıy estildi.

— Órten! Murager! Joqqa muranyń da keregi joq. Órten! Órten!

Órt úıdi qushaǵyna alyp barady. Sanatta es kelgen joq. Ol birese aıǵaı salyp kóshege, birese tútin býdaqtap jatqan terezelerdiń árqaısysyna bir júgirdi. Esqazynyń daýsy ár terezeniń tusynan bir estiledi. Sol kezde Sanat ta bir umtylyp qalyp ony shaqyrdy, biraq Esqazy onyń shaqyrǵanyna keletin de, órtten seskenetin de emes. Onyń sol dúleı minezin sezdi de Sanat tútin býdaqtap, jalyn jalaqtaǵan terezelerdiń birinen sekirip ishke tústi de, aıǵaı saldy:

— Eseke, qaıdasyz?

Jan jaqtan el de qaptap ketti, órt sóndirýshiler de kelip jetti. Olardyń nasosynan shapshyǵan sý kıimderi jana bastaǵan Esqazy men Sanattyń ústin jaýyp ketti. Tútinge tunshyǵyp, jalynǵa oranǵan olar terezeden jańa túsip keledi. Demge jibermesten órt te sóndi, adamdar da qutqaryldy, tek Esqazy ǵana kúıikten qutylǵan joq. Onyń qımyly da, úni de álsiz. Sonda da ol qıqarlaýyn qoıǵan joq.

— Jiber, jiberińder! Bul kúıikti kórip tiri júrgennen kómir bolǵanym jaqsy, qoıa berińder meni.

Sonan beri bir jeti ótti. Esqazy áli aýrýhanada. Ózine-ózi salǵan jarasy jazylyp keledi, biraq ol kúndiz-túni jylaıtyn bir jańa aýrý taýyp alypty.

— Bul oqıǵanyń barlyq tarıhy osy. Sendershe osyǵan kinály kim?

Mádına osy suraýdy bere jaǵalaı kóz tastap edi, ózine qadalyp otyrǵan kózderdiń bári de tómen túsip ketti. Tipti, ózgeniń kózine óte ejet kóringen Darhannyń basy múldem salbyrap ketipti. Ol ún qatpastan ketýge bekinip otyr edi, Mádınanyń:

— Darhan, senin ekpinin táýir edi ǵoı, múmkin sen aıtarsyń?— degen sózi jigerin qaıraǵandaı, ol basyn kóterip aldy:

— Ózińnen keshirim suraýdan basqa meniń de aıtarym joq.

— Menen keshirimdi ne úshin suramaqsyń?

— Manaǵy bir aǵat sózderim úshin.

— Sep shyndyqty ǵana aıttyń ǵoı, shyndyqty aıtý — aǵat emes.

— Men shyndyq pen aǵattyqty aıyra bilemin.

— Oǵan talasym joq. Men bul suraýdy, Dáýren, saǵan da, Sergo, saǵan da, Alesha, saǵan da, Máken, saǵan da, Qarlyǵash, saǵan da, Galına, saǵan da — qysqasy, osy otyrǵan bárine de beremin. Aıtyńdar, kim kinály?

Jurt kimdi aıyptaryn bilmeı úpsiz tyna qalyp edi, esik jaqtan Sanattyń:

— Men!— degen daýsy sańq etti.

Onyń esikten kirgeni de, bir jetiden beri jurttyń kózine kóringeni de osy bolatyn. Ol kózine ıtıte kıgen kepkesin qolyna aldy da ilgeri basyp edi, Mádınanyń esi shyǵyp ketti. Ol óz kózine ózi sene almaı, aıtqysy kelgen sózin aıta almaı, tańdanýdan talyqsyǵandaı ornynan zorǵa kóterilip aqyryn tura bastady. Kózi zaldy qaq jaryp ózine qaraı aýyr salmaqpen júrip kele jatqan Sanatta.

Baýyrlarym-aý, men kimdi kórip turmyn? Mynaý kele jatqan anyq Sanat pa?

Bir ǵana Mádına emes, zaldaǵylardyń bári de Sanatty tanı almaı tańyrqap qaldy. Óıtkeni onyń keshe ǵana bir tal aǵy joq shashy búgin bir tal qarasy qalmastan túgel aǵaryp ketipti. Mádınanyń úreıin ushyryp jańaǵy bir kezde tilin baılaǵan sumdyq osy. Sanat zaldyń jaqyndaǵan kezde ol sahnadan sekirip tústi, kózinen jasy qosa yrshyp ketti. Zaldaǵylardyń báriniń de júregi Mádınanyń júregimen birge eljirep, báriniń de kózi Mádınanyń kózimen birge móltildep Sanattyń shashyna tańdana qadalyp tur.

Mádına Sanatty qushaqtaı alyp jasqa býlyǵyp tur:

— Tániń ǵana emes, janyń da órtenipti ǵoı, buǵan da sen kinálimysyń?

— Iá, buǵan da men kinálymyn.

Mádına basyn Sanattyń keýdesinen kóterip alyp bar daýsymen aıǵaı saldy.

— Joq, sen munyń birde birine kináli emessiń. Solaı emes pe, joldastar?

— Solaı, — degen daýystar dý etti. Tipti ishteı Sanatty aıyptap júrgen Dáýren de qosylyp ketti.

Mádına Sanattyń keýdesine qaıta qulady.

Sol bir suraý, áli berilip keledi, biraq, jaýaby áli tabylǵan joq. Óıtkeni, eń kináli eldigimizdiń ejelgi, jaýy kúnshildik ekenin, onyń otyn jaǵyp, oǵyn atýshy Ógeıbek sekildi jalǵan dostar ekenin eshqaısysy áli taba alǵan joq.

1949 jyl

---