Óndiristi ózimiz óristete alamyz
Sherhanǵa hat
Qadirli Sherhan!
Bizdiń hattarymyzdy kóp adam oqıtynyn kórip júrmiz ǵoı. Kezdeskende pikirlerin aıtady, tilekterin bildiredi. Gazet redaksıasyna kelip túsken pikirlerdiń toptamasy da jarıalandy. «Bizdiń aıtpaǵymyzdy aıttyńyzdar, durys jazyp jatyrsyzdar, jalǵastyra berińizder», — dep tilek-usynys aıtady. Bir hatta: «Talaptaryńyz oryndy. Bul sózderińiz elge de, Elbasyǵa da qolǵabys sózder dep bilemiz», — delingen. Endeshe, sál kidirip qalsaq ta, hatymyzdy jalǵastyraıyq.
Óziń bilesiń, jaqynda Prezıdent buqaralyq aqparat quraldarynyń basshylarymen kezdesip, keń suhbattasty, baspasózge járdem jasaıtyn boldy. Qazaqstan jýrnalıseriniń kásibı merekesi bolyp 28-maýsym belgilendi. Osy tóńirekte biraz áńgime qozǵalǵan. Qalaı bolsa da, jylyna bir kún jýrnalıserge qurmet kórsetilip, memlekettik deńgeıde merekeleıtini durys. Asa kórnekti pýblısıserge (osy bir jaǵymdy da jalyndy halyqaralyq sózden bas tartpaıyqshy jyl saıyn Prezıdenttiń eki syılyǵy, jas jýrnalıserge (olardy pýblısıser dep ataý erterek) eki járdem stıpendıa berilmekshi. Qalanyń dál ortasynda Jýrnalıser aleıasy ornady. Endi osy kóńilmen jýrnalıser sezin ótkizsek, jýrnalısıkaǵa arnalǵan kitap shyǵarsaq, belgili jýrnalıserdiń esimderimen atalatyn syılyqtardy jalǵastyrsaq...
Ekonomıkalyq problemalardy jazýda kazak basylymdarynyń boıyna jan kire, qan júgire bastady dep N. Nazarbaev jýrnalıserdi shabyttandyratyn, mindetteıtin pikir-tilek aıtty. Iá, reforma barysy men baǵytyn «Egemen Qazaqstan» bastaǵan gazet-jýrnaldar taldap, batyl jaza bastady.
Elbasy qazir táýelsiz jáne resmı basylymdar (negizinen qazaq tilinde) arasynda tereńdik jaǵynan alshaqtyq joq dep aıtty. Ony oqyp baryp aıtyp otyr. «Oqyp» degen sózimniń astary bar. Sherhan, ekeýmizdiń «Egemen Qazaqstanda» jarıalanyp júrgen hattarymyzdy keı jurtshylyq: « Sender jazyp jatyrsyńdar, solaryńdy basshylar oqı ma, nazar sala ma, pikir aıta ma?» — dep suraı beretin. Sol bizdiń hattarymyzdan keıin resmı oryndardan qolma-qol «Mynaý ne?», «Bul qalaı?» degen kiná-kúmán aıtylǵan emes. Budan biraz buryn premer-mınıstr Á.Qajygeldın de «Kazpravda» jýrnalıserimen kezdeskende, «Bizdiń qyzmetkerler keıingi kezde gazetti oqı sala redaksıaǵa eskertpe jasap, telefon soǵýdan boı tartatyn boldy», — dedi. Demek, jýrnalıserdiń pikir sózine qarsylyq bildirmese, oǵan qosylǵany, ony qostaǵany dep uǵýymyz, sanaýymyz kerek.
Shúkir, qazir elde tynyshtyq-yntymaq saqtalyp otyr, ony sózben, uranmen ornata da, saqtaı da almaısyń. Endi reformanyń oń nátıjesin, ıgiligin (altynshy jylǵa aıaq bastyq qoı) qalyń halyq, árbir otbasy sezinýi tıis, óndiristiń jandanǵanyn (1500 iri kásiporyn jumys istemeıdi), sodan baryp turmystyń túzele bastaǵanyn qulaqpen estip qoımaı, kózben kórýi qajet.
Ol neden bastalady degende, Sherhan, óziń jaqsy bilesiń, bári óndiristen dep aıtamyz. Ataqty AZTM — Almaty aýyr máshıne jasaý zaýyty bizdiń eki súıener tiregimiz — munaı óndirý men tústi metalýrgıaǵa qajet máshıne-jabdyqtyń qandaıy, qanshasy qajet bolsa da jasap bere alamyz, tek tapsyrys túsirip, aqshasyn aldyn ala tóleńder dep otyr. Biz kezinde «Jetisýdy» synaı beretinbiz. Onyń, aıaq kıimin mensinbeıtinbiz. Endi qarap otyrsaq, sonymyz asylyq eken. Onyń aıaq kıimi mynaý Qytaı men Túrkıadan qara qapshyqpen áıelder ákelip satatyn kıimnen esh kem emes. Ózi arzanǵa túsedi. Jurttyń bári jaqsy eken dep alty myń teńge turatyn «Adıdas» krosovkasy men kostúmin ala bermeıdi ǵoı.
Al sol sıaqty óndiris oryndaryna bir aınalmaly qarjy berip, demep jiberse, júrip keteıin dep-aq tur. Otan qarsylyq bar. Óndiriske qarjy bersek, aınalymdaǵy emısıa aqsha kóbeıip ketedi, ınflásıaǵa ıe bola almaımyz deıdi ásire reformatorlar. Onyń da jany bar shyǵar. Inflásıanyń ósýi — baǵanyń ósýi, aqshanyń qunsyzdanýy ǵoı. Biraq keıbir kórshi elderde ári óndiristi shamasynsha órkendetip, ári ınflásıany ustap otyrǵan jaıt bar eken. Qytaıǵa baryp kelgen Parlament delegasıasy ol elde óndiris ónimi jylyna 9,7 — 9,8 paıyz ósip, onymen qosa ınflásıa deńgeıi 6 paıyz ǵana ekenin kórip keldi.
Qazirgi bizdiń armanymyz da, maqsatymyz da osyǵan jetý. Onyń ekinshi joly, basshylar sendirip aıtyp júrgen, jurtshylyq áli de bolsa kúdik-kúmánmen qarap otyrǵan — kásiporyndardy sheteldikterge satý, keıde tegin berý. Jurt sol kásiporyndardyń jaıyn bilgisi keledi. Qumkól munaı kásipornynyń aty ózgerip, endi «Harrıkeıl-Qumkól -Munaı»dep atalady, aksıasynyń 89,5 paıyzy Kanadalyq ıesine, al 10,9 paıyzy óz júmysshylaryna bólindi. Eńbekaqyny ýaqtyly tólep turamyz, munaıshylardy tegin tamaqtandyramyz dep otyr. Kentaý kásiporyndaryn «Rıver-Interneıshnl SA» alǵaly jatyr. «Kverner Metalz» atty kanadalyq kompanıa jylyna 400 myń tonna rýda óndiremiz, óńdeımiz dep jobalaıdy. Shymkenttegi «Fosforda» aılyq ýaqtyly berilmeıdi. Biraq basqarýshy «Doneks» fırmasy (ókili Nurlan Kúmisbekov) qoımada jatqan 2,5 mıllıon tonna daıyn ónimge kózin alartady. Atyshýly «Qazaqstan alúmını» aksıonerlik qoǵamy bir toqsanda 270 myń tonna glınozem óndirgen. Al «Ýaıtsven LTD» fırmasynyń osy maqsatta jumsaǵany 26 mıllıon dollar. Eseptep kórsek, óndirilgen glınozemniń tonnasyn keminde 100 dollardan satsa da(olar 140-150-den satpaq bolǵan ǵoı), bir toqsandaǵy túskeni 27 mıllıon dollar , al jumsalǵan shyǵyny joǵarydaǵydaı — 26 mıllıon dollar. Ázirge shyǵys pen kiris birdeı. Munyń ıeleri de (bas dırektory Almaz Ibragımov) jumysshylarǵa biraz jeńildikter jasaımyz dep otyr.
Iá, Sherhan, myna sheteldik qojalardyń biraz shyǵynǵa baryp, qarjy jumsap jatqany ras. Biraq kúni erteń olar munaı, altyn, fosfor, mys sekildi sapasy da, baǵasy da joǵary ónimderdi janyn salyp óndire bastaǵan soń (olarǵa jeńildik mol) shash-etekten baılyqqa batady. Erteń ol ken oryndarynyń qazynasyn túgel qoparyp, sýalǵan sıyr sekildi qańyratyp ketpese boldy. Taǵy bir mysal. Joǵary sapaly mys óndirýmen aty shyqqan Altaıdaǵy Ertis mys qorytý zaýytyn aǵylshynnyń «Daıton Assoısheıt LTD» fırmasy satyp aldy. Onyń prezıdenti Saparaly Bóbeev bylaı deıdi: «Mynadaı tamasha zaýytty bar bolǵany mıllıon dollarǵa ǵana (!) satyp aldyq. Árıne, áli de kóp qarjy jumsaýymyz kerek. Munda tamasha ınjenerler men jumysshylar isteıdi. Buryn kórshi eldermen qalyptasqan qarym-qatynasymyzdy saqtaımyz. Sóıtip, isti ońǵa býramyz».
Bul da biraz jaıdy ańǵartady. Qansha degenmen bul shetel qarjysymen jumys isteı bastaǵan elý kásiporyn búkil eldiń taǵdyryn sheshe almaıdy. Kóp bolsa ózderinde tikeleı isteıtin 250 myń jumysshyny, solardyń bala-shaǵasyn qamtamasyz etedi. Al bizde 5 mıllıon júmysshy bar. Qazaqstan baılyǵyn, ıgiligin jasaıtyn ózimizdiń óndirisimiz, ózimiz basqaratyn, ózimiz júrgizetin kásiporyndar. Soǵan bara jatyrmyz. Ol ońaı da emes. Ony mynadan kóremiz. Bıylǵy jyldyń birinshi toqsanynda óndiris ónimi 0,3 paıyz ǵana ósti. Óskeni durys, bir aqtym mardymsyz.
Qazaq jýrnalıseriniń kóp aıtyp, jany aýyra jazatyn jaıy — aýyldyń qazirgi hali. Osy másele sol kezdesýde jańa bir turǵydan aıtyldy. Aýyldaǵy jekeshelendirý prosesterin zertteı jazǵan jon deı kelip, Elbasy «túri jeke menshik, mazmuny kollektıvtik ujymdar kúsh biriktire tyǵyryqtan shyǵa alady», — dedi. Bizdiń baıaǵydan aıtyp, kútip júrgen sózimiz osy emes pe? Endi osyny da qadaǵalaý — jýrnalıserdiń isi. Bizde endi baıaǵydaı maldy, jerdi biriktirý emes, ydyrap ketken tehnıka-máshınelerdi birlestiretin, baıaǵy MTS sekildi tehnıkany jınaıtyn, jalǵa beretin, ony jóndeıtin, janar-jaǵarmaı jetkizýge járdemdesetin mekemeler bolsa degen usynystar aıtylyp júretin. Rasynda da, ezderi jeke menshik ıeleri bolyp qala beretin sharýalar osynda kúsh biriktirse, bir-birine járdem jasasa degen baǵyt-baǵdar baıqalady. Ómirdiń ózi aýyldarda irilengen kooperatıv pe, aksıonerlik qoǵam ba, sharýalar asosıasıasy ma — sondaı bir uıym-ujymǵa (basqa jaǵdaı, basqa deńgeıde) tize qosýdyń qajet ekenin kórsetip, jurt soǵan moıyn bura bastady. Qazaqtyń keń dalasynda sharýa qojalyqtary kúsh biriktirip, qosyla qımyldamasa qıyn ekenin sońǵy jyldar kópsetti ǵoı. Bir ǵana mysal. Bar egindi jınap alý úshin 50 myń kombaın qajet eken, ázirge Amerıkadan satyp alǵanymyz — 632 ǵana. Kórshi Reseıden nege almaımyz, Pavlodarda kombaınshy aramyz degen sóz bolyp edi, ol ne bop ketti? Jeńil máshıne jasaımyz degen edik. Onyń tusaýy kesildi. Biraq baǵasy áli ýdaı. Kim aldady? Reformanyń endigi kezekti mindeti — naqty ónim shyǵarý, óz máshıne-quraldarymyzdy jasaý. Qazir adamdardyń kóńili de, ómiri de eldiń ekonomıkalyq-áleýmettik deńgeıine kelip tirelip otyr.
Endi jýrnalıserdiń óz enshisine, menshigine jatatyn bir sharýa aıtaıyn. Úkimet kepildigimen alǵan qyrýar nesıe qarjyny bermeı ketken, berýge shamasy kelmegen bıznesmenderdiń, fırma bastyqtarynyń tizimi «Delovaıa nedelá» gazetinde jarıalandy. Olardyń qymqyryp paıdalanyp ketken qaryz-qarjysynyń jalpy kólemi 50 mıllıard teńge eken. Sonyń bárin memleket ózi tóleýge májbúr boldy. Sol tizimdi «indetip», «alǵan qaryz-qarjy qaıda, nege jumsaldy» dep suraýǵa bolady ǵoı. Jýrnalısiń tergeý suraǵyna jaýap bermeýge eshkimniń de haqysy joq. Eger kóshelerde josylyp júrgen ınomarkalar men astana aınalasyndaǵy sándi-saltanatty «osobnáktarǵa» aınalǵan qaryz-qarjyny túgel qaıtaryp, tóleıtin bolsa, onda memlekettiń eńbekaqy jónindegi bar bereshegi túgel óteler edi degen esep bar.
Aılyqtan basqa kún kórisi joq adamdardy zaryqtyryp, memleket bólgen, bergen aqshany ıelerine jetkizbeı, jolda «aınaldyryp», «joǵaltyp» jiberetin bastyqtardyń da aty-jónderin jaryq dúnıege shyǵaryp aıǵaqtaý, túsin tústeý qajet-aq!
Sálemmen, dosyń Kamal SMAIYLOV
You Might Also Like
