InfoHub Logo

Ertede, elge Komýnıser partıasy ústemdik etip turǵan zamanda, osyndaı bir “partıalyq jaza”(“partıınoe vzyskanıe”) degen aıyptaý túri bolýshy edi. Qyms etseń boldy, partıa jolynan aýytqyp ketti dep, “Jarǵyǵa laıyq emes” dep eskertý, sógis, qatań sógis berilip jatatyn. Sondaı jazanyń bir aýyryn ózim de Kompartıa qataryna alǵash ótken 1964 jyly aldym-aý deımin.

Memleket bıliginen N.S.Hrýshevtyń jańa taıdyrylǵan kezi edi. Biz onda Bas hatshynyń óz ornyn ońaılyqpen nege bere salǵanyn bilgen joq bolatynbyz, gazetterdiń bárinde: “N.S.Hrýshev densaýlyǵyna baılanysty qyzmetinen ketti” — dep jazylyp jatqan. Men aýdandyq gazette jaýapty hatshynyń ornyn basyp júr edim, kezekti nómirdi qurastyrý kezinde materıal jetispegesin, “N.S.Hrýshev jaıynda kıno túsirilip bitti” — degen TASS habaryn salyp jibergenbiz.

Sol-aq eken aýpartkomdaǵy “qyraǵy kózder” jerden jeti qoıan tapqandaı shý ete tústi. “Ádeıi jasap otyr, Hrýshevtiń bılikten ketkenin bile tura, mundaı materıaldy jiberýge bolmaıtynyn bile tura, qasaqana jasap otyr!” — degen aıyppen meni dedektetip otyryp aýpartkom búrosynan bir-aq shyǵardy. Ol kezde “búroǵa túsý” degennen ótip ketken soraqylyq joq. Biraq kónbeske lajyń qaısy, shaqyrdy, shaqyrǵan soń bardym. Búro músheleriniń bárin de tanıtyn edim, birde-bireýi maǵan arasha túspedi. Biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı-aq, shetinen sheshensip, biri synap, biri minep, jan-jaqtan jabyla óre túregelip, áı, bir “ákemdi tanytty-aý” deısiń. Shyryldap men de bolmaımyn. “Oıpyrym-aı, “óz erkimen qyzmetten ketken adam týraly kıno túsirilmesin degen de, sol týraly Sovetter Odaǵy Telegraf Agenttiginiń habaryn jarıalamasyn” degen de nusqaý joq qoı eshbir jerde. Men qaıdan bileıin!” — dep aqtalyp-aq jatyrmyn ǵoı. “Qalaı bilmeısiń, bilýiń kerek edi”, — deıdi bir aǵam. “Sol materıaldy sol jerge japsyrmasań da bolar edi ǵoı”, — dep “aqyl” aıtady ekinshisi.

Qysqasy, ne kerek, sol kúngi búrodan partıalyq qatań sógisti arqalap, súmireıip shyqqanym bar.

Túnimen uıyqtaı almaı, ertesinde ertemen aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Kúrdeýbaı Mátenbaıuly Mujyqovtyń aldyna bardym. “Aǵataı-aý, ózińiz oılańyzshy, meniń qandaı jazyǵym bar? Partıaǵa ótkenim keshe ǵana, mine, qatań sógis aldym, bolashaǵym ne bolady?” — dep jatyrmyn ǵoı jylarman bolyp.

Mujyqov ta sóz túsinetin durys adamnyń biri edi. Meniń shyn qınalyp turǵanymdy kórip: “Sáken, sen renjime, tártip solaı. Óziń bilesiń, osyndaǵy mekeme basshylary ondaı sógistiń kúnde bireýin alyp jatady. Birer aıdan soń ózime kel, sógisińdi aldyryp tastaımyz”, — dep jubatty.

Sol ýádeni maldanyp, sabama túskendeı bolyp men ketkem.

Sondaı sógistiń taǵy birin keıin, qyryqtan asyp baryp, qylshyldaǵan jigit shaǵymda ala jazdaǵanym bar. Endi sony aıtaıyn.

Ol biraz kitabym jaryq kórip, ájeptáýir tanymal bola bastaǵan kezim. “Jazýshy” baspasynda redaksıa meńgerýshisi bolyp istep júrgen-tuǵym. Partıalyq jarna degen bar. Aılyq jalaqyń ba, ádebı basqa da tabysyń ba, áıteýir tapqan-taıanǵanyńnyń belgili bir paıyzyn partıaǵa berip turasyń. Ony jasyryp qalýdan, ýaqytynda tólemeýden aýyr kúná joq, jarǵyda da solaı jazylǵan. Qalalyq partıa komıteti jyl aıaǵynda barlyq bastaýysh partıa uıymdaryndaǵy jarna tóleý jaǵyn tekserip turady eken, birde Ǵabıt Músirepovke de tabysyńdy jasyrypsyń dep pe, jarnańdy ýaqytynda tólemegensiń dep pe, jaza qoldanǵanyn estigenbiz. Sodan qorqyp, men aılyq jarnamdy udaıy ǵana artyǵymen tólep júrýshi edim. Biraq jańylmas jaq, súrinbes tuıaq joq, qansha saqtanǵanymmen, áldebir tusta shı shyǵaryp aldym ba, salaqtyq boldy ma, bilmedim, bir kúni meniń de oılamaǵan jerden tutylyp, “qara tizimge” iligip-aq qalǵanym bar. Baspadaǵy bastaýysh partıa uıymynyń hatshysy eski dosym, belgili uıǵyr jazýshysy Turǵan Tohtamov bolatyn. Sony bir kúni aýpartkomǵa shaqyryp, biraz silikpesin shyǵarypty. Men jáne taǵy birer komýnıs aılyq jarnamyzdy az tólep qoıyppyz. “Seniki bárinen de kóp, 89 som qaryzyń bar eken! — deıdi degbiri qashqan Turǵan. — Aýpartkom búrosynda qaramaq bolyp jatyr”. “Tóleıdi ǵoı” dep sıpaqtatyp kórip em bolmady, áneý bir bizdiń kýrator nusqaýshymyz tipti shash al dese bas alatyn neme eken, ózime shabýyl jasap, tútip jerdeı bolǵany”.

— E-e, túk etpes, bizdiń bas ne kórmegen! Onysyn da kórip alarmyz, — desem, Turǵanymnyń ábden-aq úreıin ushyryp jibergen be, qaradaı qorqyp, dir-dir etedi.

“Qudaı saldy, biz kóndikpen” amalsyz shaqyrǵan kúni aýpartkomǵa da bardyq. Men sol kezde juqarǵan júıkege birden-bir em degesin, áldebir dárigerdiń keńesimen qolyma salaqulash táspıh ustap júrýdi daǵdyǵa aınaldyryp edim, esikten kire bergende qolymdaǵymdy kóre qoıǵan sol Turǵan aıtqan “qyraǵy” nusqaýshy: “Munyńyz ne taǵy?” — dep dúrdıe qalǵany. “Táspıh qoı jáı, nervige durys degesin”, — dep aqtala bastap em, álgim tipti elirip: “Bul raıkom ǵoı, meshit emes, qaıda kelgenińizdi de bilmeısiz be tipti!” dep, odan ári áýlikti. “Áı, Ázireıilim azar búgin sen bolsań da qoıa turshy”, — dep ony joldan ysyryp tastap ishke engenmin. Atarǵa oǵy bolmaı ol qalǵan. Bárin de baıqap kelemin. Osy bir jigitti sýqanym súımeýshi edi. Ekpini úı jyǵardaı bolyp, baspaǵa shirene kelgen bir tusta, kekireıgen qylyǵyn jaratpaı, betin qaıtaryp tastaǵanym bar bolatyn. Sony kek tutyp qalǵan syńaıy bar. Mundaılardyń shóńgedeı jabysyp, pále bolyp júrerin seze tura, aıyl jıǵym kelmegeni de bar edi.

Sonymen aýpartkomnyń búrosyna da kirdik. Sol jaqtaǵy uzynsha stolda áıel-erkek, kári-jasy bar, alty-jeti adam jaıǵasypty. Búronyń músheleri. Tórdegi stolda aýpartkom hatshylary. Sol kezgi Sovet aýdanynyń birinshi hatshysy eki beti ýyljyp pisken almadaı tompıǵan, qaratorynyń ádemisi derlikteı qıǵash qas súıkimdi kelinshek edi. Atyn umytqam joq — Aıgúl, famıdıasy ne Qadyrbaeva, ne Qydyrbaeva bolatyn.

Partıalyq jarna tólemegender quramy biraz bar ekenbiz. Ártúrli mekemelerde isteıtin, ártúrli mamandyq ıeleri. Búgingi maqsat — bárimizdi de qan-sólimizdi shyǵara qatań jazalaý eken. Basqalarǵa da sabaq bolsyn degen nıet baıqalady. Búro músheleri de siresip otyr, atýǵa da, asýǵa da daıar sıaqty, saılanyp kelgen, shetinen susty.

Qudaı urǵanda, partıaǵa eń kóp boryshker men bolyp shyqtym. Anaý-mynaý emes, baqandaı 89 som. Ol kezde orta dárejeli keńse qyzmetkerleriniń aılyq jalaqysy 100-120 som bolyp keletin.

Meniń de azyn-aýlaq partıa organdarynda istegenim bar, bilemin, mundaıda kimge qandaı jaza qoldanylýy jónindegi qaýly jobasy aldyn-ala daıyndalyp, sekretarıatta bekitiledi de, búroda qaralyp, qatań talqyǵa túskennen keıin jazalaýshyǵa tıisti aqtyq úkim bir-aq oqylady. “Qarsy bar ma, qalys she” — dep suraıdy birinshi hatshy. Sýyrylyp shyǵyp, eshkim úndemeıdi. Etteri úırenip ketken. Bireýdiń taǵdyryna bireýdiń jany ashymaıdy. “Adamı turǵydan munyń bárin túsinýge de bolar edi, biraq biz partıalyq prınsıpti berik ustaýǵa tıispiz, sondyqtan árkim ózine laıyq jazasyn alsyn!”, — dep pálsapa soǵatyndar da bolyp qalady. Partıa búrosy degende jurttyń jer astynan jik shyqqandaı bolyp, záre-quty qalmaıtyny da sondyqtan.

Bul joly da solaı bolypty. Aldyn-ala jasaǵan qaýlynyń jobasy boıynsha qaryzy eń kóp maǵan jazbasha, qalǵandaryna aýyzsha sógis, keıbir bes-on som tólemegenderge eskertý jasamaq eken. Álgi kóbik aýyz nusqaýshy sonyń bárin táptishtep oqyp shyqty.

Endi birer sekýnd keshiksem, aýyr jazany arqalap kete beretin túrimiz bar. Jan-jaǵyma qarasam — eshkim úndemeıdi, butyna jiberip qoıǵan baladaı tuqıyp, bári de kózderimen jer shuqyp qalǵan. Eriksiz qol kóterdim. “Birer aýyz suraq qoıyp, sóz aıtýǵa bola ma?” — dep suradym birinshi hatshydan. Osylardyń ishindegi jalǵyz ımanjúzdisi de sol súıkimdi kelinshek edi. “Túri ıgiden túńilme” degendi halyq beker aıtpaǵan ǵoı. “Surańyz!” — dep qaldy ol da eleńdep. Óıtkeni búro ústinde ózin aqtap sóıleý, “jazdym, jańyldym” degennen basqasha birdeńe aıtý ol kezde sırek kezdesetin. Bári de máseleni odan ári ýshyqtyryp alam ba degennen seskenetin. “Úndemegen úıdeı páleden qutylady” — deıtin de bir qaǵıda bar edi.

— Men partıa qataryna jarǵysyn túgel-tolyq moıyndaı otyryp, sanaly túrde ótken adammyn. Aı saıynǵy jarnalardy da artyq bolmasa, kem tólep kelmegen edim. Qalam ustap júrgen soń — jazasyń. Jazǵanyń ártúrli gazetter men jýrnaldarǵa jarıalanyp júredi. Birinen az, birinen kóp, tıisinshe qalamaqy alyp turasyń. İlgerindi-keıindi alǵan sondaı bir qalamaqy esebinen jańylysyp ketken bolýym kerek. Jalǵyz-aq ret. Eger jyl boıy qaıtalanyp júrse bir sári. Tekserýshilerge rahmet, der kezi kórsetip berdi. Endi shyp-shyrǵasyz tóleımin, tipti tóledim de qaryzymdy. Ádeıi jasaǵan túgim joq.

— Onyń ústine, — dedim odan ári, — qaı zamannan beri partıalyq jaza jarna somasyna qaraı belgilenetin bolǵan? Bireýdiń tabysy az, bireýdiki kóp. Bireýler 4-5 aı jarna tólemeı júrse de 89 som bolar, men bir aı ǵana tólemegendikten osyndaı qaryz bolyp qalyppyn. Partıaǵa qaryzdyń azdy-kóptigi emes, jarnada aıtylǵandaı jalpyǵa birdeı biryńǵaı tártip kerek shyǵar.

Osy tusta birinshi hatshy álgi qaýlynyń jobasyn daıyndaǵan nusqaýshyǵa qarap:

— Imanasov joldas mundaı jaǵdaıǵa alǵash ret dýshar bolyp otyr? — dep surap qaldy.

Anaý da bir kókezý neme eken, beti búlk etpeı:

— Bul kisiniń máselesi osymen úshinshi ret qaralyp otyr, — dep qalǵany, kópe-kórneý jala jaýyp.

— Oý, jigitim, — dep men de shyr ete qaldym, — meniń aýpartkom úıine bas suǵyp turǵanym osy bolsa, onyń búrosyna birinshi ret qatysym tursam, meniń máselemdi úsh ret qaıda júrip qaraǵansyńdar? Meni qatystyrmaı ma? Ol búrolardyń qattalǵan qaýly-qarary bolmaýshy ma edi, solardy kórýge bola ma?

Birinshi hatshynyń súıkimdi júzi sýı tústi, nusqaýshyǵa jırene qarap:

— Sizben ońasha sóılesýge týra keletin shyǵar, — dedi de. — Imanasov joldas durys aıtyp turǵan sıaqty, búroǵa másele daıyndaýda asyǵystyq ketken, olaı bolsa osy talqylaýmen shekteleıik.

Sóıtip májilisti taratty. Meniń janymda otyrǵan taǵy bir “kináli jigit” fızkýltýra hám sport ınstıtýtynyń jas rektory eken, sol jalma-jan qolymdy qysyp:

— Aǵa, meni de qyl tuzaqtan qutqardyńyz-aý! Ózim rektor bolyp jańada taǵaıyndalyp em, áldebir ǵylymı jumysyma alǵan syıaqymnan jarna tóleýde qate ketipti. Men qolyma tıgen somany ǵana kórsetippin, sóıtsem alym-salyǵy ustalmaı turǵan alǵashqy mólsheri esepke alynady eken de, — dep jatty.

Sóıtip, birinshi hatshynyń kisiligi arqasynda Turǵanym da máz, men de máz, aýyr jaza arqalamaı-aq aman-esen úıimizge oralyp edik.

---