InfoHub Logo

Oral qalasy turǵyndarynyń demografıasynyń búgingi kórinisi

«TURAN» ÝNIVERSITETİ
Ǵylymı jetekshi: fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent Týlekova Gúljan Qajymuratqyzy
Oryndaǵan: Kadırjanov Danıar
Top: Aımaqtaný,1 kýrs

 

Demografıa - belgili bir aýmaqtaǵy halyqtyń sanyn, quramyn, taralýyn jáne dınamıkasyn zertteıtin ǵylym. Demografıa jas, jynys, etnıkalyq quram, bilim deńgeıi, jumyspen qamtý, tabys jáne basqa da kóptegen faktorlar sıaqty halyqtyń sıpattamalaryn taldaıdy.

Demografıa derekterdi taldaý jáne halyqtyń sany men qurylymyndaǵy bolashaq tendensıalardy boljaý úshin statısıkalyq ádisterdi qoldanady. Demografıalyq zertteýler derekteri Densaýlyq saqtaý, bilim berý, áleýmettik qorǵaý, Ekonomıka jáne qoǵam ómiriniń basqa salalarynda saıasatty ázirleý úshin paıdalanylýy múmkin.

Bul maqalanyń maqsaty - Oraldaǵy demografıalyq jaǵdaıdy, onyń erekshelikterin, tendensıalary men problemalaryn taldaý, sondaı-aq onyń geografıalyq ornalasýyn, ekonomıkalyq áleýetin jáne áleýmettik-mádenı ereksheligin eskere otyryp, qalanyń damý perspektıvalaryn anyqtaý. Ol úshin biz resmı statıstıka derekterin, sondaı-aq kitaptar men jýrnaldarda jarıalanǵan ǵylymı zertteýlerdiń nátıjeleri qoldanyldy. Oral - Qazaqstannyń soltústik-batys bóliginde, Reseı shekarasyna jaqyn ornalasqan qala. Bul shamamen 335 000 halqy bar Batys Qazaqstan oblysynyń ákimshilik ortalyǵy [1]. Qalanyń baı tarıhy men mádenıeti bar jáne onyń demografıasy men ómir salty osyny kórsetedi.

Oral demografıasynyń tarıhy birqatar faktorlarmen, sonyń ishinde onyń ártúrli mádenı jáne etnıkalyq toptardyń túıisken jerinde ornalasýymen anyqtaldy. Ǵasyrlar boıy qalany halyqtyń ártúrli toptary, sonyń ishinde qazaqtar, orystar, ýkraındar men tatarlar mekendegen. XIX ǵasyrdyń basynda Oral Reseı ımperıasynyń quramyna kirdi jáne ony negizinen aımaqqa saýda jáne aýyl sharýashylyǵymen aınalysýǵa kelgen etnıkalyq orystar qonystandyrdy. XIX ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basynda qala qazaqtardyń kóshi-qon tolqynynan aman qaldy, óıtkeni kóptegen qazaqtar qalanyń keńeıip kele jatqan ónerkásiptik sektorynda jumys isteý úshin aınaladaǵy aýyldyq jerlerden kóship keldi [2].

Keńestik kezeńde Oral ónerkásip pen kóliktiń mańyzdy ortalyǵyna aınaldy jáne qala halqy tez ósti. Keńes úkimeti aýyr ónerkásip pen aýyl sharýashylyǵynyń damýyn qoldaý úshin etnıkalyq orystardyń aımaqqa qonys aýdarýyn yntalandyrdy. Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin 1991 jyly Oral ekonomıkalyq jáne áleýmettik qaıta qurý kezeńin bastan ótkerýde boldy, óıtkeni el keńestik úlgidegi ortalyqtandyrylǵan ekonomıkadan naryqtyq júıege kóshken. Bul kezeń ónerkásip óndirisiniń tómendeýimen jáne jumyssyzdyqtyń ósýimen, sondaı-aq jańa salalar men qyzmetterdiń paıda bolýymen erekshelenedi.

Oraldyń etnıkalyq quramy ár túrli, onda qazaqtar, orystar, ýkraındar, tatarlar jáne basqa etnıkalyq toptar bar. 2019 jylǵy sanaqqa sáıkes, qazaqtar jalpy halyqtyń 52% qurady, al orystar 41% qurady. Halyqtyń qalǵan 7% -y basqa etnıkalyq toptardyń, sonyń ishinde ýkraındar, tatarlar, nemister men ózbekterdiń ókilderi boldy.Oraldaǵy halyqtyń jas ereksheligi salystyrmaly túrde teńdestirilgen, jastardyń birshama joǵary paıyzy bar. Sol 2019 jylǵy sanaqqa sáıkes, 0 men 14 jas aralyǵyndaǵy halyq 19% qurady, al 15 pen 64 jas aralyǵyndaǵy halyq 70% qurady. 65 jastan asqan halyq jalpy halyqtyń 11% quraıdy [3]. Mundaı jas boıynsha teńgerimdi bólý Oral - turaqty jáne turaqty halqy bar qala ekenin kórsetti.

Oral demografıasynyń ózgerýine yqpal etken faktorlardyń biri - kóshi-qon. Qazaqstanda belgili bir salalarǵa bilikti mamandardy tartý boıynsha sharalar júrgizilýde. Sheteldik kompanıalar men sheteldik jumys kúshteri Qazaqstan ekonomıkasynyń jekelegen salalarynyń damýyna aıtarlyqtaı áser etedi. Máselen, Qazaqstandaǵy 90-jyldary quldyraǵan qurylys salasy ekonomıkalyq jandaný kezinde ınvestısıalardyń, memlekettik tapsyrystardyń ósýine baılanysty Oral qalasynda, oblys ortalyqtarynda boı kóterip, salada bilikti ınjenerlik kadrlar men jumysshylar tapshylyǵy sezile bastady [4]. Sońǵy jyldary Qazaqstannyń basqa óńirlerinen, sondaı-aq Reseı men Ózbekstan sıaqty kórshi elderden mıgranttar aǵyny baıqalady. Statıstıkaǵa qarasaq, sońǵy 10 jylda Batys Qazaqstan oblysyna 36585 sheteldik azamat kelgen. 2010-2023 jyldar aralyǵynda 1774 etnıkalyq qazaqtar kóship kelip, qandas mártebesin aldy nemese uzartty, onyń ishinde Reseı Federasıasynan – 1528 adam, Ózbekstannan – 383 adam. Eńbekke jaramdy jastaǵy qandastardyń 963-i, zeınetkerler – 19-y. Onyń ishinde joǵary bilimi bar - 756 adam, arnaýly orta bilimi bar – 851 adam [5].  Bul qalanyń jalpy halqynyń kóbeıýine ákeldi jáne onyń etnıkalyq ártúrliligine yqpal etti.

Oral demografıasyna áser etken taǵy bir faktor - ýrbanızasıa. Oraldaǵy ýrbanızasıanyń negizgi faktorlarynyń biri aımaqtaǵy munaı-gaz ónerkásibiniń ósýi boldy. Qala ınvestısıa tartqan jáne energetıka salasynda jumys oryndaryn qurǵan birneshe iri munaı jáne gaz ken oryndarynyń janynda ornalasqan. Bul halyqtyń aıtarlyqtaı ósýine ákeldi, qala halqy 1990 jyldardaǵy shamamen 150 000 adamnan sońǵy jyldary 300 000-nan astamǵa deıin ósti. Oraldy ýrbanızasıalaýǵa yqpal etetin taǵy bir faktor kólik ınfraqurylymyn keńeıtý, sonyń ishinde jańa joldar, kópirler men áýejaılar salý boldy. Bul qalany Qazaqstannyń basqa óńirlerimen jáne kórshi eldermen baılanystyrýǵa kómektesti, adamdar men taýarlardyń qalaǵa kirýin jáne odan shyǵýyn jeńildetti. Qala ósken saıyn ol óziniń fızıkalyq landshaftynda da aıtarlyqtaı ózgeristerge ushyrady. Ósip kele jatqan halyqty ornalastyrý jáne ýrbanızasıalanǵan qoǵamnyń qajettilikterin qanaǵattandyrý úshin jańa turǵyn úı keshenderi, keńse ǵımarattary men saýda ortalyqtary salyndy. Alaıda, ýrbanızasıanyń jyldam qarqyny problemalarǵa, sonyń ishinde keptelisterdiń kóbeıýine, qorshaǵan ortanyń lastanýyna jáne memlekettik qyzmetter men ınfraqurylymǵa júktemege ákeldi. Sondaı-aq, ýrbanızasıanyń jergilikti qaýymdastyqtardyń dástúrli mádenıeti men ómir saltyna áseri týraly alańdaýshylyq bar, ásirese qalany qorshap turǵan aýyldyq jerlerde qalaǵa kóbirek adamdar kóshken saıyn halyqtyń tyǵyzdyǵy artyp, qyzmetter men ınfraqurylymǵa suranys artyp keledi. Bul kólik, turǵyn úı jáne densaýlyq saqtaý salalaryna, sondaı-aq bilim berý men jumysqa ornalasýǵa ınvestısıa salýǵa ákeldi.

Oral ekonomıkasy aýyl sharýashylyǵy, óńdeý ónerkásibi jáne qyzmet kórsetý salalaryn qosa alǵanda, salalardyń jıyntyǵyna negizdelgen. Qala bıdaı, arpa jáne basqa da dándi daqyldardy óndirýmen, sondaı-aq mal sharýashylyǵy men sút ónerkásibimen tanymal. Óndiris sektoryna tamaq ónerkásibi, toqyma ónerkásibi jáne mashına jasaý kiredi. Qala sonymen qatar bank isi, bólshek saýda jáne týrızmdi qosa alǵanda, birqatar qyzmet kórsetý salalarynyń úıi bolyp tabylady [6].Qalanyń Reseı shekarasyna jaqyn ornalasýy ony saýda men kóliktiń mańyzdy ortalyǵyna aınaldyrdy, óıtkeni kóptegen kásiporyndar men salalar qalalyq ınfraqurylym men logıstıkaǵa súıenedi.

Halyqtyń turmysyna toqtalsaq, Oraldaǵy eń tanymal oıyn - saýyqtardyń biri - sport. Qalada fýtbol, basketbol, voleıbol jáne tenıs korttaryn qosa alǵanda, kóptegen sport klýbtary men qurylystary bar. Kóptegen adamdar jaıaý serýendeý, balyq aýlaý jáne kempıng sıaqty ashyq aýada is-sharalardy jaqsy kóredi. Qalada kóptegen murajaılar, teatrlar men kórkem galereıalar bar mádenı ómir bar. Oral oblystyq ólketaný murajaıy - óńirdiń tarıhy men mádenıetin kórsetetin qalanyń eń tanymal kórikti jerleriniń biri.

Kóptegen kúshti jaqtaryna qaramastan, Oral birqatar problemalarǵa tap boldy. Eń úlken problemalardyń biri - óz ekonomıkasyn ártaraptandyrý jáne kóbirek ınvestısıa tartý qajettiligi. Qalada jumyssyzdyq deńgeıi salystyrmaly túrde joǵary jáne kóptegen jastar jaqsy jumys múmkindikterin izdeý úshin qaladan ketedi. 338 myń ekonomıkalyq belsendi adamnyń 5 paıyzǵa jýyǵy jumys istemeıdi", - dedi BQO jumyspen qamtý jáne áleýmettik baǵdarlamalardy úılestirý basqarmasy basshysynyń orynbasary Isataı Myńbaev [7]. Aıta ketý kerek, COVID-19 pandemıasy álemdegi kóptegen basqa qalalar sıaqty Oral demografıasyna da áser etti. Ásirese, sol kezdegi jumyssyzdyqtyń basty sebepkeri boldy. Batys Qazaqstan oblysynda jumyssyzdar sany kúrt ósti. Sol jyly óńirde turaqty tabyssyz 15 myń adam qaldy. Mamandar pandemıany bárine kinálaıdy. Shekteýlerge baılanysty myńdaǵan kásipkerler óz isterin jabýǵa mindettendi. Al olardyń qyzmetkerleri kóshede qaldy. Tek Oral qalasynda ótken jyly shekteýlerge baılanysty 13 myń kásipker zardap shekti, dep habarlady jergilikti kásipkerler palatasy. Sonymen qatar, qyzmet ıeleri, tasymaldaýshylar men saýdagerler kóp aldy. Pandemıaǵa baılanysty olar tabysynan aıyrylyp qana qoımaı, jumysshylaryn jumystan shyǵarýǵa májbúr boldy."400-ge jýyq bıznes kásiporny áli kúnge deıin jabyq nemese shekteýli. Olardyń 3,5 myń qyzmetkeri bar", - dep túsindirdi BQO Kásipkerler palatasynyń bólim bastyǵy Elmıra Ótesheva. Nátıjesinde Jumyspen qamtý ortalyǵynda jumyssyzdyqtyń kúrt ósýi baıqaldy. Oblysta byltyr turaqty tabysy joq 15 myń adam qaldy. Bul bir jyl burynǵydan myńǵa artyq. Mamandardyń aıtýynsha, olar adamdardy qaıta daıarlaıdy, olarǵa jańa bıznes tabýǵa kómektesedi. Biraq soǵan qaramastan, birlikter ǵana jumysqa ornalasýda.

Infraqurylym men memlekettik qyzmetterdi jaqsartý qajettiligi taǵy bir problema bolyp tabylady.  Qalalyq joldar, qoǵamdyq kólikter jáne densaýlyq saqtaý mekemeleri jańartýdy jáne keńeıtýdi qajet etedi. Esh kúmánsiz, tehnıkalyq joǵary oqý oryndarynyń tapshylyǵy jastardyń megopolıstarǵa ketýine sebep. Oral qalasynda ýnıversıtetterdiń bolmaýy qala ekonomıkasy men jumys kúshine de áser etedi. Bıznes, ınjenerıa jáne medısına sıaqty negizgi salalarda jaqsy daıyndalǵan mamandar bolmasa, qala joǵary bilikti jumysshylardy qajet etetin kásiporyndar men salalardy tartý jáne ustaý qıynǵa soǵýy múmkin. Bul óz kezeginde aımaqtaǵy jumys múmkindikteri men ekonomıkalyq ósýdi shekteýi múmkin.

Ýrbanızasıa deńgeıi tómen bolǵandyqtan, ekologıalyq turǵydan Oral óte taza qala bolyp sanalady. "Qazgıdromet" RMK BQO boıynsha fılıalynyń dırektory Nurjan Shıaptyń aıtýynsha, Oral eń qolaıly klımatqa ıe. Geografıalyq ornalasýy qalalarǵa áser etetin ekologıalyq faktorlardy anyqtaıtyn mańyzdy faktor bolyp tabylady. Kaspıı mańy oıpatynyń soltústik shetinde jáne Eýrazıa kontınentiniń eýropalyq bóliginde ornalasqan Oral jaǵdaıynda bul jer ádette jazyq bolyp tabylady jáne lastaýshy zattardyń tıimdi taralýyna yqpal etetin jáne atmosferada lastaýshy zattardyń jınalýyn barynsha azaıtatyn ońtústik-shyǵys jelder basym bolady. Sonymen qatar, aımaqta jaqsy teńdestirilgen klımattyq jaǵdaılar bar, maýsymdyq ózgerister birtindep jáne boljamdy túrde júredi. Qala óziniń tabıǵı ortasynan paıda kóretini nazar aýdartady: Jaıyq, Shaǵan jáne Derkól ózenderiniń túıisýi orman alqaptaryna oń áser etedi jáne jasyl ósimdikterdiń damýyna yqpal etedi. Avtomatty monıtorıń stansıalarynyń derekteri negizinde "Qazgıdromet" RMK habarlaǵan atmosferanyń óte tómen lastaný ındeksinde (ATI) kórsetilgen bul jaǵdaılar Oral qalasynyń qolaıly ekologıalyq beıinin kórsetedi. Nurjan Shıap bul faktorlardyń qalanyń ekologıalyq sıpattamalarynda mańyzdylyǵyn atap ótti. [8].

Qorytyndaı kele, osy máselelerdi sheshý jáne Oraldyń odan ári órkendeýin qamtamasyz etý úshin jergilikti bılik pen qoǵamdyq kóshbasshylar turaqty ósýdi qoldaıtyn, teńsizdikti joıatyn jáne áleýmettik kelisimge yqpal etetin saıasat pen baǵdarlamalardy ázirleýge nazar aýdarýy kerek. Bul bilim berý men oqytý baǵdarlamalaryna ınvestısıalardy, sondaı-aq densaýlyq saqtaý men áleýmettik qyzmetterdi jaqsartý bastamalaryn qamtýy múmkin. Sondaı-aq, árkimniń qajettilikterin esepke alýdy qamtamasyz etý jáne tıesililik pen qaýymdastyq sezimin damytý úshin ártúrli etnıkalyq jáne mádenı toptardyń turǵyndarymen ózara árekettesý mańyzdy bolady. Oral - baı tarıhy men mádenıeti bar qala, onyń demografıasy men ómir salty osyny kórsetedi. Qalada ár túrli halyq, dástúrli jáne zamanaýı ómir saltynyń úılesimi jáne ósip kele jatqan ekonomıka bar. Sonymen qatar, qala birqatar qıyndyqtarǵa tap bolady, sonyń ishinde ekonomıkasyn ártaraptandyrý, ınfraqurylym men memlekettik qyzmetterdi jaqsartý jáne ekologıalyq máselelerdi sheshý qajettiligi. Durys ınvestısıalar men saıasattyń arqasynda Oral aldaǵy jyldary gúldengen qala bolý múmkindigine ıe.

Qoldanylǵan ádebıetter:

1. Elektrondyq resýrs: https://www.orexca.com/rus/kazakhstan/uralsk.htm
2. M. Sdykov: "Batys Qazaqstan oblysynyń halqynyń tarıhy" (2004)
3. Elektrondy resýrs: https://stat.gov.kz/region/253160?lang=ru
4. Elektrondy resýrs: https://bala.stat.gov.kz/migratsiya-naseleniya-v-vozraste-do-18-let-po-regionam/
5. S.K. Jýmashbekov pen G.N. Sansyzbaeva: "Táýelsiz memleketter dostastyǵy elderindegi eńbek kóshi-qony: tendensıalary men zańdylyqtary"
6. A. Ysqaqov pen A. Muhametov: "Qazaqstannyń demografıalyq atlasy"
7. Elektrondyq resýrs: https://www.uralskweek.kz/2022/03/17/16-tysyach-zhitelej-zko-bezrabotnye-grazhdane/
8. Elektrondyq resýrs:https://mgorod.kz/nitem/v-rgp-kazgidromet-rasskazali-kakie-faktory-vliyayut-na-zagryaznenie-vozduxa/

---