InfoHub Logo

«Oqytý týraly syndarly túsinik oqýshyǵa naqty bilim berýdi maqsat tutqan muǵalimniń óz sabaqtaryn oqýshynyń ıdeıasy men bilim-biliktiligin damytýǵa yqpal etetin mindetterge saı uıymdastyrýyn talap etedi. Mundaı mindetter oqýshylardyń oqyǵan taqyryp boıynsha bilimderin óz deńgeıinde kórsetip, keıbir boljamdar boıynsha kúmándi oılaryn bildire alatyndaı, pikir-kózqarastaryn naqtylap, jańa uǵym-túsinikterin óristetýge oraılastyrylyp qurylady.» (MAN, 7 bet) 

Jańa ádis- tásilderdi oqyp meńgerý barysynda mekteptegi is-tájirbıe kezeńinde orta merzimdi josparlaýǵa sáıkes ótkizgen tizbektelgen sabaqtarymnyń toptamasynda baǵdarlamanyń  jeti modýliniń qamtylýyna erekshe kóńil bóldim. Sabaqtyń qurylymyna kýrstan alǵan teorıalyq bilim negizinde týyndaǵan jańasha sıpattaǵy bilim alýdyń belsendiligin arttyratyn strategıalardy qoldana  otyryp, sapaly bilim berýdiń tıimdi joldaryn qarastyrdym. Memlekettik oqý baǵdarlamasynyń standartyna sáıkes jazylǵan kúntizbelik josparymnan Ospanhan Áýbákirovtyń «Ara men Shybyn» mysalyn aldym. Mysaldaǵy basty keıipkerler ara men shybynnyń áreketin salystyryp, oqýshylar ózderine jaǵymdy  qasıetterdi qalyptastyrýdy maqsat ettim. Osyǵan oraı taqyrypty erkin meńgerip, mazmunyn asha biledi .

Sabaqtyń maqsaty: Ospanhan Áýbákirov týraly derek berý. Mysaldyń rólindegi jándikterdiń unamdy jáne unamsyz qasıetterin  sıpattap, salystyrýǵa úıretý

Kútiletin nátıjeler: Ospanhan Áýbákirov týraly derekpen tanysty. Mysaldyń rólindegi jándikterdiń unamdy jáne unamsyz qasıetterin  sıpattap, salystyrdy.

Sabaqty bastamas buryn oqýshylar arasynda psıhologıalyq ahýaldy rettep alý úshin  «Men senderdiń boılaryńnan myna qasıetterdi kórgim keledi» trenıńin ótkizdim.. Bul trenıńtiń maqsaty oqýshylardy ári topqa bólý, ári ótken sabaqpen (A. Baıtursynov Aqqý, shortan hám shaıan) baılanystyryp alǵym keldi. Oqýshylar sheńber boıyna turyp jatqanda kóńilsiz turǵan oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdaryp, madaqtaýlar aıttym. Balalar korzınadaǵy stıkerlerdi alyp, ondaǵy adam boıynda kezdesetin unamdy qasıetterdi bir-birlep oqyp shyqty. Barlyǵy oqyp bolǵan soń men suraq qoıdym. «Kázir sender adam boıyndaǵy qandaı qasıetterdi oqyp shyqtyńdar?».  Olar: «Bul adam boıyndaǵy jaqsy qasıetter»- dep jaýap berdi. Ásel: Apaı, Abaı atamyz aıtqan bes asyl is ( talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, rahym) sıaqty barlyǵy jaqsy qasıetter eken dedi. Bekzat: «ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq»- sıaqty qasıetterden aýlaq júrýimiz kerek. Men bul eki oqýshymdy formatıvti túrde baǵalap, madaqtaýlar aıtýdy jón sanadym.

Eger  sabaqta  muǵalim dıalogtik  ádisti tıimdi  paıdalana  bilse, oqýshylardyń  til  baılyqtarynyń  artýyna, sóıleý  mádenıetiniń damýyna,  synı  turǵydan  oılaýyna  tıgizer  paıdasy  mol  dep  esepteımin.

Merser men Lıtlton (2007) óz eńbekterinde dıalog sabaqta oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrýmen qatar, olardyń bilim deńgeıiniń ósýine úles qosatyndyǵyn atap kórsetti. (MAN  39bet)- degendeı biz ótken sabaǵymyzdaǵy taqyrypty jańǵyrtyp, ondaǵy birliktiń bolmaýy, yntymaqtastyqtyń joqtyǵynan arba ornynan qozǵalmaǵanyn aıtyp, únemi biz kázirgi stıkerden oqylǵan jaqsy qasıetterge umtylýymyz kerek dep qorytyndy jasadyq. Oqýshylar qolyndaǵy stıker túsine baılanysty (qyzyl, sary, jasyl) topqa bólinip otyrdy.

Olar topta ózara kelisip top basshylaryn, hatshysyn jáne ýaqyt  qadaǵalaýshysyn belgilep aldy. Ár topta top basshylary saılanyp, top basshylary top múshelerimen birigip, sabaq kezeńderi boıynsha arnaıy krıterıı túzip aldy. Top basshylary  sabaq boıynda baqylap, top múshelerin baǵalap otyratyn boldy. Oqýshylardyń jas ereksheligin eskerip, sabaq kezeńderi boıynsha krıterıı túzýde ózim kóshbasshy retinde baǵyt-baǵdar berip otyrdym.Sebebi oqýshylar osyǵan deıin mundaı tapsyrmalar oryndamaǵan.

                       

Osydan keıingi is-áreketim úıge berilgen «Birlik-túbi tirlik» taqyrybynda jazylǵan esselerin topta oqyp, talqylap,úzdik shyǵarmany anyqtatý boldy.

Oqýshylar jazan shyǵarmalaryn oqyp, topta talqylap, arasynan toptaǵy úzdik shyǵarmalaryn oqydy. Osyndaı ádistiń nátıjesinde olardyń arasynda pikirtalas týdy. Mysaly. Dıas pen Elaman  «Meniń de shyǵarmam úzdik shyǵarma»   dep bir-birimen kelispeı  qaldy. Sebebi ekeýi de úlgerimi jaqsy oqýshylar bolatyn

«Barns (1976) pen Merserdiń (2000) aıtýynsha, zertteýshilik áńgime –muǵalimderdiń oqýshylardy áńgimege tartý kezinde damytý qajet bolyp tabylatyn áńgimeniń túri»-degendeı men ózim bul máseleni sheshý úshin kóshbasshy retinde ekeýine de jazǵan shyǵarmalaryn  oqytyp, synyppen talqylaýdy usyndym. Oqýshylar arasynda áńgimeniń zertteýshilik túri oryn aldy.  Bıbolat: «Ekeýiniń de shyǵarmasy jaqsy jazylǵan» dese, Arýjan: «Joq, Dıasqa qaraǵanda Elamannyń shyǵarmasynyń máni tereńdeý, qorytyndy retinde dostyq týraly  maqalmen aıaqtaǵan. Sol sebepti Elamannyń shyǵarmasy jaqsy jazylǵan».  Oqýshylar ózara kelisimge  kelip  formatıvti baǵa berdi. Biz osy kýrsqa deıingi dástúrli sabaqtarymyzda dıalogti oqytýdy paıdalanǵanymyzben  muǵalimniń róli basymyraq, ıaǵnı ózimiz ústemdik júrgizip oqýshylardyń sóıleýine, óz oılaryn jetkizýine múmkindik bermeıtinimizdi túsindim. Óıtkeni sabaqta tek biz sóıleımiz, suraq qoıamyz, nusqaý berý úshin taqtaǵa jazamyz, túsindiremiz, kórsetemiz jáne olardan tynyshtyqty talap etemiz. Osylaısha biz oqýshylardyń ózine degen senimin joǵaltýyna  jáne belsendiliginiń kemýine sebepshi bolady ekenbiz.  «Birinshi tezıs: Jańa nárseni oqytý adamnyń neni biletinimen jáne túsinetinimen baılanysty» (Muǵalimderge arnalǵan nusqaýlyq,  35bet)- dep kórsetilgendeı jańa sabaqqa baılanysty oı qozǵaý maqsatynda  3 topqa suraq qoıdym.  Bul tapsyrmanyń maqsaty sabaqtyń negizgi ıdeıasyn ashý bolatyn.

-Qonaq dep kimdi aıtamyz?

-«Qonaqjaı» degendi qalaı túsinesiń?

-Qonaqtyń qandaı túrleri bar?

Oqýshylar 1mınýt ishinde topta suraqty talqylap, arsynan bir oqýshy jaýap berý tapsyryldy.  2-toptaǵy oqýshylar suraqqa durys jaýap bere almady. Olar «qonaqjaı» degen sózdi túsindirgende: « Qonaq kelgende otyratyn jaqsy orny, jaıy»-  dep qysqa ǵana qaıyrdy. «Kisi úıine kelgen qonaq asyna emes, úı ıesiniń qas-qabaǵyna qaraıdy. Kelgen qonaqty jyly shyraımen kúlip qarsy alǵan adamdy qonaqjaı deımiz»- syndy jaýap kútken edim, áıtkenmen durys jaýap bolmady. Men suraqty basqa toptaǵy oqýshylarǵa qaıta baǵyttap: «Kómektese alatyndar bar ma?» dep suraq qoıdym. Basqa toptaǵylarda osy jaýapty aıtty. Men ózim kóshbasshy retinde oqýshylarǵa qonaqjaılylyq» týraly túsiniktiń maǵynasyn birlesip ashý maqsatynda  «qonaq kútý jáne qonaqqa barý ádebin» esterine túsirdim. «Qonaq kelgende qandaı ádeptilik saqtaımyz»?  Oqýshylar lezde «qonaq kelgende sálem berý kerek, qolyna sý quıý kerek, kórpeshe tóseý kerek».

«Osy árekettiń bárinde qonaqqa qandaı kóńil-kúıimizdi bildiremiz»? Osy kezde Aıan atty oqýshym turyp: «Qonaqty meılinshe kúlip qarsy alyp, kúlip shyǵaryp salamyz»-dedi. Osy kezde men kóshbasshy retinde oıdy qorytyndylap «Mine, osy aıtylǵan sózderdi bir júıege keltirsek, qonaqjaılylyq týraly bilemiz»-dep aıttym. Osydan soń oqýshylar aıtylǵan sózderdi syn turǵysynan saralap, «qonaqty jaqsy kóńil-kúıimizben, jyly júzben kútemiz»-dep qorytyndylap, túıindi oıdy aıtty.  3-toptaǵy daryndy oqýshym Symbat óziniń kóshbasshylyǵyn tanytyp, qonaqtyń ártúrine toqtap, túsindirip bárimizdi tańqaldyrdy.

Sabaq barysynda AKT-ny tıimdi paıdalaný muǵalimniń jumysyn edáýir jaqsartatynyn bildim. Óıtkeni aldyńǵy sabaqtarymda jańa sabaqty túsindirerde  avtor týraly tek aýyzsha maǵlýmat beretin edim. Bul oqýshynyń alǵan aqparatynyń tek 10%-ǵana esinde qalady eken. Al AKT arqyly sýretteri men derekterdi kórsetý arqyly 30% esinde saqtalady. “AKT oqýshylarǵa ǵylymı uǵymdardy túsindirýdi jáne olardyń qabyldaýyn, túsinýin jeńildetýge múmkindik berip, muǵalimderge sabaq berýde kómektesetin mańyzdy qural bolyp otyr» (Muǵalimderge arnalǵan nusqaýlyq, 61-bet) Osy maqsatta ınteraktıvti taqta Power Point prezentasıasy arqyly Ospanhan Áýbákirovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıly oqýshylarǵa maǵlýmat berý maqsatynda  derekter men sýretterin kórsettim. Oqýshylardyń derekterdi esinde kóbirek saqtalǵanyn sabaqtyń qorytyndy bóliminde ańǵardym.

Osydan soń ara men shybyn týraly osyǵan deıingi bilimin, jándikterdiń bıologıalyq qasıetterin anyqtaý maqsatynda klaster jasaýǵa tapsyrma

berdim.

Oqýshylar eki jándik týraly biletinderin topta bir-birimen aqyldasyp, eske túsirip, toptyq qorǵaý jasady. Nátıjesinde oqýshylar tapsyrmany birlese otyryp oryndady. Jumysty oryndaý barysynda top músheleri túgel qamtylyp, barlyǵy atsalysty. «Únsiz» oqýshylarda topta birge jumys jasap  otyrdy. 2- toptaǵy daryndy oqýshym  Jarylqasyn aranyń dámtútik arqyly aýamen demalatynyn, «apıtoksın» degen suıyq zat bóletinin aıtyp, kóshbasshylyq qyrynan tanyldy. Osy rette Frımannyń eń úzdik oqýshylardy anyqtaıtyn mynadaı  senimdi ólshemin atap aıtqym keldi.«Óz bilimin jetildirý: Olar oqytý úderisiniń qalaı júretinin basqalardan góri jaqsy bilip, ózderiniń oqýyn retteı alady». Vygotskıı kognıtıvti damýdyń, oqýshylar  ózderiniń  (JADA)  «Jaqyn  aradaǵy  damý  aımaǵynda»  jumys  istese,  jaqsaratyndyǵyn  atap  kórsetken  (Muǵalimderge arnalǵan nusqaýlyq, 39 bet) -degendeı kelesi is-áreketimde  oqýshylarǵa  oqýlyqtaǵy mysaldy oqyp, mysaldaǵy túıindi oıdy ashý maqsatynda rólge bólip sahnalaýǵa tapsyrma berdim. Tapsyrmany oryndaý barysynda bir-birimen erkin áńgimelesýge, mádenıetti sóıleýge jol ashylǵanyn baıqadym. Top ishinde yntymaqtastyq atmosferasy ornaǵanyn, Anar, Mereıdiń akterlik qabiletteri baıqalyp, bir qyrynan ashylǵandaı boldy. Sabaǵymdaǵy oqýshylardyń pikirimen ózimniń baqylaýymda bolǵan  kóshbasshylyq jasaǵan oqýshylar boldy. Olar  Jarylqasyn, Elaman, Symbat, Anar jáne  Darıǵalar boldy. Atalǵan oqýshylarymnyń kóshbasshylyǵy róldik oıyn tapsyrmasynda anyq baıqaldy. Dáleldeı keter bolsaq Jarylqasyn, Symbat, Darıǵalar únemi sahnaǵa shyǵyp júrgendikterin (dombyra, bı úıirmelerine qatysady) dáleldep, tapsyrmany oryndaý barysynda esh qysylmastan erkin oınady. Jáne keıipkerlerdiń beınesin dál berýge tyrysty. Sabaq ótý barysynda men  oqýshylardyń sabaqqa degen kózqarastary birshama ózgergenin baıqadym. Merser usynǵandaı, «eger balalarǵa bir-birimen sóılesýge múmkindik berilse, olar bir-birine oılaryn aıtady jáne pikir almasý barysynda óz pikirlerin negizdeýge múmkindik alady. Bul oqýshylardyń joǵary deńgeıde oılanýyna ákeledi»  (Muǵalimderge arnalǵan nusqaýlyq, 40 bet).

Sahnalaý aıaqtalǵan soń, olardy formatıvti túrde baǵalap, sergitý maqsatynda ınteraktıvti taqtada kóńildi-áýendi bı kórinisteri arqyly sergitip aldym. Men osy sergitýden soń «burynǵy sabaqtarymda  nege osyndaı kóńildi áýenderge bıletpegenmin» -degen oıǵa qaldym. Óıtkeni  oqýshylarymnyń bı bıleýge qabileti bar ekenin baıqadym.

Osydan keıingi is-áreketim oqýshylarǵa mynadaı deńgeılik tapsyrmalar berý boldy.

A.Mysaldaǵy túıindi oıdy taýyp jaz

V. Mysalǵa jospar quryp jaz

S. 5 joldy óleń qurap  jaz

Bul tapsyrmanyń maqsaty ár oqýshynyń jeke  qabileti men búgingi sabaqty meńgerý deńgeıin anyqtaý bolatyn. 5 joldy óleń boıynsha arnaıy krıterııler berdim jáne olarǵa baǵyt- baǵdar berý maqsatynda ınteraktıvti taqtadan suraqtaryn kórsetip qoıdym. Biraz oqýshylar 1 jáne 2 tapsyrmalardy oryndaǵan. 7-8 oqýshy  3-tapsyrma boıynsha 5 joldy óleń qurap jazypty. Pernebek Zeıneptiń sabaqtar barysynda  aýyzsha qurdastarymen qarym-qatynasqa jıi túspeıtin, kóp sóılemeıtin orta deńgeıli  bolǵanymen,  oılaý qabileti joǵary ekendigine, tuıyqtaý kóringenimen óleń jazýǵa qabileti bar ekenin baıqadym. Onyń mynadaı  taqyrypqa saı  óleń jazýynan ańǵardym:

Shybyn

Jalqaý, maqtanshaq

Syzyldy, qıyldy, qonaqqa shaqyrdy

Ótirikshi shybyn, aldamshy shybyn

Óz sózinde turmady.

Talantty nemese qabiletti únemi aıqyndaı otyryp bastaýysh mektepterdiń muǵalimderi ózderin «daryndy baqylaýshylar» retinde kórsetýi tıis (Eýre and Love 2002)

(MAN 72-bet).

Sabaǵymnyń kelesi jınaqtaý, tujyrymǵa kelý kezeńinde eki jándiktiń unamdy jáne unamsyz qasıetterin synı turǵydan oılap, anyqtatý maqsatynda eki bólimdi kúndelik jazýǵa tapsyrma berdim.

Oqýshylar eki jándikke minezdeme jazdy. Jazǵan jumystaryn synypta talqylady.Sabaqta qulyqsyz otyratyn  Anar Alınur  «shybynda bolǵan jalqaýlyq sıaqty qasıet adamdar boıynda da bar» - dep moıyndaǵany meni tań qaldyrdy. Osy tapsyrmanyń nátıjesinde balalar ózderi unamdy jáne unamsyz qasıetterdi salystyrdy, shybyn men aradaǵy unamdy jáne unamsyz qasıetter keıbir adamdar boıynda kezdesedi degen  ortaq sheshimge keldi. «Biz qaı jándik sıaqty bolýymyz kerek?- degen suraqqa birden oılanbastan «araǵa uqsaýymyz kerek»- dep jaýap berdi. Úıge tapsyrma mysaldy rólge bólip, oqyp kelýdi jáne mysal mazmunyna sáıkes maqal-mátel jazyp kelýdi tapsyrdym.

Sabaǵymda kýrstaǵy alǵan teorıalyq bilimimniń negizinde baǵalaýdyń eki formasyn qoldandym. Sabaqty  ádil baǵalaýdy qamtamasyz etý maqsatynda  arnaıy baǵalaý krıterııleri boıynsha (oqýshylarmen birge túzilgen) top basshylary top múshelerin  formatıvti túrde baǵa  qoıyp otyrdy.

Jıyntyq baǵalaýda oqýshylardyń qoıǵan baǵalaryn eskere otyryp baǵaladym. «Oqýdy baǵalaý kezinde bir oqýshynyń jetistikterin belgilengen normalarmen nemese birdeı jastaǵy oqýshylar tobynyń qol jetkizgen deńgeıimen araqatynasy salystyrylǵan soń qorytyndy jasalady»  (MAN 59 bet)                       

Sabaq  barysynda  zerteýdegi oqýshymdy baqyladym. Onyń ótken  basqa sabaqtaryma  qaraǵanda  ózgergenin kórdim. Topta ózin erekshe erkin ustaýymen dáleldendi. Sebebi sabaq ótý tásilim de ár sabaqta ózgeristerge ushyrady.(AKT, jas erekshelikterin eskerýmen baǵalaý,  dıalog, toptyq jumys, juptyq jumys). Osynyń áseri bolar dep oıladym.

Formatıvti baǵalaýdaǵy tómenirek bal jınaǵan Nurgýl, Jandos, Alınurlar joǵary nátıje kórsete almaǵanyna uıalǵanyn baıqadym.  Bul oqýshylarǵa «kelesi sabaqtarda muqıat bolyp, toptyq jumystarda atsalysyp otyryńdar. Senderdiń de shamalaryń keledi» dep yntalandyrýdy jón sanadym. Sabaqty neǵurlym qyzyqty ótý arqyly oqýshylardyń sabaqqa tartylý deńgeıin joǵarylaıtynyn kórdim. 

                                                                 

Qoldanylǵan ádisterden oqýshylar ne úırendi? Sabaqta oqýshylar  birigip toptyq jumysty jaqsy atqarý nátıjesinde ózara qarym – qatynasy jaqsardy,  yntymaqtastyq atmosferasy qalyptasty. Sabaqta ózderin erkin ustaýǵa, syn turǵysynan oılaýdy úırendi. Bilim alýǵa degen qushtarlyqtary men qyzyǵýshylyqtary artty. Alǵan bilimin keńeıtý úshin ózdiginen   oqyp, topta talqylaýdy, juppen jumys jasaýdy úırendi.

Oqýshylar til baılyqtaryn jańa sózder arqyly arttyryp, jańa taqyryptyń mazmunyn ashýdy, birin-biri baǵalaýdy úırendi. Oqýshylardy úırete otyryp, men 7 modýldi  qalaı, qaı kezeńde eńgizýdi úırendim.Oqýshyǵa ár túrli suraqtar qoıý arqyly syndarly oqytýdy, oqýshyǵa synı turǵydan oılaýǵa múmkindik berý kerektigin bildim. Synypta ótkizilgen trenıńter, túrli sergitý sátteri, oıyndar oqýshylar arasynda dostyqty, yntymaqtastyqty qalyptastyratynyna kóz jetkizdim. Syndarly oqytýdyń maqsaty – oqýshynyń pándi tereń túsiný qabiletin damytý, alǵan bilimin synyptan tys jerde, kez kelgen jaǵdaıda tıimdi paıdalana bilýin qamtamasyz etý ekenin úırendim. Ózimniń is-tájirıbemde mynadaı kedergilerge ushyradym: keıbir tapsyrmalardy oryndaý barysyndaǵy ýaqyt tapshylyǵy, alǵashqy topqa bólgen kezde oqýshylardyń bir – birin tyńdamaýy, aqparattyq –komýnıkasıalyq tehnıkalardyń aqaýlary. Osyndaı kedergilerdi joıý úshin: oqýshylarǵa únemi top erejesin saqtaýdy, tapsyrmany oryndaýda ýaqytty qadaǵalaýdy esine túsirip otyrdym. Oqýshylar arasynda yntymaqtastyq atmosferasyn ornatý arqyly qol jetkizdim.

Keleshekte  syndarly oqytýdy óz sabaqtaryma qoldana otyryp, tıanaqty jumys júrgizgim keledi. Jeti modýldi sabaqtaryma engizý arqyly  barlyq oqýshyny sabaqqa yntalandyrýda, óz oılaryn   ashyq aıta otyryp belsendilikterin arttyrý úshin óte tıimdi ekendigine   kóz jetkizdim.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter

Muǵalimge arnalǵan nusqaýlyq . (2012 )

---