InfoHub Logo

Kún shatyr-shutyr kúrkirep, naızaǵaı jarq etkende, adam selk ete qalady ǵoı. Artynan qalyń nóser jaýyp aýa tazarǵanda, tynysyń keńip, boıyńa bir jiger bitedi. Álginde ǵana osyp ótken kóktiń ot qamshysyn umytasyń da, syry mol, syılary kóp tabıǵat shirkinniń qubylystaryna qıalyńmen súńgısiń de ketesiń.

Baýyrjan Momyshulymen kezdesken saıyn men ylǵı da sondaı áserde qalýshy em. Kezdesýler az bolǵan joq. Bárin basynan aıtaıyn.

Elýinshi jyldardyń bas kezinde bir top jas jigit «Lenınshil jas» gazetine qyzmetke keldik. Redaksıada Baýkeńniń báıbishesi mashınıstka bolyp isteıdi eken. Bárimiz «Jamal apaı» dep japyryla syılaımyz. Baýkeńniń báıbishesi bolǵandyqtan ǵana emes, ózi salıqaly, sabyrly, aıtaıyn degenin aıtyp tastaıtyn betti adam. Sonymen birge jastarǵa anadaı qamqorshy, atadaı aqylshy. Mashınka basýy — kisi qyzyǵarlyq, ári tez, ári meılinshe saýatty. Osynyń bári ol kisige degen qurmetti kún saıyn kóbeıtpese, azaıtqan joq.

Qolymyz jumystan sol bosaı qalǵanda:

— Jáke, Baýkeń jóninde áńgime aıtyńyzshy, — dep aınalasyna jınala qalamyz.

— E... jigitter-aı, shyn Baýkeń sender estip júrgendeı emes. Eldiń aıtýynsha, ol — ospadar, ur da jyq tentek adam. Tentektigi bar, árıne. Biraq onyń tereńdigine kim boılap jatyr...

Budan ári áńgimeni short úzetin de, «káne, qaısyńnyń materıalyń daıyn, aıtyńdar, basyp tastaıyq» deıtin.

Biz ony ózimizshe jorıtynbyz. Baýkeń Moskva túbindegi Kalının qalasynda Jamal apaıdan bólek turady. Biraq úzbeı hat alysatynyn áregidik áńgimeden baıqaımyz. Jańa kelgen jas jýrnalıser qashan aqshaǵa jaryǵan. Qysylyp qalǵan kezimizde:

— Mynaý Batyr aǵalaryńnan kelgen aqsha edi, má, keıin shartyń kelgende berersiń, — dep talaıymyzdy ekonomıkalyq tyǵyryqtan san alyp shyǵatyn da Jamal apaı bolatyn.

Redaktordan basqa birimizde páter joq, aı saıyn jaldap turatyn baspana izdep, Almatynyń ol sheti men bul shetine ylǵı barlaý jasap júrgenimiz. Jaldaýǵa tabylǵan páterge ákemiz ony enshige bergendeı qýanamyz.

Respýblıkalyq jastar gazetiniń bildeı jaýapty hatshysymyn. Soǵan qaramastan, páter izdeýdiń bir qyspaǵyna men de túsip qaldym. Eki aı sabylyp, ábden sharshadym. Bir kúni Jamal apaı:

— Qaraǵym, qysylyp júrgen sıaqtysyń. Bastyqpyn ǵoı dep namystanbasań, bizdiń úıge kel. Eki bólmede Baqytjan ekeýmiz ǵana. Onyń ústine aǵańnyń «Baqyt bıyl on beske keledi, ony perehodnoı vozrast deıdi. Bul shaq — óte qaýipti shaq. Kósheniń yqpalyna túsip ketip júrmesin. Úıde áńgimelesip, aldanatyn aǵasy bolý jaǵyn nege oılamaısyń, jastar gazetinde istep júrsiń ǵoı» degen tapsyrmasy bar.

Baspana shymbaıyma batyp turǵanda, «bastyqtyǵymdy» ustatyp qaıtemin, kelise kettim. Obaly ne, Jamal apaı meni úlken ulyndaı, Baqytty kishi ulyndaı etip ustady. Tipti men jóninde Baýkeńe jazyp ta jiberipti. Bir kezde ol kisiniń hattarynda «úlken ulyńa sálem!» degen joldar paıda bola bastady. Buǵan, árıne, semirip júrdim. Mundaı ishtartý ári Baýkeńdi kórýge tipti yntyqtyra tústi.

Sol Baýkeń otstavkaǵa shyǵyp, 1956 jyldyń kókteminde birjola keldi. Jamal apaı «shalymdy kútemin» dep jumystan shyqty. Ondaı mashınıstka tabý qıyn edi. Jaýapty hatshy retinde aýyrlyq, ásirese, maǵan tústi. Amal bar ma, Baýkeńdeı azamatty qoıyp, redaksıada isteı berińiz deı alasyń ba.

«Shalym» degende sol kezde Baýkeń áli elýge de tolmaǵan, 46 jasta ǵana. Al Jamal apaı bolsa, ol kisiden alty jas kishi.

«Lenınshil jas» gazetiniń kollektıvi Baýkeńe tonnyń ishki baýyndaı boldy. Qansha aıtqanmen, báıbishesi jumys istegen jer ǵoı. Bir top jas jýrnalıs ol kisige tipti úıirsek boldyq. Jamal apaı aıtqandaı, Baýkeń de bizdi týrashyldyǵymen, tereńdigimen baýraıdy. Soǵys jaıly ǵana emes, ómir jaıly nebir tereń-tereń syr qozǵaıdy. Ol kisiden shyqqan soń kúndelikti kúıki tirligińe basqasha qaraısyń. Ómirge, aınalańa, qasyńdaǵy adamdarǵa degen ólshemiń ózgeredi. Júreginde bir shyraq tutanyp, onyń sáýlesi keýdeńdi keńeıtip bara jatqandaı bolady.

Aqyryp ta sóıleıdi, asyryp ta sóıleıdi, biraq ar jaǵynda zil turmaıdy, nur turady. Sol nurdy qabyldaı almasań, ol ashýly da qýatty. Uqqanyńdy sezse, máz-meıram jaısań. Qara qyldy qaq jaratyn ádildikke qosa, árekettegi jalǵandyqqa, jadaǵaılyqqa tózbeıtin aıbattylyq ta jetkilikti. Jymysqytyp, jybyrlatyp, shýdaı súıretken nemese oraǵytyp ottap ketken myń sózden góri dik etkizip, tóbesinen túsire aıtatyn bir sózdi qalaıdy. Jáne solaı sóıleýdiń ózi — asqan sheberlik.

Buǵan deıingi estigen Baýkeń jaıly alyp-qashpa sózderimizdiń esirmesi, kóbigi kóp eken. Kózsiz aıtyla salǵan ótirigi de jeterlik bop shyqty.

Jazǵan shyǵarmalarynyń aforızmge, fılosofıalyq oılarǵa toly ekenin endi uǵyna bastadyq. Sózi syndy, oıy syndy adammen uzaq otyryp, áńgimelesýge árqashan ázir. Jalyqpaıdy, ózi de jalyqtyrmaıdy. Ondaı áńgimelerden soń otty kózderi nurlanyp, jaıma-shýaq, jaıdary kúıge túsedi. Sózi de jumsaryp, ózi de jumsaryp, keńkildep rahattana kúlip alady. Áńgime bitse de, aqyryn yńylǵa basyp jańaǵy bir lázzatty ári qaraı ózdiginen jalǵastyra túskendeı keıip baıqatady.

Baýkeńe sálem bere kelýshiler kóp boldy. Esikte damyl joq, Jamal apaıdyń qazany da ottan túspedi. Biraq osy bir «sapyrylystan» Jámkeń úlken lázzat alǵandaı. Meni «Baýkeńniń sózin tyńdap qal» dep ylǵı zalǵa qýyp jiberedi. Batyr aǵamyzdyń ózi de meni eshbir áńgimesinen shetqaqpaı qaldyrǵan emes. Birneshe ǵajaıyp kezdesýlerdiń kýási boldym. Esik syldyr ete túsisimen, men júgirem, Baýkeń mańǵazdana ornynan turady. 8-gvardıa jaýyngerleriniń, komandırleriniń kelisi bólek. Olar esikten kire shekelerine qoldaryn qoıyp:

— Joldas gvardıa-polkovnıgi, sizge sálem bere kelgen...— dep aldymen áskershe amandasady da, artynan qushaqtasady.

Bir kúni Málik Ǵabdýllın keldi. Ol da qarýlastarynyń ádetinshe qolyn shekesine qoıa bergende, Baýkeń:

— Áı, Málik, osy sirespe amandasýǵa toıdyq qoı, kelshi, baýyrlarsha bir qushaqtasaıyq, — dep eki qolyn qyransha keń jazyp jiberdi. Eki batyr qushaqtaryn jaza almaı, bir-birine jabysqan kúıi uzaq turdy. Saǵynyshtyń jelimi olardy tipti jiberer emes.

Asúıden shyǵa kelgen Jamal apaı mynaý kóriniske tebirengeni sonsha, kózine jas aldy. «Qandy kóılek baýyrlar ǵoı. Tiri qalǵandary qazaq halqyna qandaı olja bolǵan» dep turǵan sıaqty.

Mundaı júzdesýden keıin ádette dastarqan jaıylady, stolǵa qonaq kóńilin tabatyn dámniń bári qoıylady. Onyń ishinde ishimdik te bolady.

— Halqymnan aınaldym! Tentek ulyńa saǵynyshyn bildirip kelip jatyr. Kóbin tanymaımyn da. Biraq sálem bere kelgenniń maǵan jattyǵy joq. Ózim de saǵynyp qalyppyn. Myna bas kótertpeı jatqan adamdar leginen bir sańylaý taýyp, Muhtar, Qanysh, Sábıt aǵalaryma ózim baryp sálem berýim kerek. Ózderi Almatyda ma eken? Bir kún bolsa da, myna kempirim de demalsyn, qazan qasynan ketpeı zoryǵyp óletin boldy, — dep sóz aıaǵyn qaljyńǵa burdy. Bul Baýkeńniń jaqsy bir ádeti. Ondaı qaljyńyna ne sútten aq nıeti, ne ashshy ájýa jatady.

Akademık Ahmet Jubanovpen bir demalys kúni sáskeden bastap, túnniń bir ýaǵyna deıin rahattana áńgimeleskeni áli esimde. Ekeýi de saǵynyp kórisip, shamyrqana sóılesti. Áńgime taqyryby alýan túrli boldy. Tarıhqa da ketti, búgingi el ómiriniń kókeıkesti kóp jaılary da qozǵaldy. Óner, ádebıet bolashaǵy, ıntellıgensıa jaıly — bár-bárin eki júırik jarysa otyryp, jarasa otyryp uzaq saralady. Ol kezdesýdi tereńnen tolǵaǵan syr dese de, jyr dese de bolǵandaı edi. Túnniń bir ýaǵynda Ahańdy úıine shyǵaryp salyp kelip:

— Shyn akademık, mine, osy kisi. Búgin qaı kún ózi? Ahańmen kezdesken kúndi kalendarǵa qyzylmen jazyp qoıshy,— dedi.

Sol kezdesýdiń oıda joqta kýási bolǵanyma esime túskende, qýanamyn da tolqımyn.

Sol jolǵy bir oqys oqıǵany da aıtpaı ketýge bolmas. Ahańdy shyǵaryp salyp, túnniń bir ýaǵynda Baýkeń ekeýimiz úıge qaıtyp kele jatqanymyzda, men álgi jaıdyń sebebin suraýǵa degbirsizdeńdim...

Ahań alǵash kirgende stol basynda úsheýmiz ǵana edik. Ol kisi jan-jaǵyna qarap, birden sheshilip ketpedi. Baýkeń ornynan turdy da, meni kelesi bólmege shaqyrdy.

Áskerı kıimi, qylyshy osy bólmede bolatyn.

— Kı mynany,— dedi maǵan. Men ań-tańmyn.

— Kı dedim ǵoı,— dep Baýkeń aıǵaı saldy.

Men jalma-jan kıe bastadym. Kıteli, bas kıimi meniń ústimde.

— Asynǵyn anany, — dep qylyshty nusqady.

Qylyshty asyndym. Kádimgi muzdaı qursaýly polkovnık boldym da shyqtym. Biraq iri deneli Baýkeńniń kıimderi maǵan jarasyp ta turmaǵan bolý kerek.

Zalǵa ertip keldi de:

— Aha, myna balaǵa qarańyzshy, maǵan uqsaı ma? — dedi.

— Uqsaıdy eken, — dep Ahań jymıyp kúldi.

— Osy úıde eki bala bar. Bireýi — qara bala, ol osy, ekinshisi — sary bala, ol dalada oınap júr.

— Shagom marsh, sheshin, ty svoıý mıssıý vypolnıl,— dedi maǵan.

Túk túsinsem buıyrmasyn, men basqa bólmege sheshinýge kettim. Áskerı kıimdi tastap, ózimniń kádimgi kıimimmen qaıta oraldym. Jaıma-shýaq, ekeýi áńgimege kirisken eken.

— Otyrǵyn, sóz tyńda, — dedi Baýkeń. Men oqys jaıdyń sebebin suradym. Baýkeń biraz yńyldap aldy da:

— Túsinbegen ekensiń ǵoı, — dedi.

Kóshede kele jatqan boıy shylymyn soryp-soryp jiberdi de, biraz únsizdikten keıin:

— Ahań kóp qýǵyn kórgen adam. Qazaqta ne deıdi, «qýa-qýa qyzyl túlkiniń quıryǵy qylań bolǵan» deı me? Seni ol kisi bóten adam-aý dep otyrdy. Baıqadyń ba, alǵashqyda kibirtiktep, sózi sarań boldy. Ol kisi sheshen adam. Sózdiń maıyn tamyzady. Kibirtiktegeni — mynaýyń «salpań-qulaqtarǵa» jetkizetin bireý emes pe degeni. Biraq qumarynan shyǵa syrlasqysy keledi. Men de ol kisimen tildesýge ińkár edim. Eki arada sen tursyń. Seni qýyp jiberýim kerek pe edi? Seni aıaqasty polkovnık jasaǵan osy jaǵdaı. Aıtpasa da túsinikti. Saǵan áskerı kıimimdi kıdirgenim — «bul bóten emes, ózimizdiń bala» degenim. Bul úıde eki bala bar dedim ǵoı, estidiń be?

— Estidim.

— Estiseń sol. Ahań saqtyq jasady. Men qysylmańyz dedim. Ekeýmiz sóıtip uǵystyq. Al endi sen Baýyrjan búı dedi, Jubanov úı dedi dep ottap júrme! Shuqyryńa birdeńe barǵan bolsa, búgin az áńgime aıtylǵan joq, ponátno! — dep Baýkeń daýsyn kóterdi.

— Ǵajap áńgime boldy,— dedim men.

— Ǵajap, ǵajap! Tamsanǵannan basqa ne bilesińder! Sóz taný kerek, kisi taný kerek.

Baýkeń ózindik pedagogıkasymen sóıtip taǵy bir sabaqty berip tastady.

Ol kisi ádette jaqsy áńgimeni jany uıyp tyńdaıtyn da, oısyz ospaqtap soǵatyn adamnyń sózin shart úzip tastaıtyn. Jasandy shydamdylyq jasap, jalyqqansha otyrýǵa iznáhár barmaıtyn.

— Molchat! Seni tyńdaýǵa «shyly-mylynyń» ýaqyty joq.

Ondaıda aıtatyn sózi osy, «shyly-myly» degeni — Momyshuly degeni. Tap osylaı etý Baýkeńe ǵana jarasyp turatyn. Betiń bar, júziń bar demeı, tilip túsetin «shyndyq» atty almas qylyshtyń tap ózi edi. Zekigeni — uǵa bilgen adamǵa aınalaıyn degeni, aqyra sóılegeni — adaspa, ar aldynda, adamshylyq aldynda adal bol dep eskertkeni. Otty kózin qadasa, seniń boıynda qoqys-soqys joq pa dep barlaǵany. Suq qolymen oryndyqty nusqasa, «otyr, áńgimeńdi aıt, sóıleseıik» degeni. Baýkeńniń osy bolmysynyń ózinde qudyretti bir kúsh turatyn, seni úrkitpeıtin, qaıta ózine tarta túsetin.

Kezdesken saıyn keshegi Baýkeń búgingi Baýkeńe uqsamaıdy. Tolǵar oıy, sherter áńgimesi, kókiregińe quıar ónegesi birin-biri qaıtalamaı, órbı beredi, saraıyńdy asha túsedi. Keshegi surapyl soǵys jyldaryndaǵy jaýynger tulǵasy, adam tulǵasy, adamgershilik jaıly jazbaǵy, jazǵysy keletini kóp eken. Sony qaǵazǵa túsirip, artyndaǵy urpaqqa qaldyryp ketýge asyqqandaı syńaı tanytyp júrdi. Keıde oı tolǵaǵan tańdamaly shyǵarmalarynyń ústinen shyqsań, keıde ar jaǵynda daýyly kóterilip, birese tarylyp, birese qamyǵyp, birese jarylyp, birese jazylyp otyrǵanynyń ústinen shyǵasyń. Munyń bárin úlken kózderi aınadaı aıqyn kórsetip turatyn.

Sol Baýkeń men Jamal apaıdyń qolynda men shańyraq kóterdim. Týǵan kelinderindeı jubaıymdy óte jyly qarsy aldy. Bul áke-shesheden erte aırylǵan men úshin esten ketpes oqıǵa boldy. Balasy Baqytjan meni «Jan-aǵa», joldasymdy «jeńeshe» dep ketti. Tuńǵyshymyz týǵanda shildehanany Baýkeń óz úıinde jasatty. Kelinine úlken shoq gúl jiberip, alǵashqy nárestesimen ózi quttyqtady.

— Úı boldym dep qol úzip ketpegeısiń. Sen osy úıdiń balasysyń,— degen sózderi men úshin jaı aıtylǵan shyǵaryp salma sóz sekildi kórinbeıtin. Ol kiside ondaı ádet joq.

Bir kúni «Baýkeń shaqyryp jatyr» degen soń jubaıymyz ekeýmiz qol ustasyp asyǵa jettik.

— Qaraǵym, — dedi Baýkeń kelinine qarap. — Men seniń ákeń Uzaqbaı Qulymbetovty kórgen kisimin. Ol súıkimdi el aǵasy boldy. QazSIK-ti basqardy. Búginshe aıtqanda, Qazaq SSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń predsedateli ǵoı. 1937 jyldyń lańy talaı tarlandarmen qosa, ol kisini de aldymen jutty. Má, mynaý tıynǵa bir makıntosh alyp kı. Myna kempir «kelinim, kelinim» deıdi. Saǵan áli túk kıgizbepti, — dep keńk-keńk kúldi. — «Ákeń ólse de, ákeńniń kózin kórgender ólmesin» degen qazaq. Qaraǵym, muny durys túsingin. Kúıeýiń respýblıkalyq gazettiń bildeı jaýapty hatshysy. Aqshalaryń bar shyǵar. Degenmen Baýyrjan atamnan dep kı.

Qarasam, jubaıym aǵyl-tegil jylap otyr eken. Eń názik jan pernesin basyp, eń bir aıaýly sezimdi qozǵap jiberdi ol kisi, árıne.

— Iá, ol bir zobalań jyldar edi, — dep Baýkeń biraz yńyldap otyrdy da:

— Qara bala, sen makıntosh tigilip bitken kúni kelinge kıgizip, maǵan ákep kórsetesiń, uqtyń ba? — dedi. Bul endi muńaıa bermeńder, jetedi degeni. Úıge kele jatqanda boıymyzdy bir sergektik, «jaqsy adam janyńda bolsa, jaryq kúndeı eken ǵoı» degen ystyq sezim baýrap kele jatqandaı.

Baýkeńe bir ǵana meniń jubaıym emes, «Lenınshil jastaǵy» jigitterdiń áıelderi túgel kelin boldy. Olardy erkeletkeni me, atymen atamaı, «pushyq kelin», «ánshi kelin», «sulý kelin», «sylqym kelin» dep sóıleıtin.

Biz «Lenınshil jasqa» Baýkeńniń «Ofıser kúndeligi» degen eńbegin orysshadan aýdaryp basa bastadyq. Alǵashqy jaǵy meniń úlesime tıgen edi. Qazaqshasyn kórip shyqsynshy degen nıetpen bir kúni alyp keldim. Oqyp kórdi de, laqtyryp jiberdi. «Áskerı dúnıeni aýdara almaısyńdar. Jansyz typ jiberesińder» dedi.

— Onyńyz ras, mysaly, «Smırno!», «Shagom marsh!» degendi qalaı alasyz? — dedim men.

Álgi laqtyrylǵan qaǵazdyń bir bólegin qarap shyqty da, Jamal apaı arasha tústi.

— Jeke sózderi bolmasa, aýdarma jaman emes, Baýke. Balany beker jasytpa!

— Bala, bala! Neǵylǵan bala? Qatyny bar, qyzy bar. Bildeı jaýapty hatshy. Jaýapty hatshy jaýapsyz aýdarma jasasa, gazet ne bolady? Men osynda kelgeli qazaq gazetterine úńilińkirep júrmin. Sińir shaınaǵandaı qınalasyń. Resmı materıaldar jip jutqandaı qınaıdy. Bul anaý jeke basqa tabyný kezeńinen qalǵan pále. Qate jiberip almaıyn dep qaltyldap, sóz túgendegen ol kezde. Erteń búkil tilimiz osyndaı qasań bolyp ketse qaıtemiz. Maǵan keshirimdi, men áskerı adammyn. Al myna jýrnalıserge she? Tildi búldiretin osylar. Oshıbaıýs, maǵan da keshirimsiz, ana tili jóninde eshkimge jeńildik jasaýǵa bolmaıdy. Til tilshilerdiki ǵana emes, halyqtyki, ony tunyq kúıinde ustaýymyz kerek.

İshteı túıgenim: Baýkeńnen taǵy bir sabaq aldym-aý dedim. Sabaq bolǵanda qandaı! Oıy qandaı tereńde jatyr!

Jamal apaı sol kezde aýdarmany túgel oqyp shyǵyp, shyjyq boldy.

— Mynaý jaman aýdarma emes, Baýke! Sen óziń oryssha oılaısyń da, aýdarmaǵa baǵa bergende sol ólshemmen kelesiń. Mynaý jaqsy aýdarma.

Jamal apaı, jalpy, kórkem ádebıetti kóp oqıtyn. Qazaq sózderiniń tabıǵatyn da jaqsy tanıtyn. Biz redaksıada sóz qoldanýda ol kisiden kóp nárseni surap júretinbiz. Belgili jazýshylardyń stıli, tili jóninde de óz pikirleri bolatyn. Olarmen aralasyp ta turatyn. Onyń basty sebebi Jamal apaı arab árpinen basa alatyn Almatydaǵy sanaýly mashınıstkalardyń biri edi. Al úlken jazýshylardyń kóbi óz shyǵarmalaryn tek arab árpimen jazady eken. Jazýǵa ońaı bolsa kerek. Ǵabıden Mustafınniń, Seıitjan Omarovtyń telefon soǵyp, Jámkeńnen shyǵarmalaryn basyp berýdi ótingenine áldeneshe kýá bolǵanym bar. Baýkeń Moskva túbinde turǵanda ekeýi hatty keı-keıde arabsha jazysyp qoıatyn.

Báıbishesiniń qazaq tilin jaqsy biletinin moıyndaǵany ma, áıteýir Baýkeń meniń aýdarmam jónindegi alǵashqy shabýylynan qaıtyp, sabasyna túseıin dedi.

— Balań ekeýiń myqty bolsań, má, mynany aýdaryńdar, — dep meniń aldyma «Spına» degen novelasyn laqtyryp tastady. Ózi «áńgime» dep aıdar taǵypty. Kólemi shaǵyn. Biraq bul Baýkeń shyǵarmalarynyń ishindegi eń bir kúrdelisi, tereń psıhologıalyq dúnıe. Keıinnen ol tańdamaly shyǵarmalaryna «Jon arqa» degen atpen kirdi.

Tereńdeı túsken tanystyq tvorchestvolyq baılanysqa qaraı oıysty. Oǵan qýanbasam, men ókingem joq. Óıtkeni, Baýkeńmen áńgimeden soń búkil ómir qubylysyna ózge kózben ózge kózben qaraısyń. «Óshpegen ot» atty alǵashqy kólemdi ocherkim de tikeleı sol kisiniń yqpalymen dúnıege kelgen-di. Jazýǵa oı salǵan da ózi edi. Bir kúni sálem bere bir áıel kelipti.

— Meniń atym — Zúlzıra. Temirbek Kókibaevtyń jubaıymyn ǵoı, — depti.

Baýkeń qaza tapqan jaýyngerlerdiń áıeli, bala-shaǵasy, áke-sheshesi jóninde tebirenbeı aıta almaıtyn, olardy bólekshe bir ystyq sezimmen qabyldaıtyn. Olarmen kezdesken kúndi, ózine kerek derekti ylǵı jazyp qoıatyn.

— Bir aı ǵana birge turyp, búkil adal ómirin adal mahabbatyna arnaǵan adamdy kórdim. Mine, soǵys bitkeli on eki jyl. Sarǵaıyp áli kútýli. Ol súıgen jarynyń sheshesin de baǵyp otyr eken, — dedi.

Bul jaǵdaı meni de tebirentpeı qoımady. Zúlzıramen jolyǵyp, barlyq jaǵdaıdy surap bildim. Shynynda, Temirbek ekeýi qosylǵan soń bir aıdan keıin soǵys bastalyp ketipti. Temirbek kelinimen áli júzdesip úlgermegen anasyn jas jaryna ǵana amanat etedi. Soǵystyń aýyr kezinde sonaý Semeı oblysyna baryp, Zúlzıra enesin taýyp alady. Temirbek ketkende ishte qalǵan Qorlannyń ózi sol jyly 16-ǵa tolypty. Anasyn da, balasyn da adal mahabbatymen aıalap otyrǵan asyl jardy kórip, óshpegen ottyń syrlaryna qanyqtym. Menimen bolǵan áńgimede Temirbektiń sheshesi:

— Baladan jarylqaı ma, kelinnen jarylqaı ma, ol bir qudaıdyń isi eken. Zúlzıraǵa men úshin baǵyńdy baılama, Temirbek endi joq qoı dep te aıttym, — dedi. Kúrsinip aldy da, sózin ári qaraı jalǵady.

— Ana úmiti úzilmeıdi eken. Soǵys bitkeli on eki jyl ótse de, Temirbegim esikten áne kirip, mine kirip keletin sıaqty bolady da turady. Múmkin, Zúlzıraǵa da solaı shyǵar. Oınaqtap júrgen Qorlan ákesin sýretinen ǵana biledi. Osylaı ósken qanshama bala bar! Soǵys degen surapyldyń bizdiń úıdegi qoltańbasy osyndaı, qalqam!

— Soǵystyń salǵan soıqandy órnegin maıdannan ǵana emes, tyldan da izdeý kerek, — degen Baýkeńniń sózimen qalaı ushtasyp jatyr mynaý pikir. Bul bir tutas erlik, tutas qıamet qoı degen oı keldi. Ony óz tabıǵatymen nege kórsetpeske.

Ocherkti jazý ústinde Baýkeń Qazaq SSR Ǵylym akademıasyna ótkizgen arhıviniń ishinen mynadaı dokýmenttiń kóshirmesin ákep berdi.

«Óziniń daryndylyǵy jaǵynan SSSR halyqtarynyń ánderin tamasha oryndaıtyn, halyq ertegilerin, kórkem shyǵarmalardan úzindilerdi ǵajaıyp oqıtyn Temirbek Kókibaev qatardaǵy soldat mindetin artısik qabiletimen ushtastyra bildi. Onyń ózi ǵana jaqsy ánshi bolǵan joq, naǵyz talanttardy mańaıyna toptastyra bildi. Kóp keshikpeı onyń qurǵan toby polktaǵy (keıinnen dıvızıadaǵy) qyzyl ásker ansambline aınaldy. Kórkemdik jaǵyn basqarýshy Temirbek Kókibaevtyń ózi boldy.

Temirbek Kókibaev áskerı kórkemónerpazdar programmasyn maıdanda qalyptasqan jaǵdaıda buqaralyq-úgit, nasıhattyq maqsatqa qura bildi. Ol maıdanda týǵan tvorchestvony muqıat zertteýshi ári sheber jetkizýshi. Sonymen birge óleńderdi, jekelegen áńgimelerdi orysshadan qazaqshaǵa, qazaqshadan orysshaǵa aýdarýmen talmaı shuǵyldanady.

Bul ansámbl aldyńǵy shepte 300-den astam konsert berdi. Kókibaevtyń toby korpýs, armıa jáne maıdan shtabtarynda ótkizilgen kórkemónerpazdar baıqaýynda san márte maqtaýǵa ıe boldy, eki ret Áskerı sovettiń gramotalarymen nagradtaldy. Qaljyńdap bolsa da soldattar men ofıserlerdiń arasynda shyn yqylaspen ony «8-gvardıa dıvızıasynyń ónerge eńbegi sińgen qaıratkeri» dep ataıdy».

Bul minezdemeni Baýkeń soǵys kezinde Almatyǵa kelgende Temirbek Kókibaevqa respýblıkanyń eńbek sińirgen artısi ataǵyn alyp berý úshin jazǵan eken. «Qazaq SSR Halyq komısarlary Sovetiniń janyndaǵy Óner isteri jónindegi basqarmaǵa, 24-ánvar, 1944 jyl» dep belgi soǵylypty.

Soǵys máńgi ólmeıtin ónerdi de aıamaǵan. Ot-jalynnyń ótinde talantymen jaryp shyqqan onyń bir ókilin aqyry jalmap tynǵan. Kim biledi, tiri qalsa, Temirbekten daryndy kompozıtor, álde talantty uıymdastyrýshy shyǵar ma edi.

Zúlzıra jóninde maǵan áńgime aıtqanda Baýkeń de, múmkin, osylaı oılaǵan bolar. Jazyp bitken soń «Óshpegen otty» ózine oqyp berdim.

— Gazetke usynǵaısyń, jaman dúnıe bolmapty, — dedi. Arqalanyp, taǵy da or nárseni jazýǵa ańsarym aýyp ketti.

Sol jyly «Óshpegen ot» «Lenınshil jas» gazetinde jarıalandy da, keıinnen orys tilinde «Ognı Alataý» gazetinde basyldy. Al 1970 jyly «Dáýir aty — Oktábr» atty ocherkter jınaǵyma «Mahabbat qudyreti» degen atpen endi.

Ázilhan Nurshaıyqovtyń Baýkeń jaıynda «Aqıqat pen ańyz» atty kitaby shyqqanda jubaıymnyń meni sózben bir túırep alǵany bar.

— Sen ǵoı, Baýkeńmen kóp aralasqan, áńgimesin kóp tyńdaǵan, tipti balasyndaı bolǵan adamsyń. Myna kitapty elden buryn seniń jazatyn jóniń bar edi ǵoı, — dedi.

— Sen qyzǵanshaqtyq jasama. Baýkeń jaıynda kóp jazylsa da, ol adam týraly jazý qıyn. Men shynymdy aıtsam, júreksinip keldim. Al Ázilhandy shyn júrekten quttyqtaımyn. Ol úlken erlik jasady. Aleksandr Bek Baýkeńniń soǵystaǵy beınesin jasasa, Ázilhan soǵystan keıingi, beıbit ýaqyttaǵy beınesin jasady. Bul eki kitaptyń arasynda tutastyq bar. Ol — Baýyrjan Momyshulynyń tutastyǵy. Bul tulǵa jóninde qan kórgenderdiń, qandy kóılek maıdandastardyń aldymen jazǵany durys. Olardyń qabyldaýy, túısiný sezimi bizdikinen ótkirirek, tereńirek. Baýkeń jaıynda jaıdaq jazýǵa bolmaıdy. Ýaqyt ol kisiniń som tulǵasyn áli ajarlaı túsedi. Emen aǵashty óndeýge de emendeı berik sheber kerek, - dedim.

Osy syrymdy jubaıym Ázilhannyń úıinde bolǵan bir qonaqta aıtyp qoıyp, óziniń alǵashqy qyzǵanyshyn aqtaǵany bar.

Baýkeń jaıly jazý shynynda ońaı emes. Onyń batyryp aıtatyn sózderin jetkizý úshin óz boıyndaǵydaı batyldyq kerek.

Alpysynshy jyldardyń orta kezi bolatyn. Almaty joǵary partıa mektebinde Momyshulymen aıtýly bir kezdesý boldy. Ondaǵy áńgime keıin biraz sóz bolyp júrdi. Bir kúni Baýkeń meni shaqyryp aldy da:

— Sen óz qulaǵyńmen tyńda. Deıdi-deıdiniń ósirmesi de, ótirigi de kóp bolady. Keıbir uıatsyzdar janynan qosyp ta jiberedi. Kerek deseń, jazyp al, — dedi.

Ol kisimen áńgimede ádette meniń qolymda bloknot, qalam bolady. Utqyr sózderin keıinge qaldyrsań umytyp qalasyń. Olaı bolmas úshin taban astynda qaǵazǵa túsirip al. Bul ádet boıymda birjola qalyptasqandaı edi.

— Joq, bul uzaq sóz. Eki jarym saǵat sóıledim ǵoı. Mine, mynaý meniń tezısim. Mashınkaǵa bastyr da, bir danasyn ózime ákep ber, — dedi. Oryssha jazylǵan eken, áńgime soǵys tóńireginde bolsa da, talaı máseleni Baýkeń ózine tán oı mashyǵymen qozǵapty. Tezısterine júgineıik.

«Áskerı ǵylymnyń anyqtaýyshy boıynsha, soǵys eki dáýirge bólinedi. Birinshisin manýfaktýralyq dáýir deıdi. Sonaý alǵashqy qoǵamda, adamdar ózara jaýlasqanda, aldymen bir-birine judyryq jumsady, sosyn tas laqtyrdy, soıyldasty, naızamen janshyp, qylyshpen shapty, sadaqpen atysty. Bylaısha aıtqanda, qara dúrsin jolmen soǵysty. Soǵysty bulaı júrgizý dáýiriniń uly qolbasshysy Shyńǵys han...

Qytaılyqtar adamzatqa oq-dáriniń syryn ashty. Bizdiń ıadrolyq ǵasyrdy qosa eseptegende, soǵys júrgizý úshin bul jańalyqtyń zulmaty sumdyq boldy.

Adam balasynyń tarıhyndaǵy eń uly matematık kosmos korablin jasaǵan jan emes, eki jerde ekiniń tórt ekenin alǵash ashqan adam. Eger ol muny ashpasa, kosmos korabli de bolmaıtyn edi, adam da ǵaryshqa ushpaıtyn edi.

Ǵafý etińizder, men áńgimeden sál aýytqyp ketippin. Soǵys júrgizýdiń ekinshi kezeńin mashınalyq kezeń deıdi. Bul kezeńdegi soǵys júrgizýdiń uly qolbasshysy — generalısımýs Iosıf Vıssarınovıch Djýgashvılı.

Iá, marqum generalısımýs óz qyzmetinde tolyp jatqan keshirilmes qatelikter men kemshilikter jiberdi. Bizdiń partıa, halyq ol qatelikter men kemshilikterdi durys aıyptap otyr. Muny joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy, bul daýsyz fakti.

Biraq markstik-lenındik ádilettikke júginer bolsaq, biz onyń qosqan úlesin, partıamyzdy qurýdaǵy, elimizde sosıalızmdi ornatýdaǵy, qýatty Qyzyl Armıany — elimizdiń Qarýly Kúshterin qurýdaǵy eńbegin joqqa shyǵaryp, qaralaýǵa moraldik qaqymyz joq. Árıne, Stalın Lenın emes. Uly Lenın kóregen boldy, tózimdi boldy. Ol tózimdilikti dostaryna ǵana emes, qarsylastaryna da jasady.

Birneshe mysal:

1. Vladımır Ilıch Zınovevpen birlesip birneshe eńbek jazdy.

2. Vladımır Ilıch Býharınniń keıbir teorıalyq tujyrymdaryna iltıpatpen qarady.

B.Momyshulynyń avtografy «Sibirdi kórgender az, kórmegen kóp» degen óleńi. 1949 j.

3. Vladımır Ilıch Pátakovty qatty aıyptady, ony joldas dep ataǵysy kelmedi.

4. Vladımır Ilıch Lev Troskııdin solshyldyq qatelikterin qatty aıyptady.

5. Vladımır Ilıch Sklánskııdiń Kırılenkonyń, Poshýkanestiń, Stýchkanyń qatelikterin aıyptady.

6. Vladımır Ilıch Stalınniń qatelikterin qatty aıyptady. Sonda da olarǵa tózimdilik jasady. Lenınniń tusynda olar halyq komısarlary, bizdiń partıamyzdyń Ortalyq Komıtetiniń músheleri boldy. Lenın olarmen Otanymyzdyń, halqymyzdyń múddesi úshin qoıan-qoltyq jumys istedi.

Onyń usynysymen Stalın partıamyzdyń Bas sekretary boldy.

Onyń usynysymen Kalının respýblıkamyzdyń prezıdenti boldy.

Onyń usynysymen Troskıı Áskerı jáne teńiz isteri jónindegi halyq komısary boldy.

Onyń usynysymen Kırılenko elimizdiń bas prokýrory bolyp taǵaıyndaldy.

Onyń usynysymen Stýchka SSSR Joǵarǵy sotynyń predsedateli bolyp saılandy.

Iaǵnı, Lenın dostarymen ǵana emes, qarsylastarymen de til tabysa bildi.

Iaǵnı, Lenın adamdardy úırete, baýlı bildi.

Iaǵnı, Lenın adamdarǵa sendi jáne olardy teksere bildi.

Buǵan qarama-qarsy Stalın tózimsiz, kinámshil, kúdikshil, aınalasyndaǵy oqıǵalar, adamdar jaıly nashar habarlanǵan boldy — onyń eń basty tragedıasy osynda. Onyń qatelikteri men keshirgisiz kemshilikteri osydan shyqty.

Onyń qatelikteri men kemshilikterin joqqa shyǵarý qandaı ádiletsizdik bolsa, tarıhı turǵydan onyń sińirgen eńbegin joqqa shyǵarý da sondaı ádiletsizdik.

Sovet Odaǵynyń azamaty retinde myna jaı meni qatty alańdatady: shırek tasyr boldy, biz birese olaı, birese bylaı tolqımyz. Eki tolqýdyń da ádiletsizdigi bar. Eki tolqý da bizdi shatastyrady. Ókinishti, amal joq, bul — fakti.

Meniń tolyq taldaý jasap jatýǵa ýaqytym joq. Biraq «A» dep aıtqan ekensiń, «B»-ny da aıtý kerek. Sol «B»-ǵa kóshýge ruqsat etińizder.

Ondaǵy aıtpaǵym mynaý: a) Germanıa, Italıa, Japonıa arasynda jasalǵan antıkomınterdik pakt ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń alǵashqy habarshysy edi; b) Mýsolınıdiń Abıssınaǵa taǵylyq shabýyly ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń ekinshi habarshysy boldy; v) Uly Brıtanıanyń premermınıstri Chemberlen men Gıtlerdiń arasynda bolǵan masqara Múnhen kelisimi jańa dúnıejúzilik soǵystyń eń qaharly habarshysy edi. Aǵylshyn parlamentinde sóılegen sózinde marqum Ýnıston Cherchıl opozısıadaǵy partıanyń ókili retinde Chemberlenge Múnhen kelisimi úshin: «Siz soǵystan da masqara bolýdy artyq sanadyńyz. Bul sizdiń eń basty áskerı-saıası qateligińiz. Siz masqara da bolasyz, soǵysqa da urynasyz». Ol kisiniń aıtqany durys bolyp shyqty. Uly Brıtanıa masqara da boldy, soǵysqa da uryndy.

Bizdiń jaǵymyzdan da keshirgisiz qatelikter jiberildi. Onyń sebepteri: uly derjavalardyń — Fransıanyń, Anglıanyń, AQSH-tyń, SSSR-diń arasynda ózara senýshilik bolmady. Muny Gıtler qatty paıdalandy. Ol eń aldymen Fransıa men Anglıaǵa shabýyl jasady. Bul úlken strategıalyq turǵydan jaı aldarqatý edi. Gıtler qýlyǵyn asyrdy. Óz qarsylastaryn aqymaq etip, ol bir-birine tıispeý jóninde Sovet Odaǵymen shart jasasty.

Bizdiń baspasóz muny tipti dúrliktire jazdy. TASS birneshe márte málimdeme jasady. Germanıa tıispeý jóninde shartty múltiksiz oryndaýda dep soqty-aý. Sóıtip, basshylyqtyń, halyqtyń qyraǵylyǵyn álsiretti.

Alaıda bizdiń partıa, Sovet úkimeti ol kezdegi halyqaralyq jaǵdaıǵa ózinshe mán berdi. Tarıhshylarymyzdyń qazirgi ekiudaı syńarjaqtyǵymen men múlde kelispeımin. Bireýi «tutqıyldan», «kútpegen jerden» shabýyl jasady dep bizdiń soǵystaǵy alǵashqy sátsizdikterimizdi aqtaǵysy keledi. Tutqıyldyń aty — tutqıyl. Tarpa bas salýdyń aty — tarpa bas salý. Ony boljaý kerek edi. Ekinshisi — bizdiń úkimet pen partıada qyraǵylyq bolmady dep aıyptaıdy. Olaı emes. Tarıhı obektıvtik muny joqqa shyǵarady.

a) Bizdiń elimiz partıanyń basshylyǵymen soǵysqa ázirlendi. Bul — daýsyz. Soǵys qarsańynda bizdiń búkil ekonomıkalyq, saıası jáne dıplomatıalyq kúshimiz osy ázirlikke qyzmet etti.

b) Bizdiń partıa, halqymyz, bizdiń úkimet soǵys bolatynyn eshqashan joqqa shyǵarǵan joq, qaıta ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bolmaı qoımaıtyndyǵyn moıyndady. Ári eń potensıaldy jaý German fashızmi dep eseptedi.

v) Oǵan bultarǵysyz kóptegen dálelder bar. Polsha naýqanynan keıin bizdiń úkimet Gıtlerge qaharly eskertý jasady. Ony resmı baspasózimiz «Batys Belorýssıaǵa, Batys Ýkraınaǵa, Bessarabıaǵa dostyq qolyn sozý» dep jazdy. Gıtler bizge qarsylyq jasaı almady. Bul oqıǵalardy men kózimmen kórip, óz basymnan keshken adammyn.

Men onda 406-polktyń shtab bastyǵynyń birinshi kómekshisi edim. Ózimizdiń joǵarǵy komandovanıeden «nemistermen kezdeskende oq atpańdar» degen nusqaý aldyq. Nemisterdi sonda men birinshi ret kórdim. Nemistiń ofıseri meniń qolymdy alyp turyp:

— Ober-leıtenant (ata leıtenant), meniń fúrerim sovet áskerlerimen kezikkende oq atpańdar dep buıyrdy. Tegi tıisti dıplomatıalyq joldar arqyly kelisim bolsa kerek...

Osy operasıa aıaqtalǵannan keıin bizdiń batys shekaramyz júzdegen kılometrge ary jyljydy. Sovet úkimetiniń uıǵarymymen biz jańa shepterde jańadan bekinister saldyq. Men onda artılerıa dıvızıonynyń komandıri edim.

1941 jyldyń 1-ánvarynda men aıaqasty Qazaqstanǵa shaqyryldym. Respýblıkanyń Áskerı halyq komısarıatynda jańadan alynatyndardy áskerge ázirleý ınspektory bolyp istedim. Buǵan deıin Armıaǵa adamdar ádette kúzde shaqyrylatyn. Men qaladan qalaǵa, oblystan oblysqa shapqylap qyzyl maı boldym. Jas jigitterdi áskerge merziminen buryn alyp, eshelon-eshelon etip jóneltip jattyq.

Birde komandırovkamen Kıevke keldim. Aıryqsha Kıev áskerı okrýginiń qolbasshysy, general-polkovnık M.P.Kırnonostyń qabyldaýynda boldym. Odan soń operatıvti basqarmanyń bastyǵy, polkovnık I.H.Bagramánmen (ol qazir Sovet Odaǵynyń Marshaly) áńgimelestim. Ol kezde men bar bolǵany aǵa leıtenantpyn, shen jaǵynan aramyz tym qashyq bolǵandyqtan, olarmen ashyq sóılese almadym. Biraq ekeýiniń de aýzynan «jaǵdaı óte shıryǵyp tur» degen sózder shyǵyp qaldy.

Budan shyǵatyn qorytyndy, bizdiń shekaradaǵy áskerı okrýgterge joǵarǵy komandovanıe «Saqadaı-saı bolyńdar» degen nusqaý berse kerek.

Kıevten Almatyǵa qaıtqan saparymda jol boıy ásker tıegen eshelondardy kórdim. Úlken toraptyq stansıada uzaq turyp qalǵan soń, bir maıor ekeýmiz bir shyny syrany bólip ishtik. Ol shydaı almaı: «Batys shekaradaǵy jaǵdaı shıyrshyq atyp turǵan bolý kerek. Bizdi Qıyr Shyǵystan general I.S.Konevtiń armıasynan ákele jatyr» dep qaldy. Kelesi bir temirjol stansıasynda áskerı eshelonnyń kapıtanymen kezdesip qaldym. Ekeýmiz taǵy syra ishtik. Kapıtan keshegi maıordyń sózin qaıtalady: «Batys shekara shıyrshyq atyp turǵan sıaqty. Bizdi, Kavkazdaǵy general Lýkınniń armıasyn, qol-aıaǵymyzdy jerge tıgizbeı batysqa alyp kele jatyr».

Kapıtan ekeýmiz qaljyńǵa kóshtik. Qoshtasarda ol maǵan:

— Saý bolyp tur, ata leıtenant. Eger bizdi nemister tópeı bastasa, járdemdesersiń, — dedi.

— Tópeshteýge dáti bara qoıar ma eken?

— Sen tym ańqaýsyń-aý deımin, aǵa leıtenant. Kóktegi bult tym qoıýlanyp bara jatqan joq pa? Kimdi kimniń tópeshterin soǵys kórseter.

— Joldas kapıtan, soǵys bolmaıdy, — dep ózeýredim men. Ol ıyǵymnan qaǵyp kúlimsiredi de:

— Sen aqymaqsyń, aǵa leıtenant, — dedi.

— Seniń de aqylyńnyń asyp jatqanyn kórip turǵanym joq, joldas kapıtan, — dedim men.

Kún ashyq bolatyn. Kapıtan qolymen aspandy nusqap:

— Sen kóktegi bultty kórip tursyń ba, — dedi. Aspanda oımaqtaı da bult joq. Ýkraına jerinde edi.

— Sen bultty kóre almaı tursyń ba? — dep qaıtalady kapıtan.

— Kórsem kózim shyqsyn.

— Aqymaqsyń, boqmurynsyń sen, aǵa leıtenant.

Ol taǵy da meniń arqamnan qaqty. Biraz oılanyp turdy da:

— Búgin kórmeseń, qalyń bultty erteń kóresiń. Onda oınaıtyn naızaǵaıdy aldymen qarsy alýǵa men bara jatyrmyn. Qıyn jaǵdaıda qalsam, kelip qutqararsyń, — dep qarq-qarq kúldi.

— Kapıtan, siz saryýaıymshyl ekensiz.

— Joq, baýyrym, men — ór minezdiniń ózimin. Ór minezdi shyǵar dep ózińmen sóılesip turmyn. Eger soǵys bola qalsa, biz myqtap shaıqasýymyz kerek. Maıdanda men de ólermin, sen de ólersiń. Bul soǵys zańy! Túptep kelgende áıteýir bireýi ólýi kerek qoı. Soǵys qurbandyqsyz bolmaıdy. Áskerı adamdar retinde biz muny túsinýge tıispiz. Biraq Otan aman qalsyn. Biz onyń qorǵanymyz, aǵa leıtenant. Biz shtat boıynsha ólýge tıispiz. Eger soǵys órti laýlap berse, qaharmandyqpen sulý ólgim keledi! Sen meniń ne aıtyp turǵanymdy túısinip tursyń ba? — ol meniń arqamnan taǵy qaqty.

— Túısinip turmyn, kapıtan. Men de sizden qalmaýǵa tyrysamyn.

— Al, qosh, poıyz bizdi kútip tura bermes. Tiri bol, aman bol, aǵa leıtenant, aman bol, baýyrym! Eger men ólsem, sen tiri qalýǵa tıissiń, sen ólseń, men tiri qalýym kerek. Ekeýmizdiń birdeı ólýimiz tym úlken qurbandyq.

Osylaı dedi de, kapıtan meni tarpa bas salyp súıdi. Sosyn keýdemnen ıterip jiberdi.

— Ket, kete ber, keshigesiń!

Men ne aıtarymdy bilmeı kete bardym. Shynymdy aıtsam, ol kezde men kapıtannyń sózin túsinbeppin. Ásker tártibi boıynsha qalshıyp tura berippin. Aty-jónin de suramappyn. Ol da meniń aty-jónimdi suraǵan joq. Tek ýstav boıynsha men «joldas kapıtan», ol «joldas aǵa leıtenant» deı berippiz.

Qazir egde tartqan kezde esimdi jıyp oılasam, ol maǵan aǵalyq istepti, meni jolǵa salypty. Kapıtan óli me, tiri me, bilmeımin.

Múmkin, batyr shyǵar, múmkin, general shyǵar. Ol da meniń óli-tirimdi bilmeıdi. Ekeýmiz qysylshań kezeńde solaısha kezdesip ajyrastyq.

Osy arada Baýkeń kózine jas aldy.

«Bizdiń qyraǵylyǵymyzdy álsiretti» dep soǵyp júr keıbir tarıhshylar. Bul durys emes. Ondaı tarıhshylar búkil kináni I.V.Stalın basqarǵan Sovet úkimetine, bizdiń partıaǵa aýdarǵysy keledi.

Obektıvti, ádil bolǵanymyz jón. Jiberilgen qatelikterdi osydan 20 jyl buryn Jeńiske arnalǵan bankette Stalınniń ózi de aıtty. Óziniń qysqa sózinde ol bizdiń kóp ultty memleketimizge, uly orys halqyna, qatardaǵy Sovet soldatyna laıyqty baǵa berdi. Olardy «vıntıkter» dedi. Kóptegen jazýshylar men tarıhshylar osy «vıntık» degen sózdi burmalap júr. Stalınniń kózi tirisinde ol sózdi jer-kókke syıǵyzbaı maqtaǵan-dy. Endi isten alǵysyz etip dattaýda. Beıneli sóıleý jazýshylardyń ǵana enshisi emes, Stalınniń de enshisi.

Esimnen jańylmasam, ol qarapaıym sovet adamdary — jaýyngerler jóninde bylaı degen edi: «Eger osy «vıntıkter» bolmasa, bizder marshaldar, generaldar nege turar edik». Bulaı degeni — halqym uly bolǵandyqtan da, men ulymyn, halqym kemeńger bolǵandyqtan da, men kemeńgermin, zulym jaýdy qatardaǵy otandastarymnyń arqasynda jeńdim degeni. Soldattar, serjanttar, vzvodtyń, rotanyń, batalónnyń ofıserleri — jeńisti shyńdaǵan osylar. «Tap solar búkil aýyrtpalyqty moıyndaryna alyp, qan maıdannyń qaharmany boldy» demedi me?

Generalısımýstyń shyn kóńilden aıtqan beıneli sózin nege burmalaımyz? Kimge kerek bul? Bizge, mysaly, kerek emes. Mundaı burmalaýdan keler paıda joq.

Osyndaı enjar syńarjaqtylyqtyń qajeti qansha? Stalınniń kóziniń tirisinde partıamyzdyń, halqymyzdyń barlyq jetistikterin soǵan aparyp tandyq. Marksızm mundaı syńarjaqtylyqty quptamaıdy.

Stalın óldi. Bılik basyna Hrýshev keldi. Endi búkil zulmatty jekelep te, úımelep te Stalınge japtyq. Kimge kerek bul syńarjaqtylyq? Mysaly, bizge keregi joq. Elimizdiń tarıhyn tym qubylta bergenimiz úshin Sovet Odaǵynyń azamaty retinde meniń mynaý álem júzine qarar betim joq.

Tarıhymyzdy qubylta berý bizge abyroı ákelmeıdi. Maǵan bir túrli úıretilse, meniń balalaryma basqasha úıretiledi. Bizdiń oqýlyqtarymyz jyl saıyn qaıta shyǵady. Men egde tartqan adammyn. Meni shatastyrsańdar shatastyryńdar. Biraq birinshiden onynshyǵa deıin meniń balalarymdy jıyrma ret shatastyrmańdar. Kimge kerek mundaı jaýapsyzdyq? Bizge, bizdiń balalarymyzǵa ondaı jaýapsyzdyq kerek emes.

Qudaıdyń bireý bolǵany jaqsy. Qudaılar kún sanap ózgerse, naǵyz qudaısyzdar sonda shyǵady. Osy bir qubylmalyqtyń saldary bolsa kerek, aramtamaqtar, buzaqylar, áýeli Sovet Armıasyna barýdan — óziniń Otany aldyndaǵy qasıetti boryshyn óteýden bas tartqandar kóbeıip ketti.

Kimge kerek bul? Bizge kerek emes.

Árbir adam óz baqytynyń jasaýshysy. Baqyt ta, baqytsyzdyq ta áreketten ózek alady. Sondyqtan árbir sovet adamynyń áreketi, meıli ol qaıratker bolsyn, meıli ol qarapaıym eńbekker bolsyn, esepti, esti bolýǵa tıis. Árbir aıtylǵan sózde de áreket bar. Sóz — adam janynyń, adam áreketiniń aınasy.

Lenın ólgennen keıin sheshendik óner bizde aıaqasty etildi. Bizdiń barlyq qaıratkerler aýdıtorıa, halyq aldynda apparat daıyndaǵan sózdi oqıdy. Lenın apparatqa sengen, sonymen birge onyń ómirimen tynystaýyn teksergen de. Ol aýdıtorıa aldynda qaǵazǵa telmirmeıtin, sıtatalardy ǵana oqıtyn. Petr Birinshi ózgeniń oıyn «oqýshylardy» aıyptaǵan. Óziniń bir ýkazynda áýeli bylaı dep jazǵan: «Myrzalarǵa ózgeniń kózinshe jazǵandy oqyp turýǵa tyıym salam, óz sózimen aıtsyn. Árkimniń óz «jynyn» qusqany jurttyń bárine kórinip tursyn».

Bizdiń «sheshenderdiń» qusqan jynyna men ábden toıdym. Nege biz babalarymyzdyń sheshendik ónerin aıaqasty ettik?

Basshylarymyz nókerlerin shubyrtyp nege tek ozat kolhozdar men sovhozdarda ǵana bolady? Lenın olaı etpeýshi edi ǵoı. Páleniń kókesi ozat sovhozdar men kolhozdarda, óndiriste jatqan joq, artta qalǵandarda jatyr. L.I.Brejnevtiń mart Plenýmynda jasaǵan baıandamasyn oqyp, kúlerimdi de, jylarymdy da bilmedim.

Dástúr degen ne? Nege biz óz balalarymyzdy babalarymyzdyń ǵajap, baı dástúrlerine baýlymaımyz? Dástúr degenniń ne ekeni jaıly lenındik anyqtamany oqyp jatpaı-aq qoıaıyn. Kerek deseńder, mine, qolymda tur.

... Ǵafý etińizder, men taǵy basqa jaıǵa aýyp ketippin. Qaı másele jóninde bolsa da, Sovet Odaǵynyń azamaty retinde men óz pikirim men kózqarasymdy aıttym. Múmkin, durys emes shytar. Onda kómektesińder, túsindirińder».

Mashınkaǵa basylyp ákelgen osy teksti Baýkeń oqyp shyqty da, «SSSR-diń azamaty, Momyshuly, Almaty, 19-aprel 1965 jyl» dep qol qoıdy.

— Iá, qalaı? Sen, árıne, munyń kóbimen kelispeısiń, á? — dep Baýkeń maǵan ajyraıa qarady.

— Kóp máseleler qozǵapsyz. Pikirińiz tym ótkir aıtylǵan, — dedim men.

— Ótkir, ótkir. Onyńa da raqmet! Vy fýnksıonery. Olar ádette úndemeı júredi de, ózderine qolaıly kezeńde artynan úre túregeledi. Qazaqta maqal bar: «Jaý ketken soń qylyshyńdy boqqa shap». Fılosofıa! Eshe kakaıa fılosofıa! Aıtar nárseni kezinde aıtyp qalý kerek. Kóre almaǵan kóz sorly, aıtylmaǵan sóz sorly. Tilemegen qos sorly, tili múkis dos sorly. Sýyrylmaǵan almas qylyshty tot basady.

Bul taqpaqtaı jónelgen Baýkeńniń óz shyǵarǵandary ǵoı dep túıdim ishimnen. Birin-biri qýalaǵan tolqyndaı, oılary aqshýdalanyp, arnasyna syımaı ketken jaǵdaıda tastap-tastap jiberetin ádeti.

Baýkeńe bul ǵumyrymda asa rıza bolatyn taǵy bir jaı — halqymyzdyń aıaýly uly Rahymjan Qoshqarbaevpen tanysýǵa dáneker bolǵandyǵy. Ol bylaı bolyp edi.

Bir kúni jumysqa aıaqasty telefon soqty. Daýsyn birden tanydym.

— Maǵan kelip ketkin, — dedi.

Kelsem, úıde jalǵyz, bir qoly qaltasynda, bir qolynda shylym, arly-berli yńyldap júr eken. Júzi susty. Meniń sálemime kóńil de aýdarǵan joq, ózimen-ózi, álem-tapyraq oı qushaǵyna ilikken adam sıaqty. Júzin zárli etip turǵan da sol oılar-aý deımin.

— Nege qalshıyp tursyń, otyrmaısyń ba? — dep aqyrdy. Suq saýsaǵymen oryndyqty nusqady. Aqyrýynda tikeleı maǵan arnalǵan zil joq, ózin alaı-túleı etip turǵan oıdyń zárli bir synyǵy ispetti kórindi.

Men de únsiz otyra kettim. Baýkeń úzdiktirip, áli til qatpaı tur. Aıbarly jolbarystaı bólme ishinde arly-berli júrip aldy. Álden ýaqytta:

— Men seni nege shaqyrdym? - dedi.

— Bilmedim, Baýke!

Temekisin soryp-soryp jiberdi de, otty kózin qadaı qaldy.

— Bilmeseń, jańa osynda maǵan sálem bere bir jigit keldi. Aty — Rahymjan. Famılıasy qoshqar ma, isek pe, azban ba, áıteýir qoıdyń bir túri. Ony óziń anyqtap alǵaısyń. Mine, sol jigit...

Baýkeń sózin aıaqtamaı qaıta júrip ketti. Temekisin tartyp-tartyp aldy da:

— Mine, sol jigit reıhstagqa tý tikken. Ponımaesh? Sen uǵyp tursyń ba, óziń? — dedi.

— Uǵyp turmyn, Baýke!

— Ótirik aıtasyń! Uqqan joqsyń. Uqsańdar, nege jazbaısyńdar, nege jazbaǵansyńdar? Sen kimsiń ózi?

Bul suraqqa men tańyrqap qaldym.

— Mamandyǵymdy aıtasyz ba?

— Iá, ıá, mamandyǵym, mamandyǵym deıdi ǵoı. Mamandyǵyń-aq bolsyn. Kim mamandyǵyń?

Men kúldim. Ony ózińiz bilesiz ǵoı degendeımin.

— Ne do smeha. Ia tebá serezno sprashıvaıý, kto ty takoı? — dep aıqaı saldy Baýkeń.

— Men jýrnalıspin. Dıplomym bar.

Baýkeń daýsyn sál báseńdetti de:

— Sender jýrnalıs emessińder, qaıdaǵy jýrnalıs? Soǵys bitkeli on úsh jyl. Ana Rahymjandy kórmeı júrgen neǵylǵan jýrnalıssińder? «Dıplomym bar». Jýrnalıske dıplom emes, sezgish júrek, kórgish kóz kerek. Joq, sol senderde joq!

— Znaesh, ty, kto takoı Rahymjan? Men de ony búgin birinshi ret kórdim. Sálem bere kelipti. Bilesiń be, kimniń sálem bere kelgenin? Eto — ıstorıcheskıı chelovek!

Budan ári Baýkeń manadan beri keýdesine syımaı býlyqqan oılaryn tókti deısiń.

— Men de soǵysqa qatystym. Dıvızıaǵa deıin basqardym. Ataqty Momyshuly boldym. Moskva túbindegi shaıqasty kórdim. Tórt jyl boıǵy surapyl soǵystyń nebir sumdyq qıametteri kóz aldymda. Biraq Berlındi alardaǵy, reıhstagqa tý tigerdegi qyrǵyn — ol naǵyz joıqyn qyrǵyn! Kak voın, kak komandır ıa predstavláú chto eto takoe, eto bylo neveroıatno! Rahymjan sol tozaqtyń ishinde bolǵan, sol tozaqtan aman shyqqan! Jeńis jalaýyn tikken! Kim úshin?

Baýkeń taǵy ornynan turyp ketti. Terezeniń aldyna baryp, teris qarap biraz únsiz turdy da, qaıta burylyp:

— Myna seni men men úshin! Búgingi sholjań qaǵyp tiri júrgenderdiń baqyty úshin! Sol bir tozaqta onyń óziniń tiri qalýy — eto chýdo! Bizdiń basymyzǵa kelip qonǵan Jeńis degen baqyt — sol anaý Rahymjan, Rahymjandar! — Baýkeń ári qaraı taǵy sóılep ketti.

— Adam erlik jasaýdy eshqashan josparlamaıdy. Erlikti týǵyzatyn sát bolady. Adamnyń asyl qasıeti de, jasyq qasıeti de soǵysta, tap sondaı sátte kórinedi. Mundaı sát adamnyń ǵumyr-ǵumyryna, kerek deseń, urpaqtan urpaqqa ketetin ómirbaıan, ósıet bolyp qalmaq. Rahymjan sondaı sátte asyl qyrynan kóringen azamat. Ol qyry — jasaǵan erligi. Taǵdyr onyń naǵyz ómirbaıanyn sol sátte jazdy. Onyń ómirbaıany otpen jazylǵan ómirbaıan. Osydan artyq senderge, jýrnalıserge, atańnyń basy kerek pe?

Iá, Baýkeńniń tula boıyn syzdatyp, shıryqtyryp turǵan jaıdy endi túsindim. Ashyna, ashshy shyndyqty aıtyp tur. Nege bilmegenbiz mundaı azamatty? Onyń keýdesinde soqqan daýyl meniń de keýdeme aýysqandaı boldy. Oıym onǵa, sanam saqqa júgirip, oılanyp únsiz otyryp qalyppyn.

— Sen ony tap!

Baýkeńniń bul sózinen selk ete qaldym.

— Álgi Ahmetjan Qoıshyǵulovtyń qaramaǵynda jumys isteımin degen. Túsindiń be endi nege shaqyrǵanymdy?

...Bul 1958 jyldyń bas kezinde bolǵan. Ásker kúni — 23- fevral jaqyndap qalǵan edi. Soǵan Qoshqarbaev jóninde birdeńe shyǵar dep arǵy jatym túrtkileı berdi. Qas qylǵandaı Rahymjan komandırovkaǵa ketip qalypty. Osyndaı adam jóninde soǵys kezinde, odan keıin jazylmaýy múmkin emes qoı, kópshilik kitaphanasyna baryp, gazet, jýrnaldardy aqtaryp, izdep kersem qaıtedi degen oı týdy. Rahymjan kelgenshe ýaqyt bosqa ótpesin. Kitaphanada saryla otyrǵan birneshe kúnder artta qaldy.

Borıs Gorbatovtyń myna sózderin oqyǵanda jerden jeti qoıan tapqandaı qýandym:

— Bizdiń jaýyngerlerdi qyranmen, búrkitpen teńeýdi qoıatyn mezgil jetti. Qazaq jigiti Qoshqarbaev meniń kóz aldymda reıhstagqa tý tikti. Osyndaı erdiń obrazyn berý úshin bólekshe teńeý, bólekshe poezıa, sosıalısik realızm poezıasy kerek.

«Lıteratýrnaıa gazetanyń» 1948 jylǵy 18-dekabrinde jarıalanǵan. Áskerı taqyryp jáne ádebıet máselesine arnalǵan jınalysta belgili jazýshy sóılepti de, sonyń orta tusynda osylaı depti. Taǵy da biraz materıaldar taýyp, Rahymjan kelgenshe azdy-kópti qarýlanyp aldym. Kúnde jumysyna telefon soǵyp, aqyry kezdestik-aý. Ańqyldaǵan aqjarqyn jigit, birinshi kórgendeı emes, ishi-baýyryma kirip ketti. Táptishtep bárin suradym. Soǵys bitisimen 150-dıvızıanyń gazeti «Voın Rodıny» gazeti, ortalyq baspasóz de biraz jazypty.

— Biraq 1946 jyldyń 9-maıynan keıin lám-mım eshkim aýzyn ashqan joq. Sodan beri kórip turǵan tilshim, tipti qazaq baspasózinen kórip turǵan birinshi adamym ózińsiń, — dedi.

Rahańnyń megzegen gazet, jýrnaldaryn qaıta baryp qaraýǵa týra keldi.

— Ózińizde qıyndylary joq pa? — degen suraǵyma:

— Onda shataǵym ne, jınaǵan emespin, — dedi.

Sodan 1958 jylǵy 21-fevralde «Lenınshil jas» gazetinde «Reıhetagqa tý tikken qazaq» degen dokýmentti ocherkim shyqty. Shynyn aıtsam, bul jurt nazaryn birden aýdardy. Redaksıaǵa hat jaýyp ketti. Osy jaǵdaı Rahymjan jónindegi derekterdi jınaýǵa meni odan ári qunyqtyra tústi. Jyl saıyn qyzyqty jańa derekter tabylyp, papka qalyńdaı tústi.

1963 jyldyń jazy bolatyn. Oblystyq «Jetisý» gazetiniń qarbalas jumysymen otyrǵan edim. Respýblıka Jýrnalıser odaǵy basqarmasynan telefon soqty.

— Siz bizge kelip kete alasyz ba? GDR-dan kelgen bir jýrnalıs óte jolyqqysy keledi.

— Jaıshylyq pa?

— Kelesiz ǵoı. Bilesiz.

Túski úzilis kezi. Kún ystyq. Terlep-tepship Jýrnalıser odaǵyna kelsem, etjeńdi, qyzyl-sary jigit otyr. Meni degbirsizdene kútken adamǵa uqsaıdy. Ornynan atyp turdy.

— Qoshqarbaev jóninde jazyp júrgen jýrnalıs sizsiz be?

— Iá, men edim. Ony qaıdan bilesiz?

— Sizdi maǵan syrtyńyzdan osy arada tanystyrdy. Men Qoshqarbaevty izdep júr edim. Onyń Almatydan tabylǵany qandaı ǵajap boldy. Qazir úıinde me eken?

Nemis maqamymen oryssha ájeptáýir sóıleıdi. Ekeýmiz tilmashsyz-aq túsinisip jatyrmyz.

— Qoshqarbaevty nege izdep júrsiz?

— Ol — úlken tarıh. Tapqanymdy aıtsańyzshy!

GDR azamaty ári qaraı taǵy sóılep ketti.

— Meniń atym — Karl. Famılıam — Kokoshko. Ákemniń aty - Vılgelm. Germanıa Komýnıstik partıasynyń múshesi bolatyn. Fashıser soǵys kezinde azaptap óltirdi. 1945 jyly fashızm quryǵanda men 16 jastaǵy ǵana bala edim. Ekeýmiz túıdeı jasty ekenbiz. Ózińiz jaqsy bilesiz, biz sekildi talaı nemistiń kózi shyn ashyldy ǵoı. Germanıa Demokratıalyq Respýblıkasy dúnıege keldi. Múlde jańa ómir bastadyq. Nemis halqynyń súıegine fashızm salǵan qara tańbany tazartý, Ernest Telman bastaǵan jolmen júrgisi kelgen nemisterdiń kóp bolǵanyn dáleldeý, sony tarıhqa tanytý — mine, basty mindet osy boldy.

Kámeletke tolysymen osy mindetke óz úlesimdi qosýdy arman ettim. Ákemniń ósıeti de solaı bolatyn. Jýrnalısik mamandyqty tańdaýym da beker emes-ti. Qasymyzda taǵy bir Germanıa — FRG turǵanda bul mindetti oryndaýdyń óte kúrdeli ekenin túsinetin bolarsyz. Ideıalyq kózqaras, senim ǵana emes, jurtty ılandyra bilý sheberligi de tarazyǵa túsedi.

Sondaı tynymsyz kúnderdiń birinde, elýinshi jyldardyń aıaq kezinde, 1945 jyly maı aıynda antıfashısterdiń shyǵarǵan bir lıstovkasy qolyma tústi. Ony oqyp otyryp qaıran qaldym. Lıstovkada reıhstagty alǵash kimderdiń alǵany jazylypty. «Bul olarǵa ne úshin kerek boldy eken, fashızmniń qarǵys atqan ordasyna birinshi jetkenderdi nemister de bilsin degen ǵoı».

Sol lıstovkany boıtumardaı saqtap júrdim. Onda sizdiń Qoshqarbaevtyń aty bar.

— Qazir ol lıstovka bar ma? — dedim men de degbirsizdene.

— Bolǵanda qandaı!

Karl portfeliniń túbinen jamaý-jamaý sarǵysh qaǵazdy aldy. Asa bir aıaýly dúnıedeı orap salyp qoıypty. Nemis árpimen basylǵan.

— Oqyńyzshy!

Ol nemissheden orys tiline birden oqydy. «Umytylmas faktiler. Reıhstagqa birinshi bolyp leıtenant Qoshqarbaev jáne qyzyl ásker Býlatov jetti, olar Jeńis jalaýyn tikti. Al reıhstagtyń ústine Jeńis týyn tikken Egorov pen Kantarıa. Reıhstagtyń ishine birinshilerdiń qatarynda basyp kirgen Sánovtyń, Grıshenkonyń, Neýstroevtyń, Davydovtyń, Logvınenkonyń áskerleri».

Bul teksti men tanı kettim. Alǵash ol «Voın Rodıny» atty dıvızıa gazetiniń 1945 jylty 3-maıdagy nomerinde jarıalanǵan. Osyny aıtqanymda:

— Endeshe, sol gazet antıfashısterdiń biriniń qolyna túsken, olar nemis tiline aýdaryp, jeke lıstovka etip shyǵarǵan, — dedi Karl. — Óıtkeni keıin zertteý kezinde ańǵarǵanymdaı, antıfashıster Sovet Armıasynyń jeńisi ataýlynyń bárin tezirek halyqqa jetkizýge tyrysypty. Ásirese, Berlınde bul jumys meılinshe qatty júrgizilgen.

Basqalar sekildi Qoshqarbaev maǵan tarıhı adam sekildi kórindi, ony qaıdan tapsam eken dep armandadym. Famılıasyna qaraǵanda, orys emes, áıteýir shyǵys ulttarynyń biri bolý kerek dep topshyladym. Kórip otyrsyz, lıstovkada eshkimniń adresi, qaıdan ekeni jazylmaǵan ǵoı. Tek famılıasy, sol famılıany saryla izdegenime, mine, besinshi jyl. Sovet Odaǵyna osymen besinshi ret kelem. Túrikmenstanda, Tájikstanda, Ózbekstanda, Qyrǵyzstanda boldym. Baratyn jerim ólketaný mýzeıleri, Jýrnalıser odaǵy. Mandytyp esh derek taba almadym. «Mundaı jan qalaısha belgisiz?» Meniń oıymsha, jurt ony bilýi kerek sıaqty. Joq, barǵan jerlerimnen esh derek tabylmady.

Sodan áýeli toryǵaıyn dedim. Shynymdy aıtsam, Qazaqstanǵa «taǵy da esh nárse shyqpas» dep kóńilsizdeý attanǵam.

Búgin qonaqúıden shyǵa taǵy da ólketaný mýzeıin suradym. Meni parktiń ishindegi shirkeýge jiberdi. Ras, onda asa baı Ortalyq mýzeı bar eken. GDR-den keldim degen soń, maǵan mýzeı qyzmetkeri zor iltıpat kórsetip, túgel aralatty.

Otan soǵysy jaıly eksponattarǵa kelgende óz kózime ózim senbedim. Kókten izdegenim jerden tabyldy. İlýli turǵan portrettiń astyndaǵy jazýdy qaıta-qaıta oqydym. Rahymjan Qoshqarbaev. Tym degbirsizdenip ketkenimdi baıqaǵan mýzeı qyzmetkeri:

— Ol kisimen jaqsy tanys pa edińiz? Bizdiń erjúrek jerlesimiz, — dedi.

— Iá, ıá! — deppin qýanǵanymnan.

— Ol kisi qaıda turady?

Mýzeı qyzmetkeri adresin bilmegenine qysyldy da, Jýrnalıser odaǵyna telefon soqty. Mine, osynda keldim. Munda Rahymjandy bilmeıtin jan joq eken. Solaı bolsa kerek edi, ne deısiz, aqyry ózińizdi shaqyrtyp aldyq.

Mundaı qýanbaspyn. Bes jyl eńbegimniń janǵanyn kórdińiz be? «İstegen tyndyrady, izdegen tabady» degen ras eken. Qandaı ǵajap boldy. Bul — soǵystyń surapyly suryptap shyǵarǵan naǵyz er ǵoı.

Karldyń myna sózi 1958 jylǵy Baýyrjanmen bolǵan kezdesýdi qaz-qalpy kóz aldyma ákeldi. Baýkeńniń aıtqan sózderi esime tústi. «Istorıcheskıı chelovek! Onyń ómirbaıany otpen jazylǵan. Urpaqqa ónege! Erlerdi el basyna kún týǵan kún ǵana týdyrady».

Únsiz oı qushaǵynda otyryp qappyn. Mynaý nemis jýrnalısi de sondaı sátte asyl qyrynan kóringen azamattardyń birin izdep tur. Ol týraly júreginde úlken jylý qalǵan. Halqyna onyń búgingi taǵdyry jaıly tolyǵyraq aıtqysy keledi. «Altynnyń qolda barda qadiri joq», biz qasymyzda, kúnde jarqyldap, oınap-kúlip júrgen adamnyń jarqyn beınesin jetkize almaı júrmiz. Osynaý nemis jýrnalısindeı qumarlyq boıymyzdan tabyldy ma?!

Júregim Karlǵa birtúrli jylyp ketti. Jınaǵanymnyń, tapqanymnyń, bilgenimniń bárin aldyna jaıyp salǵym keldi.

Ekeýmiz eki kesh uzaq áńgimelestik. Sonaý 1958 jylǵy 21-fevralda «Lenınshil jas» gazetinde alǵash shyqqan «Reıhstagqa tý tikken qazaq» atty maqalamnan bastap bárin kórsettim. Osy joldardyń epıgrafyna alynyp otyrǵan jazýshy Borıs Gorbatovtyń sózderin oqyǵanda Karl:

— Qandaı ǵajap taýyp aıtylǵan sóz! Qaı búrkit, qaı qyran teńese alady onymen, — dedi.

Mine, 150-dıvızıanyń «Voın Rodıny» gazetinde shyqqan materıaldar, Vasılıı Sýbbotınniń jazǵandary. Sýbbotınmen jalǵastyrǵan da Baýkeń ekenin aıttym.

«Qyrym», «Sovetskıı voın», «Drýjnye rebáta», «Novyı mır» jýrnaldary, ondaǵy V.E.Sýbbotınniń jazǵandary, «Juldyz», «Prostor» jýrnaldary, «Frýnzeves», «Sosıalısik Qazaqstan», «Qazaq ádebıeti» gazetteri — ondaǵy jazǵandarym.

Mynaý «Komsomolskaıa pravda» gazetiniń redaksıasymen almasqan hattar, Chıkın joldastyń suratqan materıaldary, «Tý tigýshiler» dep jarıalanǵan bet.

KPSS Ortalyq Komıteti janyndaǵy marksızm-lenınızm ınstıtýtynyń Uly Otan soǵysy bólimine arnap, Rahymjan jaıly jınaǵan materıaldar óz aldyna bir tóbe.

Ne kerek, uzyn sany 100-ge tarta derekti dokýmentterdi kórsetkende, Karl:

— Maǵan endi arhıvten esh nárseni izdeýdiń qajeti joq,— dep qýanyp ketti.

Rahymjannyń ózimen bolǵan kezdesý Karldy odan da zor qýanyshqa bóledi. Karlǵa alda kele jatqan Jeńistiń 20 jyldyǵyna qaraı Rahymjan jaıly derekti poves jazǵym keletinin aıttym.

— Biraq meni qınaıtyn bir jaı bar. Ol — men soǵysty kózimmen kórgen joqpyn. Ol kezde balamyn. Berlınde bolǵan adam emespin. Súıenerim —Rahymjannyń óz aıtqandary men qoldaǵy dokýmentter ǵana. Shirkin-aı, kózben kórgenge ne jetsin! Eń bolmasa joryq joldaryn bir sholyp óter me edi...— dedim.

Birli-jarym kitap, maqalalar bolmasa, ol kezde qazirgideı salıqaly memýarlar, Uly Otan soǵysynyń tarıhy jaıly tom-tom kitaptar áli shyǵyp úlgergen joq-ty.

Karl meniń oıymdy túsindi. Biraq úndemeı otyrdy da:

— Men qolymnan kelgen járdemimdi aıamaıyn, — dedi. Karlǵa bir ǵana syrdy aıtqan joqpyn. Ol Baýkeń ekeýmizdiń aramyzdaǵy úlken qupıa bolatyn. Eki jyldyń ishinde Rahymjannyń nasıhaty biraz jerge bardy da, jurt ony jaqsy bildi. Baýkeń meniń jazǵandarymdy jibermeı oqyp otyrdy, kezdesýimiz jıiledi. Sonyń birinde:

— Al endi osynsha eńbekti aıaqsyz qaldyrýǵa bolmaıdy. Bizdiń eńbegimizdi emes, Rahymjannyń. Ony Batyrlyq ataqqa usyný kerek. Ol — shyn Batyr. Muny isteý seni men maǵan azamattyq paryz. Anaý san myńdap qaza tapqandardyń amanaty.

Biraz únsiz otyrdy da:

— Men İlıas Omarovpen sóılestim. Barlyq jaıdy aıttym. Ol seniń jazǵandaryńmen túgel tanys eken. Mejdý prochım, senimen kezdeskisi keledi. Ýaqyt taýyp barǵyn. Ol aqyldy adam, men ony qatty syılaımyn. Al endi sen mynany jasa. Jazǵandaryńnyń negizinde oryssha spravka jaz. Maǵan kórsetkin. İlıasqa da bir danasyn ala bar. Ol respýblıka basshylarymen sóılespekshi, túsindiń be sózdiń tórkinin? — dedi.

— Túsindim, Baýke.

— Túsinseń sol. Qımyldaý kerek.

Baýkeńniń oıǵa alǵan nársesin oryndamaı qoımaıtynyna san kózim jetken. Shyndap tastaǵan áskerı tártiptiń taby bolý kerek, tapsyrmanyń dál ýaqytynda oryndalýyn qalaıdy. Bul talaby meni de shırata túsken. Ásirese, myna aıtqanyn ybyljyp, sozyp almaýym kerek.

Kóp keshikpeı, İlıas Omarovqa jolyqtym. Ol kezde İlekeń Qazaq SSR Memlekettik josparlaý komıteti predsedateliniń birinshi orynbasary bolyp isteıdi. Óte jyly qarsy aldy. Kabınetinde uzaq áńgimelesti. Júzinen meıirbandyq, bilimdilik esip turdy. Ásirese, maǵan qatty áser etkeni jaýyngerlerge, soǵys qaharmandaryna, arysy jalpy adamǵa degen úlken súıispenshiligi.

Men jazǵan qaǵazben tanysyp shyqty da:

— Maǵan tastap ket. Habarlasyp tur. Úlken jumys jasap júr ekensiń, qaraǵym, — dedi.

Osy sózge arqalanyp kabınetten shyqqan maǵan Baýyrjan men İlıasty tutastyryp turǵan sezim jaıly tolyp jatqan oılar keldi.

Kóp keshikpeı Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń Ákimshilik bólimine shaqyryldym. Onda menimen Mámetkazın joldas áńgimelesti. Onyń aldyna da Rahymjan týraly jazylǵan materıaldardyń negizinde anyqtama jáne osy iske sonaý Baýkeń shaqyrǵan kúnnen bastap qalaı kiriskenim jaıly túsinikteme tastap kettim. Júregim Rahymjan jaıly úlken bir qarakettiń bastalǵaly turǵanyn sezgendeı boldy.

Keıinnen bildim, osy qaraketke myqtap atsalysqan adam Jumabaı Táshenov eken. Ol kezde Júmekeń Qazaq SSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń predsedateli bolyp isteıtin. Baýkeńniń aıtýynda, tıisti materıaldarmen qarýlanǵan Jumekeń Moskvada SSSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmy Predsedateliniń orynbasary retinde bir aılyq kezekshilik qyzmetinde Rahymjan jónindegi Bas shtabtyń arhıvindegi materıaldardy kótertip, odan Rahymjannyń kezinde Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynylǵanyn bilip, onyń nelikten ótpegeni jaıly marshal I.S.Konevti shaqyryp suraıdy. Óıtkeni, I.S.Konev soǵystan keıin Bas shtabtyń bastyǵy bolǵan. Táshenovtiń qatqyldaý suraǵyna marshal shamdanyp qalady, ekeýi qatty sózge keledi. Júginisýge K.E.Voroshılovqa barady. Klıment Efremovıch óziniń orynbasary men áıgili marshaldy tatýlastyrýǵa kúsh salady. Daýdyń túıini nazardan tys qalady.

— Bári Klıment Efremovıchtiń azýsyzdyǵynan boldy, — depti Táshenov Baýkeńe.

Táshenovtiń barlaý retindegi qaraketi nátıjesiz bolǵan soń, ózimizdiń Ortalyq Komıtet te bul máseleni qaraýdan boı tartsa kerek.

— Jumekeń de men sekildi qyzba ǵoı. Ekeýmizdi qurtyp júrgen minez, — dedi bir áńgimesinde Baýkeń.

Bul syrlardy, árıne, men Karlǵa aıtqan joqpyn. Odan tek reıhstag jóninde GDR arhıvindegi materıaldarmen kómektesýdi suradym. Jazylyp jatqan derekti poves úshin ol óte qajet edi. Jarty jyl ótken soń Berlınnen úlken paket keldi. Karl Kokoshkodan eken. Pakettiń ishinde Berlınniń soǵys kezindegi kartasy. Reıhstagtyń soǵysqa deıingi, qıraǵan kezdegi, soǵystan keıingi sýretteri. Eń keremeti 3-tegeýrindi Armıanyń Berlınge kirgennen bastap, reıhstagty alǵanǵa deıingi shaıqas joly taıǵa tańba basqandaı kórsetilgen. Kádimgi nemis balasyna tán uqyptylyqpen jasalǵan úlken jumys. Rahymjanǵa júz aıtqyzǵannan góri mynaǵan bir qaraý áldeqaıda túsinikti. Hatynda Rahymjan jaıly óziniń nemis tilinde shyǵarǵan maqalalaryn atapty.

1965 jyl. Uly Jeńistiń 20 jyldyǵy qarsańynda derekti povesimdi jazyp bitip, kóńildi júrgem. «Kernegen kek» dep atadym. Qoshqarbaevtyń erligi týraly baspasózde kóp materıaldar shyqty: «Pravda» gazetine Vasılıı Sýbbotın jazdy. «Lıteratýrnaıa gazeta» da jaqsy maqala basty. Aqyndar da bul taqyrypqa lap qoıdy. Eń ǵajaby — osy kezde Uly Otan soǵysy tarıhynyń besinshi tomy shyǵyp úlgerdi. Oǵan elenip-ekshelenip, talaı saraptan ótip, reıhstagty alýda jappaı erlik kórsetken sovet jaýyngerleriniń eń órenderiniń, buǵan deıin sırek aıtylyp, tipti múlde aıtylmaı júrgenderiniń esimi jazyldy. Mine, solardyń ishinde Rahymjan Qoshqarbaev pen Grıgorıı Býlatovtyń da attary bar edi.

Besinshi tomdy oqyǵanda meniń esime taǵy da Baýkeńniń «On ıstorıcheskıı chelovek» degen sózi tústi. Shynynda, tarıh degeniń myna aldymyzda jatqan qalyń tomdar emes pe.

Birine-biri qosylǵan qýanyshtar kóbeıe berdi. Mine, sonyń taǵy biri. GDR-dan Jeńistiń 20 jyldyǵyna baılanysty Rahymjanǵa shaqyrý-telegramma keldi. Karl Kokoshkonyń jazǵandarynyń nátıjesi dep bildim ony.

Bul habarǵa Baýkeń qatty qýandy. Óıtkeni, Jeńistiń 20 jyldyǵy qarsańynda qolǵa alynyp jatqan biraz sharýalar bar-dy. 1964 jyldyń ortasynda sońǵy tabylǵan derekterdi qosyp, men taǵy da anyqtama jazdym. Ol orys tilinde daıyndalǵandyqtan, sol kúıinde keltireıin. Óıtkeni qazaqsha aýdarǵanda keı jeriniń álsirep ketýi múmkin. Ári bul resmı dokýment.

V SENTRALNYI KOMITET SK KOMPARTII KAZAHSTANA

SPRAVKA-HODATAISTVO

o podvıgah, proıavlennyh Rahımjanom Koshkarbaevym ı Grıgorıem Býlatovym prı shtýrmen reıhstaga

Vajneıshım sobytıem zavershaıýshego etapa voıny s fashısskoı Germanıeı ıavılos padenıe Berlına, a vydaıýshımsá boevym epızodom — shtýrm reıhstaga. V etot nezabyvaemyı ıstorıcheskıı den kajdyı voın byl ohvachen jajdoı podvıga. Poetomý vzátıe reıhstaga ı vodrýzenıe nad nım krasnyh flagov ı zanamenı Pobedy ıavılos aktom massovogo geroızma.

Kajdyı flag na stene reıhstaga ımel svoıý geroıcheskýıý ıstorıý. Onı stoılı jıznı mnogıh nashıh sootechestvennıkov. Onı bylı sımvolom vsenarodnogo neýkrotımogo poryva k pobede, onı, etı pervye flagı, podnálı na poslednıı reshaıýshıı shtorm logova fashızma nashıh slavnyh voınov Sovetskoı Armıı.

Odnako ochen dolgo ne bylo ızvestno nıchego o podvıgah pervyh znamenosev pobedy. Vpopyhah zabylı mnogıh osobo otlıchıvshıhsá geroev ıstorıcheskogo srajenıa. V voıne ne byvaet bezymánnyh geroev. Vse te, kto proıavıl vysokoe mýjestvo, nastoıashıı geroızm, ımelı ı ımeıýt ımena.

K chıslý takıh otnosátsá leıtenant Rahımjan Koshkarbaev so svoım boevym drýgom Grıgorıem Býlatovym ız 674-go polka 150-ı Idrıskoı strelkovoı dıvızıı. Onı odnımı ız pervyh stýpılı na stýpenkı glavnogo oplota vraga. Onı odnımı ız pervyh, ne shadá jıznı, vodrýzılı flag pobedy nad glavnym vhodom reıhstaga.

Eto podtverjdaıýt ıstorıcheskıe dokýmenty.

Gazeta «Voın Rodıny» — organ 150-ı Idrıskoı strelkovoı dıvızıı, opısyvavshaıa hod sobytıı po goráchım sledam, okazyvaetsá, v svoe vremá nemalo pısala o Koshkarbaeve ı Býlatove. Vot statı o ıh podvıgah, opýblıkovannye na stranısah gazety: «Onı otlıchılıs v boıý» (ot 3 maıa 1945 goda); «Onı vodrýzılı flag Pobedy» (ot 5 maıa 1945 goda), «Dvoe otvajnyh» (ot 16 sentábrá 1945 goda).

Stoıt vnımanıa zametka «Nezabyvaemye fakty», opýblıkovannaıa v etoı je gazete 16 sentábrá 1945 goda. V neı rasskazyvaetsá: «Pervymı dostıglı reıhstaga ı vodrýzılı flag nad nım leıtenant Koshkarbaev ı krasnoarmees Býlatov. Znamá Pobedy vodrýzılı nad reıhstagom Egorov ı Kantarıa. Pervymı v reıhstag vorvalıs so svoımı voıskamı Sánov, Grıshenko, Neýstroev, Davydov, Logvınenko».

Vosqıshalıs geroıcheskım podvıgom dvýh otvajnyh ızvestnyı pısatel Borıs Gorbatov, v to vremá voennyı korespondent, ı ızvestnyı kınooperator R. Karmen.

Borıs Gorbatov v state, pomeshennoı v «Lıteratýrnoı gazete» ot 18 dekabrá 1948 goda, pıshet: «V samom dele, pora ýje perestat sravnıvat voınov nasheı armıı s orlamı ı berkýtamı. Kakoı berkýt mojet sravnıtsá s kazahom Koshkarbaevym, kotoryı na moıh glazah vmeste s drýgımı tovarıshamı vodrýzıl znamá pobedy nad reıhstagom. Chtoby pokazat takogo geroıa, nýjen sovsem ınoı poetıcheskıı stroı, ınye obrazy, ınaıa poezıa — poezıa sosıalısıcheskogo realızma». Ochen vysokaıa osenka.

R. Karmen v svoeı besede s korespondentom, kotoraıa byla opýblıkovana v gazete «Kazahstanskaıa pravda» 8 maıa 1949 goda, govorıt: «My seıchas osobo ostanovımsá na trýdovyh delah byvshıh frontovıkov. S odnım ız nıh — s tov. Koshkarbaevym, mne ochen by hotelos vstretıtsá snova. Gde on seıchas? Ý mená sohranılıs kadry, otobrajashıe doblestnogo voına v tot moment, kogda on prıkreplál Krasnyı flag na kryshe reıhstaga. Eto bylo v památryı den 1945 goda».

Vasılıı Sýbbotın — odın ız teh, komý byl dorog podvıg Koshkarbaeva ı Býlatova, býdýchı korespondentom dıvızıonnoı gazety, v svoe vremá neodnokratno pısal ob ıh mýjestve s bolshoı sımpatıeı. K etoı teme tov. Sýbbotın vozvrashalsá ne odnajdy ı poslevoennye gody. Vot perechen ego materıalov: «Na rýınah Korelevskoı ploshadı» (álmanah «Ýralskıı sovremennık», N10, 1947 god); «Ý sten reıhstaga» (álmanah «Krym», N2, 1948 god); «Znamá pobedy» (jýrnal «Drýjnye rebáta», N5, 1948 god); «Ý sten reıhstaga» (jýrnal «Sovetskıı voın», N9, 1949 god).

Tov. Sýbbotın — ochevıdes besprımernogo geroızma, proıavlennogo nashımı soldatamı ı ofıseramı v srajenıı za reıhstag. V I960 godý v vospomınanıah «Den tysácha chetyresta desátyı» «Novyı mır», N5) on pısal: «Eslı by gazechıkı, odnı gazechıkı tolko, «rasshıfrovalı» svoı frontovye bloknoty — skolko ımen vernýlos by ız nebytıa... O skolkıh takıh my moglı by rasskazat kak o geroıah...» Dalshe on podrobno opısyvaet, kak Koshkarbaev ı Býlatov sovershılı svoı nepovtorımyı podvıg.

Vasılıı Sýbbotın v odnom ız pozdnıh vospomınanıı daje vyrajaet takýıý ozabochennost «Etı pátnadsat let ıa prosto terzalsá, chto tot podvıg, chto byl sovershen molodym Rahımjanom ı Býlatovym, kak by zabylsá. Nıche ımá, kak by ono nı bylo podnáto, ne doljno zatmevat drýgıh, proıavıvshıh stol je vysokoe mýjestvo».

Eto — perejıvanıe ochevıdsa, neposredstvennogo ýchastnıka, v chú památ vrezalas kajdaıa chertochka velıkoı bıtvy.

Drýgoı ochevıdes hýdojnık armeıskoı gazety «Frontovık» P. Krıchevskıı v state «Osoboe zadanıe» («Komsomolskaıa pravda», 9 maıa 1962 g.) pıshet: «1 maıa (1945 g.) mená vyzvalı k redaktorý. Porýchılı prıveztı materıaly ız reıhstaga. Kak hýdojnıký gazety mne chasto prıhodtlos byvat na peredovoı ı rısovat lýchshıh lúdeı. No eto zadanıe bylo osobo pochetnym ı vajnym...

Ia sdelal portrety geroev shtýrma reıhstaga — Zınchenko, Neýstroeva, Samsonova, Kantarıa, Egorova, Koshkarbaeva. I prı etom ıa perejıval osoboe chývstvo. Eto bylı radostı gordostza nashý velıkýıý sovetskýıý Rodıný, kotoraıa vospıtyvala takıh zamechatelnyh lúdeı».

Nemalovajnyı ınteres predstavláet statá polkovnıka Dermana «Istorıcheskoe srajenıe», opýblıkovannaıa v gazete «Krasnaıa zvezda» 30 aprelá 1946 goda. Ona napısana po povodý naýchnoı konferensıı, organızovannoı prı shtabe grýppy sovetskıh okkýpasıonnyh voısk v Germanıı. Na konferensıı vystýpıl s dokladom Geroı Sovetskogo Soıýza general-polkovnık Malının. Sredı voınov, osobo otlıchıvshıhsá prı shtrýme reıhstaga, vmeste s ımenamı generala Perevertkına, generala Shatılova, serjanta Egorova ı Kantarıa, ýpomınaıýtsá v doklade ı ımena Koshkarbaeva ı Býlatova.

V nomere za 9 maıa 1960 goda v gazete «Frýnzeves» opýblıkovano prıvetstvennoe pısmo Geroev Sovetskogo Soıýza M. Kantarıa ı M. Egorova k byvshım voınam. Sredı teh, kto pervymı vorvalsá v reıhstag, onı takje s ývajenıem prıznaıýt ı s gordostú nazyvaıýt Koshkarbaeva ı Býlatova. Eto pısmo opýblıkovano pod zagolovkom «My shlem vam prıvet!».

Krome ýkazannyh materıalov, na stranısah respýblıkanskoı pechatı Kazahstana bylı opýblıkovany materıaly kazahskogo jýrnalısa Kakımjana Kazybaeva, kotoryı, ssylaıas na dostovernye ıstorıcheskıe dokýmenty, podrobno rasskazyvaet o podvıgah Koshkarbaeva ı Býlatova. Vot perechen ego materıalov: «Podvıg molodogo kazaha» (gazeta «Lenınshıl jas» ot 21 fevralá 1958 g.); «Djıgıt, vodrýzıvshıı flag nad reıhstagom» (gazeta «Sosıalıtık Kazahstan» ot 21 sentábrá 1960 g.); «Pervyı flag nad reıhstagom» (jýrnal «Jýldyz», N11, 1960 g.); «Znamá pobedy nad reıhstagom» (jýrnal «Prostor», N5, 1961 g.).

Dokýmenty, sobytıa poslednıh let ne tolko podtverjdaıýt, no ı daıýt pravo eshe s bolsheı ýverennostú ı gordostú govorıt ob ıstorıcheskom podaıge Koshkarbaeva ı Býlatova. Samym vydaıýshımsá sredı rıh ıavláetsá vyhod v svet (1963) pátogo toma «Istorıı Velıkoı Otechestvennoı voıny 1941—1945 gg) V etom tome hod shtýrma reıhstaga opısan na osnove tshatelnogo ızýchenıa, ı analıza ı sopostavlenıa faktov, dokýmentov ı lıchnyh vospomınanıı. Teper v «Istorıý» vneseny prejde nevedomyı ımena ýchastnıkov ıstorıcheskogo shtýrma, v tom chısle Koshkarbaeva ı Býlatova.

Posle vyhoda pátogo toma sentralnye gazety dalá rád materıalov, posváshennyh ıstorıcheskomý sobytıý — vzátıý reıhstaga («Pravda» — «Kak bylo vodrýzeno znamá Pobedy» — ot 9 maıa 1963 goda; «Lıteratýrnaıa gazeta» — «Poves ognennyh let» ot 25 fevralá 1964 goda; «Komsomolkaıa pravda» — polosa «Znamenosy» ot 30 aprelá 1964 goda). Vo vseh etıh gazetnyh statáh o Koshkarbaeve ı Býlatove pıshetsá kak o voınah, sovershıvshıh deıstvıtelno georıcheskıı podvıg, o kotorom nıkogda ne zabýdet sovetskıı narod.

Na soveshanıı ýchastnıkov ıstorıcheskogo shtýrma, sozvannom otdelom ıstorıı Velıkoı Otechestvennoı voıny Instıtýta marksızma-lenınızma prı SK KPSS v dekabre 1961 goda, predshestvovavshem vyhodý pátogo toma, byvshıı komandır 150- ı shtýrmovoı strelkovoı dıvızıı, nyne general-leıtenant V.M.Shatılov vnes takoe predlojenıe: «Proshý predsedatelá redkollegıı ıstorıı Velıkoı Otechestvennoı voıny prosıt Prezıdıým Verhovnogo Soveta SSSR o nagrajdenıı tovarısheı, kotorye bylı predstavleny, no ostalıs ne nagrajdennymı. Schıtaıý ı proshý ız 150-ı dıvızıı prısvoıt zvanıe Geroıa Sovetskogo Soıýza za shtýrm reıhstaga:

1. Polkovnıka zapasa Plehadanova Alekseıa Dmıtrıevıcha;

2. Leıtenanta Rahımjana Koshkarbaeva;

3. Rádovogo Grıgorıa Býlatova;

4. Starshego leıtenanta Beresta Alekseıa Prokofevıcha;

5. Starshego leıtenanta Gýseva Kýzmý Vladımırovıcha;

6. Serjanta Sherbıný Petra;

7. Serjanta Pátnıskogo Petra (posmotreno).

Ia vyskazyvaıý obshee mnenıe ýchastnıkom soveshanıa».

K etomý sledýet dobavıt, chto Koshkarbaev ı Býlatov v svoe vremá bylı predstavleny k zvanıý Geroıa Sovetskogo Soıýza. Pelásıa ob etom do sıh por lejıt v arhıvah Generalnogo shtaba Sovetskoı Armıı. (Po vseı veroıatnostı, hodataıstvo voennym komandovanıem o prısvoenıı zvanıa Geroıa Sovetskogo Soıýza R.

Koshkarbaevý bylo otkloneno po prıchıne neobosnovannoı repressıı ego otsa v 1937 godý).

Takım obrazom, svyshe 50 ımeıýshıhsá dostovernyh dokýmentov svıdetelstvýıýt o tom, chto dvadsat let tomý nazad R. Koshkarbaev ı G. Býlatov deıstvıtelno odnımı ız pervyh sovershılı geroıcheskıı podvıg, vodrýzıv krasnyı flag nad reıhstagom... I na mırnom poprıshe onı seıchas vnosát svoı skromnyı vklad v stroıtelstvo komýnızma.

My podderjıvaem predlojenıe ýchastnıkov soveshanıa shtýrma reıhstaga. Hodataıstvýem v svázı s dvadsatıletıem Pobedy Sovetskıh Voorýjennyh Sıl vo vtoroı mırovoı voıne o prısvoenıı R. Koshkarbaevý ı G. Býlatový zvanıa Geroıa Sovetskogo Soıýza.

G. MÝSREPOV, chlen SK KP Kazahstana, depýtat Verhovnogo Soveta Kazahskoı SSR, pervyı sekretar pravlenıa Soıýza pısateleı Kazahstana

G. MÝSTAFIN, depýtat Verhovnogo Soveta SSSR, pısatel

I. SHÝHOV, depýtat Verhovnogo Soveta Kazahskoı SSR, pısatel

A. TAJIBAEV, chlen Prezıdıýma Verhovnogo Soveta Kazahskoı SSR, pısatel

Baýkeń sońǵy abzasyn bylaı dep ózgertti, qalǵan bir sózine tıgen joq.

«My podderjıvaem predlojenıe ýchastnıkov soveshanıa shtýrma reıhstaga. Hodataıstvýem v svázı s dvatsatıletıem Pobedy Sovetskıh Voorýjennyh Sıl vo vtoroı mırovoı voıne prısvoıt R. Koshkarbaevý ı G. Býlatový zvanıa Geroıa Sovetskogo Soıýza».

Meniń bir baıqaǵanym, Baýkeń resmı qaǵazǵa óte sheber bolatyn. Jutyndyryp jiberedi. Soǵan qaraǵanda, soǵys kezinde jaýyngerlerin nagradaǵa usynǵanda dokýmentterin ylǵı óz qolynan ótkizgen bolý kerek. Óıtkeni óte jatyqqan qol.

— Qaǵazǵa jan bitirip jazsań, jerde qalmaıdy, — deıtin ázil-shyny aralas. Bul da ol kisiden alǵan úlken sabaqtardyń biri edi.

Osy dokýmenttiń mende qalǵan bir danasyna Baýkeń bylaı dep jazypty. «Bul taqyrypta Ǵ.M.Músirepovpen áńgime boldy, oǵan birinshi danasyn qaldyrdym. 15-ıýl, 1964 jyl. B. M. Momyshuly».

Endigi úmit — Qazaqstan Kompartıasynyń Ortalyq Komıtetinde. Onda másele uzaq qaraldy. Ol zańdy da. 1965 jyldyń 7-aprelinde ǵana Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń Prezıdıýmynyń (ol kezde Búro emes, osylaı atalatyn) mynadaı qaýlysy qabyldanypty.

O predstavlenıı t.t. Koshkarbaeva R. ı Býlatova G.P. k prısvoenıý zvanıa Geroıa

Sovetskogo Soıýza

1. Prosıt SK KPSS rassmotret vopros o prısvoenıı zvanıa Geroıa Sovetskogo Soıýza t.t. Koshkarbaevý R. ı Býlatový G.P. za podvıg, sovershennyı v perıod Velıkoı Otechestvennoı voıny 1941-1945 g.g.

Ýtverdıt tekst zapıskı v SK KPSS po etomý voprosý ı harakterıstıký na Koshkarbaeva R.

Sekretar SK KP Kazahstana D. KÝNAEV.

Bul dokýmentti ol kezde adamdardyń az ǵana toby biletin. Senimimiz kúshti boldy. Óıtkeni, alpysynshy jyldaǵydaı emes, elimizdegi joǵary bılik basynda jańa adamdar. Jana kózqaras, jańa yqylas bolar dep kúttik. Onyń ústine mynadaı resmı qaýly qabyldanyp otyr. Tap osy kezde Rahymjannyń GDR-ǵa shaqyrylýy, árıne, bárimizdi qýantty.

Biraq ony jiberýge baılanysty aıaqasty bir másele týdy. Ol kezde Rahymjan qalanyń ortasyndaǵy monshanyń dırektory bolyp isteıtin.

— Oı, qazaqtar, bildeı bir batyrlaryń erteń GDR-ǵa barǵanda, qazir ne isteıdi dese, ne aıtasyńdar, monshanyń dırektory deısinder me? — dedi Baýkeń.

Bul, shynynda, oılanatyn jaı boldy. Sonshama aty shyqqan batyryna qazaqtardyń bergen jumysynyń túrin qara demeı me! Betke basyp aıtpasa da, solaı dep oılaýy múmkin ǵoı. Taǵy da qaraket.

Obaly ne, sol kezdegi Almaty qalalyq Soveti atqarý komıtetiniń predsedateli Esen Dúısenov jaǵdaıdy birden túsindi. Eki kúnniń ishinde Rahymjan Qoshqarbaev monsha dırektorlyǵynan qalalyq komýnaldyq jáne kórkeıtý basqarmasy bastyǵynyń orynbasary bolyp shyǵa keldi.

1965 jyldyń 2-maıy kúni tústen keıin Rahymjandy Moskvaǵa shyǵaryp saldyq. Odan ári Berlınge barmaq. Jıyrma jyldan soń Jeńis toıyn Berlınde ótkizbek. Bul oǵan degen úlken qurmet edi.

Men Rahymjannyń reısin aıtyp, Moskvaǵa Vasılıı Sýbbotınge telefon soqtym. Ol kezde onyń «Soǵys osylaı bitedi» degen kitaby jaryq kórgen-di. Sonaý bir surapyl kúnderi «Voın Rodıny» atty dıvızıa gazetiniń tilshisi, endigi belgili aqyn Vasılıı Efımovıch reıhstagty alýdy egjeı-tegjeıli dáıekteýde kóp eńbek sińirdi. Qalam ıelerinen sol bir tarıhı oqıǵaǵa eń jaqyn júrgen, bárin kózimen kórgen adamnyń aqıqat jazbalary ortalyq gazetterde joǵary baǵalandy.

5-maı. Vasılıı Efımovıch Moskvadan telefon soqty. Kóńildi eken.

— Kákimjan, jaqsy bir oqıǵany aıtqym kelip tur. Rahymjan búgin «Golýboı ogonektiń» merekelik programmasyna qatysty. Sergeı Sergeevıch Smırnov meniń áńgimelerimnen Rahymjandy jaqsy biletin. Moskvada ekenin estigende, dereý ortalyq telestýdıaǵa jiberýdi surady. Tipti ózi mashına jiberipti. Sodan Pokryshkın, Kojedýb, Sabýrov, Maresev sekildi áıgili erlermen birge Rahymjan «Golýboı ogonekte» otyrdy. Onyń Berlınge ketip bara jatqanyn aıtyp, birinshi sóz berdi. Kórgen shyǵarsyzdar.

Men, ókinishke qaraı, kóre almaǵanymdy aıttym. Biraq ústinen taý júrse qozǵalmaıtyn osynaý sabyrly adamnyń tebirenisin jaqsy túsindim. Ol tebirenis meniń óz arhıvimde saqtalǵan mynaý hatynda da atoı salyp tur:

«Qymbatty, Kákimjan Qazybaıuly! Siz meni durys túsinińiz, men Rahymjandy qandaı asqan qýanyshpen qarsy aıadym. Joldaǵan sálemińizge rahmet! Biz kóp másele jóninde sóılestik, káp nárseni eske aıadyq, óte ádemi ortaq til taptyq. Rahymjannyń sol baıaǵy qalpynda ekenine men qýanyshtymyn. Sizge kómektesýge ázirmin. Sizdiń meniń tyndyrǵanymnan áldeqaıda kóp nárseni tyndyrýyńyzǵa tilektespin. Biraq men de ol týraly jazýǵa áli qaıta oralamyn.

Sizben júzdeskim keledi. Múmkin, Almatyǵa kelip qaıtarmyn. Ony qalaı uıymdastyrýǵa bolady?

Rahymjan Sergeı Sergeevıch Smırnovpen samoletten túse sala qalaı kezdeskenin ózi aıtar. Bul bir umytylmas oqıǵa. Ol endi Berlınde de bolyp qaıtady. Rahymjannyń erligin jurt keńirek bilý úshin biz qoldan kelgenniń bárin jasaýymyz kerek. Bul oraıda ózderińizde, Qazaqstanda kóp nárse jasaýǵa bolady.

Siz arqyly qymbatty Baýyrjan Momyshulyna sálem joldaǵym keledi. Qolyńyzdy qatty qystym.

Ózińizdiń Vasılıı Sýbbotınińiz.

5-maı, 1965 jyl».

Sergeı Sergeevıch ol kezde jeńiske baılanysty «Golýboı ogonek» habarlaryn júrgizetin-di. Ataqty «Brest qamaly» kitabynyń avtory. Brest — Berlın. Soǵysqa qatysqan Sýbbotın turǵaı, bul jaıǵa men de tebirenip kettim. Mynaý dúrmekti Jeńis toıy sırek taǵdyrly adamdardy qalaı-qalaı toǵystyryp jatyr!..

Rahymjan Berlınnen óte kóńildi oraldy. 8-maıda GDR-diń ulttyq merekesine baılanysty úlken saltanatqa qatysqan. Eńbek kollektıvterinde kezdesýlerde bolǵan.

— Tolǵanyp keldim, tebirenip keldim, — dedi Rahań oıly júzben. — Budan jıyrma jyl buryn soǵys bizdi erte eseıtti desek te, bala ekenbiz ǵoı. Bar bolǵany 21 jasta ekenmin onda.

Budan ári Rahań óziniń ádemi qaljyńyna basty.

— Onda ne, at dedi — attyq. Tart reıhstagqa dedi — tartyp otyrdyq. Osynyń bárin endi oılasań...

Rahań qaıtadan salıqaly áńgimege kóshti.

— Iá, endi oılasań, túsiný, tujyrymdaý bıigiń múlde basqasha. Myna bir oqıǵanyń kýási boldym. Qalanyń bir mektebinde kezdesý ótkizildi. Aıtqandarymdy oqýshylar uıyp tyńdap otyr. Muǵalimder de, eresek adamdar da bar. Men qatarly bir nemis tunjyrap jerge qaraı beredi. Ar jaǵynda álem-tapyraq bir daýyl bardaı. Kezdesý bitken soń, álgi kisi qasyma keldi de, qolymdy aldy. Óziniń sózderin aýdarýdy surady. Aýdarmashy Karl Kokoshko qasymda daıyn.

— Óte jaqsy aıttyńyz, joldas leıtenant. Ol kúnderdi umytýǵa bolmaıdy. Qýanyshyn da, opyǵyn da umytpaýymyz kerek. Men sol opyq jeýshilerdiń birimin. «Gımmler úıiniń» qasynda jatqandaryńyzda sizderge qarsy myna men oq attym. Sol bir saryaýyz jas kezimde fashızm mıymdy myqtap ýlap tastapty. Opyq jeısiń be, joq pa? Shúkir, soǵystan keıingi ómir janymyzdy tazartty. Jańa ómirdiń qadirin de, ulylyǵyn da uqtyq. Jańa Germanıanyń, jasampaz Germanıanyń azamatymyn. Bul búgin úlken maqtanysh. Mynaý jas urpaq, keler urpaq jaýyzdyq degendi bilmesinshi! Jandary dostyq shýaǵymen nurlansynshy! Endigi ómirdi osyǵan birjola arnasaq, keshegi kúnámiz keshirile me? Aramzalyqtyń men sekildi aldaýyna túsken beıkúnálar soǵys kezinde qanshama edi. Búginde olardyń da men sekildi aýyq-aýyq ar azabyna túspesine kim kepil?!

Álgi adam jylap jiberdi. Shyn júrekjardy sóz ekenine esh shúbá keltirgem joq. Aıap kettim. Elin ǵana emes, adamdardyń janyn da jańartyp jatqan nemis dostardyń qadamyna nur tiledim. Karl aıtpaqshy, ol kúrestiń jeńil emes ekendigine kózim jetkendeı boldy. Sovet eline degen GDR-daǵy búgingi ynta-yqylas móldir de tunyq. Demek, beker qan tókpegenbiz, beker qurban bolmaǵanbyz. Beıbit eldiń bosaǵasyn kórip qaıttym. Bul nemis halqynyń jańa tarıhynyń basy dep túıdim.

Arada úsh aı ótken soń, Berlınnen taǵy jaqsy habar jetti. Keme jasaıtyn verftegi bir brıgadaǵa Rahymjannyń aty berilipti. Bir mekteptegi pıoner otrády Rahymjan Qoshqarbaev atyndaǵy otrád dep atalypty. Bul jańalyqtar jaıly Karl Kokoshko qýana habarlady. Brıgada músheleriniń tizimin jibergen. Sosıalısik eńbek brıgadasy ataǵyn alý jolyndaǵy jarysqa qosylǵan olar. Rahymjannyń úlken portretin jiberýdi surapty.

Nemis dostarǵa, osy istiń bárine muryndyq bolyp júrgen áriptesim Karl Kokoshkoǵa myń da bir raqmetimdi aıttym. Rahymjandy bes jyl saryla beker izdemegenin ol taǵy da dáleldedi. Sovet Odaǵyna kelgen ár sapary bir kitap. Ózi sýretke de jaqsy túsiredi. Fotoıllústrasıalary sondaı jandy. Sovet eliniń, sovettik ómir saltynyń tynymsyz nasıhatshysy. Mazasyz mamandyqty qalap, mańyzdy is atqaryp júrgen aq nıet azamattyń biri. Nemis halqynyń soǵystan keıingi ulaǵatty urpaǵynyń ókili dep túsindim.

Nemis dostar ondaı iltıpat kórsetkenimen, ózimizdegi dámelengen qaraketten eshteńe shyqpady. Dúrildep uly Jeńistiń 20 jyldyǵy da óte shyqty, biraq Rahymjan jóninde Moskva úndemedi.

Kóńilimiz kúpti bolǵanmen, Qoshqarbaevqa degen halyq qurmeti eselep arta tústi. Onyń tolyp jatqan dáleli bar. Bireýi qadirli İlekeńniń mynaý haty:

«Qalqam, Rahymjan!

Uly Otan soǵysynyń jeńisine shırek ǵasyr boldy. Bul kúni biz keleshek úshin qurban bop ketken kóp azamattardyń arýaǵy aldynda basymyzdy ıemiz, fashızmniń qandy ordasyn talqandap, shańyraǵyna sovettik alqyzyl tý tikken erlerimizdi maqtan etip, qushaqtap súıemiz. Jas ta bolsań erlikke bas bolǵan qas batyrlarymyzdyń sapynda sen tursyń, Rahymjan.

Áńgime ataqta emes, adamzattyń baqytyna qosqan úleste ǵoı. Sen bizge istegen erligińniń mán-mazmunymen qymbattysyń.

Merekeń qutty bolsyn, inim, kóp jasa! Úı ishińe baqyt tileımin.

Aǵań — İlıas Omarov.

Almaty, aýrýhana, 6-maı, 1970 jyl.

Osy bir júregi shýaqty adam kezdesken saıyn:

— Rahymjanyń aman ba, batyryń saý ma? — dep suraıtyn menen. Ejelden tanys adamdaı eljireı, jumsaq sóılesetin. Ózińdi rýhanı baıytyp tastaıtyn. Sondaı adamdardyń ómirden erte ketkeni qandaı ókinishti. İlekeńniń boıynda bizdiń halqymyzdyń bar meıiri jatatyndaı kórinýshi edi maǵan.

Jaqsy adamdar oı jaǵynan bir-birine uqsaı beretin bolsa kerek. Baýkeń bir kúni:

— Adam er atanaıyn dep erlik jasamaıdy. Asyl paryzyn oryndap ataqqa ilinedi. Rahymjannyń juldyzy bolmasa da, ol qazir juldyzdy batyrlardan áldeqaıda áıgili. Men, mysaly, juldyzym joq-aý dep eshqashan ókingen emespin. Halqymnyń qurmeti juldyzdan artyq men úshin. Shúkir, sol qurmetke Rahymjan da bólenip otyr, — dedi.

Qandaı uqsastyq, İlekeńniń «Áńgime ataqta emes» degen sózimen Baýkeńniń «halyqtyń qurmeti juldyzdan da artyq» degen oılary bir-birimen qalaı kirigip jatyr?!

Endi Jeńistiń jıyrma bes jyldyǵy jaqyndap qalǵan. Osy qarsańdaǵy bir kezdesýde Baýkeń ózine-ózi esep bergendeı bolyp otyr eken.

— Momyshuly ne bitirdi? Múmkin, bireýler ol aıqaılaǵannan basqa túk bitirmeı júr deıtin shyǵar. Joq, qatelesedi! Jazyp qoı, esinde júrsin.

a) Men 1800 dokýmentti Qazaqstannyń Ortalyq arhıvine ótkizdim. Onda kóp syr bar.

b) Men osy ústimizdegi 1968 jyly eki tom bolyp qazaq tilinde shyǵaıyn dep jatyrmyn. Tırajy 180 myń.

v) Men orys tilinde shyqqaly jatyrmyn. «Baýyrjan Momyshuly. Áskerı áńgimelerdiń jınaǵy». Kólemi 40 baspa tabaq.

g) Men «Naýka» baspasy arqyly orys tilinde shyqpaqshymyn. Kólemi 40 baspa tabaq. Prezıdent Esenov ol jospardy bekitti.

d) Men 280 maqala jazyppyn. Negizgi taqyryby — áskerı-patrıottyq tárbıe. Eń aldymen, jastar úshin.

e) 1970 jyly V. I. Lenınniń týǵanyna — 100 jyl, Qazaq SSR-ine - 50 jyl, Uly Jeńistiń 25 jyldyǵy. Baýyrjan Momyshulyna — 60 jyl. Bul aıtýly dataǵa eki-aq jyl qaldy. Ádebıet pen ónerde daıyndyq jumysyn júrgizý úshin tipti az mezgil. «Shaban úırek buryn ushady», qımyldaý kerek.

ı) Osy turǵydan soldat fólkloryn jınap bastyrý jóninde Eset Áýkebaevqa aıttym. Bul bizdiń tarıhymyz. Muny «Soldat estelikteri» dep atasa da bolar.

k) Qazaqstan ınternasıonalızmniń ordasy. Kitap shyǵarý kerek. Ázirge atyn «Halyqtar dostyǵynyń shýaǵy» dese de bolar. Bul taqyrypty men Dmıtrıı Snegınge sene alamyn. Quryǵanda 1 tom.

l) Men 100 prosent qazaqpyn. Biraq orys tilinde jazamyn. Qazaqtardyń «tyshqan tirliginde» sharýam joq. Ol tirlik — tvorchestvonyń jaýy.

— Mynaýyńyz jatqan bir úlken programa ǵoı, Baýke, — dedim.

— Men dıvızıany basqarǵan adammyn. Qorǵanysta jata berseń — qurısyń. Shabýyldy kúni buryn josparlaý kerek.

Sóz oraıy kelip qalǵan soń irke almadym.

— Rahymjandy qaıtemiz, Baýke?

— Ol batyryń mynaý «Almaty» qonaqúıinde jańa qyrynan ashylǵan sıaqty. Jurt maqtap júr ǵoı. Iaǵnı, biz qatelespegenbiz. Tegin adam taz bolmaıdy.

Baýkeńe Rahymjandy kollektıviniń óte jaqsy kóretinin aıttym.

— Samoe trýdnoe ıskýsstvo — eto rabota s lúdmı. Soldat júregine jol tappaǵan komandırdiń ómiri qysqa. Iaǵnı, Rahymjan óziniń shynaıy ornyn tapqan. Bul iste seniń de úlesiń bar.

— Jeńistiń 25 jyldyǵy. Rahymjan Qoshqarbaev. Reıhstag... — dep Baýkeń estirte biraz yńyldap otyrdy da, — bul batyrymyzǵa Ǵabıt Músirepovtiń yqylasy ábden aýypty. Ol kisi bir sózdiń ózin jazaıyn ba, jazbaıyn ba dep on saǵat oılanady. Al adam jónindegi onyń talǵamy tipten joǵary. Ǵabıttiń kóńilinen shytý — paıǵambardyń kóńilinen shyǵýmen teń. So kisimen sen aqyldasqaısyń. Bul sharýany bastaýshynyń biri ózi ǵoı. Meniń pikirim, eslı hochesh znat, Rahymjan jóninde orta jolda qalýǵa bolmaıdy. Uqtyń ba?

Osy kezdesýden, Ǵabeńmen aqyldasqannan keıin joǵarǵy jaqqa Jeńistiń 25 jyldyǵyna baılanysty Rahymjannyń erligin ýaqyt ótse de ádil baǵalaý jóninde taǵy bir tilek ketti. Oǵan Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń sekretary, SSSR Joǵarǵy Sovetiniń Ulttar Soveti predsedateliniń orynbasary, partızan otrádynyń burynǵy komandıri Á.Sháripov, Sovet Odaǵynyń Batyry, panfılovshy gvardıa polkovnıgi, fılosofıa ǵylymynyń doktory, profesor, SSSR Pedagogıka ǵylymdary akademıasynyń Prezıdıým múshesi, akademık M.Ǵabdýllın, Azamat soǵysyna qatysýshy, 28 batyr shyqqan polktiń burynǵy komsorgy, otstavkadaǵy gvardıa maıory B.Jetpisbaev, zapastaǵy gvardıa polkovnıgi, Panfılov dıvızıasyndaǵy artılerıa polkiniń burynǵy komandıri, ǵalym-agronom, jazýshy D. Snegın, otstavkadaǵy gvardıa maıory, panfılovshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty, dosent A.Kýznesov, otstavkadaǵy qatardaǵy gvardıashy (28 batyrdyń biri), Sovet Odaǵynyń Batyry A.Shemákın, medısına qyzmetiniń gvardıa aǵa leıtenanty V.I.Panfılova, burynǵy serjant, reıhstag shabýylyna qatysýshy, Sovet Odaǵynyń Batyry I.Sánov, general-maıor, Sovet Odaǵynyń Batyry S.Nurmaǵanbetov, zapastaǵy leıtenant, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń múshesi, Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty J.Moldaǵalıev, zapastaǵy gvardıa polkovnıgi, Panfılov dıvızıasyndaǵy 19-polktyń burynǵy komandıri, áskerı akademıada joǵary taktıka jáne operatıvti óner jóninde aǵa oqytýshy bolǵan, jazýshy B.Momyshuly, ataqty partızan, kovpakshy Q.Qaısenov, eki márte Sovet Odaǵynyń Batyry S.Lýganskıı qol qoıdy. Bul 1969 jyldyń 29-ánvary bolatyn. Sóıtip, bul dokýment Jeńistiń 25-jyldyǵynan bir jarym jyl buryn ómirge keldi. Oǵan da jaýap bolmady.

Maıdandas jerlesteriniń erligin erekshe qurmettegen aǵa-inileriniń bul áreketin Rahymjan, árıne, bilgen joq. Nátıjesi áli belgisiz dúnıeni jarıa etip keregi ne? Ońǵa baspaı qalsa, adam janyn jaralaý op-ońaı ǵoı. Ol qonaqúıde dırektor bolyp jumysyn isteı berdi. Aınalasyndaǵylardy bir kezdegi erligimen ǵana emes, aqjarqyn minezimen, adamdarǵa degen erekshe qaıyrymdylyǵymen, kúlkige kómip jiberetin kóńildi qaljyńbastyǵymen baýraı berdi. Respýblıkanyń oblys-oblystarynda áskerı bólimshelerde kóptegen kezdesýler ótti. Soǵys ardagerleriniń arasynda jaryp shyǵyp, jarqyrap sóılep júrdi. Ózinde kelbet dese kelbet te bar ǵoı. Jastarǵa patrıottyq tárbıe berýge aıanbaı atsalysty. Sóıte júre kitap jazdy. Onysy oryssha, qazaqsha shyqty. Rahymjan týraly súıispenshilikke, jyly yqylasqa toly ańyzdar týdy. 30-aprel jáne Jeńis kúnderi oǵan elimizdiń tus-tusynan keletin quttyqtaýlardy sanap bolmaıtyn. Dostary 30-apreldi reıhstagqa tý tikken kúndi Rahymjannyń qaıta týǵan kúni dep atap júrdi.

Rahańnyń talaı toı basqaryp, úlken dastarqandardy júrgizgenin kórdik. Onymen birge bolǵan kúni raqattanyp, demalyp qaıtasyń. Kúlkiden tamaǵyń qurǵap, ishegiń qatady. Jas ánshiler, kúıshiler qashan da Rahańnyń tóńireginen tabylatyn, qonaq shaqyrsa, mindetti túrde úıinde ne ánshi, ne kúıshi otyrady. Jaqsy ánderdiń, jańa ánderdiń jazylyp alynǵan lentasy óz aldyna úlken bir jáshik. Álıasynyń mýzyka mektebinde oqyǵany da beker bolmasa kerek.

Taǵy bir eren qasıeti — sırek kezdesetin tazalyǵy. Ústine qyl jýytpaı júretin naǵyz kerbezdiń ózi edi. Qonaqta bolǵanda:

— Kisi shaqyrǵanda ǵana úı jınaıtyn kelin emes pe ekensiń? Áıel usynaqty bolsa ǵana tamaǵy dámdi. Men — komýnalnıkpin, ol jer, bul jerdi kórip alaıyn, — dep kúldirip júretin.

Onyń ústine sálem bergenge sandyǵyn ashyp tastaıtyn shúlenniń ózi. Jaqsylyq jasasam, járdem etsem dep turady. Meıirliligi, úlkendi de, kishini de úıirip áketetin qudiretti qarapaıymdylyǵy qashan da qaıran etetin.

1969 jyly bizdiń kishi ulymyz týǵanda, súıinshi surap Rahańa ózim bardym. Qushaqtap, betimnen súıip, kózine jas aldy.

— Batyr týdy deshi. Baqytty bolsyn! Soǵystyń emes, beıbit ómirdiń batyry bolsyn!

Sodan ol «Batyr» atanyp ketti. Kindik ákesi — Rahań. Perzenthanadan ózi kóterip alyp shyqqan. Esi kirgeli kindik balasy Rahańdy 30-aprel kúni ylǵı quttyqtap turady. Óıtkeni bul bárimizge ystyq Rahańnyń sekýnd saıyn ajal tónip turǵanda aman qalǵan, otpen órilgen ómirbaıanynyń jazylǵan kúni.

Batyrdyń daýsyn estigen saıyn Rahań aınalyp-úıirilip jatady. Bir jaqqa shyqsa, kindik balasyna sarqytyn, oıynshyǵyn súıreı júrgeni. Aýyryp qalsa, báıek bolyp áke-kókelep at izin qurǵatpaıdy.

Batyr da Rahańnyń aq júregin bilip alǵan. Ashýlansa, «óz úıime ketemin» dep bizdi qorqytady. Muny estigende Rahańda es qalmaıdy, raqattanyp máz bolady.

Al Baýkeń bolsa, 1969 jyldyń 29-ánvaryńda óziniń úlken sýretiniń syrtyna «Batyr ulyma Batyr atasynan» dep jazyp berdi.

Qos batyrdyń sol balasyn kútpegen jerden bir áreket ústinen kórdim. Sonaý 1961 jyly Polshaǵa barǵan saparymda Osvensım konslageri jaıly biraz materıal jınap kelgem-di. Kezinde ol sapar jaıly qoljazba da shyqqan. Bir nárse izdep, eski qoljazbalarymdy aqtara qaldym. Qaǵazdardyń arasynan Osvensımdegi azapty ómirdiń fotodokýmentteri shyqty. Balalyq áýestikpen Batyr álgilerdi surap aldy. Men bárin qolyna ustata saldym da, basqa bir nársege alańdap shyǵyp kettim. Qaıtyp kelsem, bir sýretti edenge qoıyp, balam tepkilep jatyr. Ańyryp qarap qalyppyn. Jerde jatqan Osvensım lageri qaqpasynyń aldynda shirenip turǵan Gımmler men atyshýly Gesstiń sýreti. Batyr yzalanyp turyp dál betterinen, tumsyqtarynan tepkileıdi.

Myna kórinisti asúıden ertip kelip mamasyna kórsettim.

— Rahańnyń balasynyń istep jatqanyn kórdiń be?

Ekeýmiz únsiz qarap turyp qaldyq. Bala bizdi áli baıqaǵan joq.

Kishkentaı júreginiń ámirimen ózinshe álek bolyp jatyr...

Soǵystyń ne ekenin kınodan, televızordan ǵana biletin urpaq ókiliniń istegeni álgi. Sýret ekesh sýrettiń ózi jıirkenishti kórinip ketse kerek...

Kóńilim birtúrli alaburtyp, oılar birin-biri qýalap júrip berdi. Jańaǵy bolymsyz ǵana kórinistiń ózińde qanshama syr jatyr! Aldymen Rahańa jetkizgim keldi.

Sol Rahańa baılanysty myna bir kezdesýdi umytý múmkin emes. 1973 jyldyń sentábri. Almatyǵa Azıa jáne Afrıka elderiniń jazýshylary jınalyp jatqan. Qonaqtardy negizinen qabyldaıtyn «Almaty» qonaqúıi. Onyń dırektory Qoshqarbaevtyń tanaýyna sý jetpeı júr. Konferensıa qonaqtaryna baılanysty bir sharýamen kele qalǵam. Sóılesip otyr edik, Rahańnyń kabınetine uzyn boıly aryqtaý kelgen orystyń mosqal azamaty kirdi. Ústindegi kıimi óte qarapaıym. Men qonaqúıden oryn surap júrgenderdiń biri eken dep qaldym. Rahań kórdi de, ornynan atyp turdy.

— Sergeı Sergeevıch!

— Moı dorogoı Rahımjan!

Endi bildim. Bul kelgen kisi kádimgi ózimizdiń Smırnov eken. Ekeýi qushaqtasyp, bir-biriniń arqasynan qaǵyp uzaq turdy. Rahań menimen tanystyrdy.

— Syrtynan bilemin bul kisini. Vasılıı Sýbbotın aıtqan. Ekeýmiz taǵdyrlas sıaqtymyz, —dep jymıyp kúldi.

Shúıirkelesip uzaq otyrdyq.

— Qala qandaı tamasha! Birinshi ret bolýym edi. Almaty shynynda da sulý eken. Mynadaı qonaqúıdi batyryna basqartqan respýblıkaǵa rahmet!

Budan segiz jyl buryn Moskvadaǵy «Golýboı ogonekti» eske aldyq.

— Seniń sol kúngi kelýiń habarymyzǵa bólek mazmun berdi. Ǵajap boldy. Óziń jáne Berlınge bara jatyr ekensiń. Ondaı kezdesý sırek bolady. Ortalyq telestýdıa ol kúngi habardy altyn qoryna ótkizip, óte durys jasady. Vıdeozapısti áli talaı urpaq kóretin bolady.

Osy sózderdi aıtqanda Smırnov kózi kúlimdep, qýanyshyn jasyra almady.

Biz áńgimeni 8-sentábrde, Rahymjannyń úıinde, dastarqan ústinde jalǵastyrdyq. Rahańnyń jubaıy Raqılanyń bylqytyp asqan etin, qoıý shaıyn Sergeı Sergeevıch shyn kóńilden maqtap otyrdy.

— Besbarmaq jóninde kóp estýshi edim. Biraq kórip otyrǵanym osy. Ǵajap eken! Bas-sıraq, qazy-qartaǵa qaraǵanda, barlyq ereje saqtalyp asylǵan bolýy kerek.

— Erejeden asyp túsip jatqan jeri de bar, — dep biz kúldik. — Et asýda Almatydaǵy asqan sheberlerdiń biri osy Rahańnyń báıbishesi. Batyr adam anaý-mynaý áıeldi ala ma?

Sergeı Sergeevıchtiń ettiń ár túrin, ár jiliktiń jón-josyǵyn surap otyrdy. Qazaqta qonaqqa qandaı jiliktiń asylatynyn aıttyq. Yqylas qoıa tyńdap, anda-sanda bloknotyna árneni túrtip otyrdy.

Rahymjan bul kezdesýge «Brest qamalynyń» Qazaqstandaǵy bir keıipkeri Nurym Sydyqovty áıelimen, qan kóılek dosy Jansha Janasovty áıelimen shaqyrypty.

— Bul kúndi kóre alamyz dedik pe? — Nurym kózine jas alyp, qaıta-qaıta Sergeı Sergeevıchti qushaqtaı berdi.

Maıdangerler. Surapyl soǵystyń eń qıyn kezin bastan keshkender. Maıdan syry, erlik jyry toǵystyrǵan taǵdyrlar. Keshegi kúrestiń, búgingi baqyttyń mánine tereńirek úńildire túsetin ómirbaıandar. Bárimiz de tolqyp otyrmyz.

Sergeı Sergeevıchtiń sózi tipti tebirentip jiberdi.

— Myna Nurym bul kúndi kóre alamyz dedik pe deı beredi. Iá, bárimiz de bir kezde solaı oılaǵanbyz. Biraq, mine, kórip otyrmyz. Kóńildi otyrmyz, shattyq qushaǵynda shalqyp otyrmyz. Áli de shalqı bergimiz keledi.

Bul úshin biz, eń aldymen, anaý qaza bolǵandarǵa, búgingi kúndi kóre almaı ketkenderge, qabiriniń qaı jerde ekeni de belgisiz qaharmandarǵa qaryzdarmyz. Shyn máninde, olar belgisiz emes. Esimi de, erligi de bizdiń esimizde. Eljiresek, muńaısaq, jasyǵandyǵymyz emes, solardy qımaǵandyǵymyz. Qaırattansaq, qulshynsaq — olardyń arýaǵy aldyndaǵy paryzymyzdy túsingendigimiz, olar bizge ómir súrýdi ósıet etti.

Búgingi baqytty kún úshin mynaý otyrǵan tiri qalǵandarǵa, surapyl shaıqastyń ótinde bolyp aman oralǵandarǵa, Nurymdar men Raqymjandarǵa qaryzdarmyz. Osylardyń boıynan keshegi qaza tapqandardyń qasıetterin tutas kórgendeı bolamyz. Bular — ólgenderdiń erliginiń, tirilerdiń úmitiniń beınesi. Rahymjan, kishi qyzyńnyń atyn Álıa dep ádemi qoıǵansyń. Álıa tarıhta ǵana qalmapty, búgingi urpaqtyń arasynda da júr eken. Erlik ómirdiń ólmeıtindigi osy!

Biz búgingi urpaqtyń aldynda qaryzdarmyz. Olardyń erteń qalaı kúrese alatyny bularǵa keshegi erlik dástúrdi bizdiń qalaı jetkize bilýimizge baılanysty. Bul jalǵasa beretin jalyqtyrmaıtyn eńbek. Elimizdi, onyń búgingi azamatyn erlik dástúrge baýlýdan qadirli qandaı paryz bolmaq?

Myna Rahymjandar, Nurymdar aramyzda qansha júredi? Biriniń júregi, biriniń basy aýyrady. Keshegi surapyl soǵys, ólgender óz aldyna, tiri qalǵandardyń da jasyn qysqartty emes pe?! Ol maıdangerler densaýlyǵynan endi-endi kórine bastady. Uly Otan soǵysynyń ardagerleri barǵan saıyn azaıyp barady. Jyl ótken saıyn olardyń sıreı beretini aqıqat. Bul — ómir zańy. Endeshe, «qap» dep sanymyzdy soǵyp júrmeıik. Asyǵaıyq. Bular jóninde aıtyp qalýǵa shartymyzdyń kelmegeni, shabandyǵymyz úshin myna búgingi Álıalar jazǵyryp júrmesin.

Men Rahymjannyń úıinde otyrǵanyma tolqyp turmyn. Aınalama qarap qoıam. Jınaǵan jıhazdaryna emes, anaý sýretterge qaraımyn. Áne, Alekseı Maresevpen birge túsipsiń, Ivan Kojedýb ekeýiń jarqyrap jáne tursyń. Ataqty ushqysh Talǵat Bıgeldınov, Qasym Qaısenov — Qazaqstannyń dańqty partızany — reıhstagtyń qasyndaǵy Stepan Neýstroev, Rahymjan Qoshqarbaev, Mıhaıl Egorov, Melıton Kantarıa. 1946 jyly Jeńistiń bir jyldyǵynda túsken ekensińder. Durysyn aıtsaq, baspasózge kerek bolyp, senderdi solaı túsirgen ǵoı. Sırek taǵdyrlar, ár jylǵy sırek kezdesýler. Mynaý jazýshylar konferensıasynyń Almatyda ótkeni qandaı jaqsy boldy! Rahymjan, seni taǵy kórip, seniń, mine, úıinde otyrmyn. Káne, osyndaı kezdesýler úshin! Bir-birimizdi qushyrlana izdep júrý úshin! — dep tebirene tost kóterdi Smırnov.

Osy tostan keıin Sergeı Sergeevıch Rahymjanǵa sol jyly shyqqan tańdamaly shyǵarmalarynyń úsh tomdyǵyn syıǵa tartty. Oǵan bylaı dep jazdy:

«Qymbatty Rahymjan Qoshqarbaıulyna, Reıhstag shabýylynyń batyryna, onyń súıkimdi semásyna shyn dostyq yqylaspen usynýshy

S.S.Smırnov.

8-sentábr, 1973 jyl».

Bul tańdamalylardyń bir-bir danasy sol jerde otyrǵan bárimizge de tıdi. Sol kúni bárimiz birge Kóktóbege bardyq. Sýretke tústik. Sergeı Sergeevıch óte kóńildi boldy...

Osyndaı adam úsh-aq jyldan soń aramyzdan múlde ketedi dep kim oılaǵan. Gazetten kórip, Rahymjan ekeýmiz qatty qaıǵyrdyq. Úıge kelip, sonaý 1973 jyly magnıtofonǵa jazylyp alynǵan sózin tyńdadyq. Sergeı Sergeevıchtiń daýsyn estigende, kózimizge jas keldi. Sózderi qandaı! Týra ólerin bilip aıtqan adamnyń ósıeti sekildi.

«Bir-birimizdi qushyrlana izdeıikshi! Sırep bara jatqan ardagerler jaıly, adamdar jaıly aıtýǵa asyǵaıyqshy» degen sózderi qulaǵymnan ketpeı qoıdy.

Maıdangerler týraly jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı jazyp júrgen úlken bir darynnyń aramyzdan ketkeni qandaı aıanyshty. Orny tolmas qaza. Rahymjanǵa baılanysty Sergeı Sergeevıch áreketke belsene aralasýǵa ýáde etken edi. Taǵdyr otan jazbady.

Jeńistiń 30 jyldyǵyna baılanysty aýyrlyq úlkender ishinen endi Ǵabıt Músirepovke tústi. Baýyrjan men Rahymjanǵa qatar ataq suraý jónindegi usynysty bar janymen qup aldy. Ol týraly Ázilhan Nurshaıyqov 1989 jyly «Mádenıet jáne turmys» jýrnalynyń №2,3 nomerlerinde «Eskirmegen estelik nemese L.I.Brejnevke hat qalaı jazyldy?» degen maqalasyn jarıalady. Onda bul istiń qalaı bastalǵany, kimderdiń qol qoıǵany jóninde táptishtep kórsetilgen. Jazýshy bul iske úlken yqylaspen kiriskenin, halyqtyń óziniń eki ardaǵyn qalaı qurmetteıtinin, olar dese ishken asyn jerge qoıatynyn tebirene jazǵan. Biraq osy maqalada bir jańsaqtyq bar. Respýblıkanyń burynǵy basshylary Baýyrjan men Rahymjan týraly usynystarǵa eshqashan qarsy bolǵan emes. Qaıta olardy qoldaýǵa tyrysty. Oǵan joǵaryda keltirilgen keıbir dokýmentter kýá.

Gáptiń nede ekeni 1980 jylǵy respýblıka men onyń Kompartıasynyń 60 jyldyǵyn toılaý ústinde aıqyn boldy. Osy saltanatqa kelgen Leonıd Ilıch Brejnev taty da kóterilgen máselege: «Tarıhty qaıta qarap qaıtemiz?» dep jaýap bergen. Aqyn sózine salǵanda, «Bir aýyz sóz bárin sap qyp tyıǵyzǵan, bir aýyz sóz aýyzǵa qum quıǵyzǵan» boldy da shyqty. Bul jaıdy, árıne, Ǵabıt Músirepov bilgen joq.

Men osy sharýanyń udaıy basy-qasynda júrgendikten, aqıqatqa qıanat bolmasyn dep ádeıi aıtyp otyrmyn.

Al shyn máninde ol tarıhty qaıta qaraý emes, kerisinshe, tarıhta, sonaý soǵystyń alasapyran kezinde jiberilgen ádiletsizdikti túzeý edi. Sekýnd saıyn jandaryn shúberekke túıgen erlerdiń qaıtalanbas qaharmandyǵyna ádil baǵa berý edi.

Jeńistiń 40 jyldyq, 45 jyldyq toılaryn kórýdi taǵdyr Baýyrjanǵa da, Rahymjanǵa da jazbady. Baýyrjan Momyshuly 1982 jylty 10-ıýnde, jetpis ekige qaraǵan shaǵynda, al Rahymjan Qoshqarbaev 1988 jyly 10-avgýste nebári alpys tórt jasynda dúnıe saldy.

Syrqaty dendep, qaıraty qasha bastaǵan kezde Rahymjan:

— Meni Baýkeń jatqan tóbege, qasyna qoıarsyńdar, — dedi. Men shydaı almaı jylap jiberdim.

— Ol dúnıede de saıasynda bolaıyn, — dep Rahań odan ári egiltti. Baýyrjandy qoıarda báıek bolyp, jany qan jylaǵan adamnyń biri Rahymjan edi. «Keńsaı» zıratyndaǵy bir tóbeniń basynda eki batyr qatar jatyr. Kúnde bastarynan arylmaıtyn gúlderge, úzilmeıtin adamdarǵa qaraǵanda, bulardy ataqsyz batyr dep aıtýǵa aýzyń barmaıdy. İlekeńniń tilimen sóılesek, áńgime ataqta emes, adamzat baqyty úshin sińirgen eńbektiń mán-maǵynasynda. Sonaý surapyl soǵys jyldary bular erligimen, sırek ushyraıtyn parasatymen halqynyń mańdaıyna jaryq juldyz bop jandy. Ondaı juldyzdardyń sónýi múmkin emes.

Baýkeń papaǵymen, shınelmen, naızaly myltyǵymen bıik tuǵyrda kúni búginge deıin halqynyń baqyty jolyndaǵy kúzette turǵan sekildi. Osy beıneni somdaǵan Sháken Nıazbekovke jurt dán rıza. Aǵalar tulǵasyna ǵashyq, ony júreginiń túpkirine máńgi saqtaýdy arman etken urpaq ókiliniń Baýkeńe degen alǵysynyń aıaýly qoltańbasy bul.

Amal ne, ol tiri Baýyrjan emes qoı. Eskertkishtiń aty — eskertkish. Naızaǵaıdaı jarqyldaǵan otty oıy bar, qaharly sóılese de qaıyrymy mol, óz múddesin, urpaq múddesin oılaǵan, qara qyldy qaq jaratyn ádildikten jaralǵan oıy tuńǵıyq, qımyly qylysh Baýyrjan Momyshuly endi ortamyzda joq. Qandaı olqylyq!

Men osy eki azamatpen aralas, pikirles bolǵanym úshin óz taǵdyryma óte rızamyn. Baýkeńmen tabysýǵa sebepker bolǵan sonaý pátersiz kúnderge, qalany aralap taryqqan shaqtarǵa myń márte taǵzym etem. Baýkeń tutatyp ketken ot, eń aldymen, azamat bolý armany, adamdyq qasıet alaýy bir ǵana meniń júregimde laýlap janbaıtyn bolsa kerek.

---