InfoHub Logo

Jazýshy Nurǵalı Oraz jáne onyń áńgimeleri. Qazyǵurttyń kıeli ekeni ras. Basyna Nuh paıǵambardyń kemesi toqtaǵany da ras. Ras bolmasa:

Basynda Qazyǵurttyń keme qalǵan,

Keremeti bolmasa nege qalǵan? —

degen óleń, ǵasyrlar boıy óshpesten, umytylmastan nege aıtylyp kele jatyr?

Qazyǵurt — qıssa-dastandarda kóp aıtylatyn Ǵaıyp Eren — Qyryq Shiltenniń otany.

Áńgime — Qazyǵurttyń bul keremetteri týraly emes.

Áńgime — «Qazyǵurt oqıǵalary» atty kórkem áńgimeler jınaǵy týraly, Avtory — Nurǵalı Oraz. Jasy otyz jetige shyǵypty. Biz ony áli bala dep júrsek, Pýshkınniń jasyna jetip qalypty.

Ol osydan onshaqty jyl buryn-aq alǵashqy áńgimelerimen eldi eleń etkizgen. Biraq qazaq ádebıet syny enjar, kerenaý. Tek ádebıet janashyry, elgezek aǵasy Dýlat Isabekovten basqa eshkim selt etken joq, lám degen joq.

Men qolyma qalam alǵanda sol olqylyqtyń ornyn toltyraıyn, synshy bolaıyn dep otyrǵan joqpyn. Jınaqty oqyp shyqqan soń shydamadym...

Osy áńgimelerdegi jaı-jaǵdaıat óz basymnan ótken sıaqty. Oqıǵalardyń bári etene tanys. Birtúrli ǵajap. Olardyń bárin men de kórip- bilýshi edim, nege jazbadym dedim.

Qaıyrly qyzǵanysh. Al negizinde — qýanysh. Balamdaı jas jazýshynyń tabysyna qýanysh. Kileń, aýyldyń adamdary. Olardyń arasynda aıryqsha batyr da joq, ataǵy jer jarǵan aqyn da joq - Elge barsań mundaı «geroılar» qaptap júr. Biraq olar eshqaıdan da bir-birine uqsamaıdy. Jaratýshy qudirettiń sheberligine endi qalaı tánti bolmassyń: jer betinde mıllıardtaǵan adam bar. Bir-birinen aına-qatesiz aınymaı qalǵan eshkim joq. Munda da sondaı, keıipkerler kóp, biraq árkimniń tabıǵaty da, taǵdyry da ár túrli.

Mysaly, Boranbaı-barondy alyńyz («Teris aǵash»). Bala kezinde kádimgi bala sıaqty edi, eskennen keıin qańǵybas boldy. Syǵandarǵa qosylyp, óz qandastarynyń taýyǵyn, tokty-torpaǵyn urlap, beı-bereket jolǵa túsken, basyna qudaıdyń júgeni bolmasa, adamnyń. noqtasy túspegen, tússe de úzip kete beretin Boranbaı-baron óz aldyna bir ǵalam.

Al endi «qarasha úıdiń jalǵyz qara qazanynyń túp kúıesindeı qap-qara» túnde kolhozdyń shóbin urlaýǵa jónelgen Jańbyrbaı maǵan óte tanys.

Kolhozdyń shóbin baıaǵyda bala kúnimde ózim de urlaǵanmyn. Sheptiń qaraýyly Qalıpa men Jańbyrbaıdyń qaqtyǵysy kıno tiline suranyp turǵan tabıǵı da tartymdy kórinis. («Túndegi jetim tamshylar»).

Kolhozdyń shóbin nege árkim-árkim tyshqanshylap óz úıine tası beredi? Adam balasyn «qoǵam múlki, memleket múlki — ortaq múlik» dep qansha zaman tárbıeleseń de jeke bastyń qamy báribir basyp kete beredi. «Ortaq ógizden — ońasha buzaýym» degen qazaq «armanyna» endi jetip, jekeshelenip jatyr ǵoı. Ol ras, uzyn joldyń boıymen mashınaǵa minip zýlap kele jatyp, terezeden taý jaqqa kóz salsań: bir saıdyń qýysynda qaraıyp úsh-tórt úı qalyp bara jatady. «Ol neǵylǵan úıler, ıen taýdyń arasynda jalǵyzsyrap nege túr?» dep oıyńa ańǵal sura qaralatyny da ras.

Men bolsam «jalǵyzsyrap» demeı, «úrpıisip» dep jazar edim-aý dep qoıamyn. Qaıtkende de áıteýir úsh-tórt úı ǵoı.

Meniń redaktorlyq tájirıbem odan ári aspaıdy. Odan ári meniń qolymnan kele bermeıtin ádemi de qaıǵyly, qystyń qyzǵyltym keshindeı muńdy hıkaıa bastalady.

Bul keshegi kolhozdyń malshylar aýyly. Osy aýylda qystyń kúni kenetten Kámesh tolǵatyp qalady. Kúıeýi apyl-ǵupyl asyǵyp, álgi tolǵaq qysqan áıelin ortalyqqa jetkizbek bop ábiger.

Taban astynda qońyr shálisi qurǵyr tabyla qoısashy. Tabylmady. Qansha aıtqanmen qys qoı, moınyna sala salǵanda bolatyn edi...

Úıde Jókentaı jalǵyz qalyp barady. Ákesi men sheshesi bes jasar Jókentaıdy jalǵyzbasty kórshi áıel Aqaıshaǵa amanat tabystap, «kásemsot» traktormen qalyń qardy kaqyratyp ortalyqqa tartyp otyrady. ...Álgide, ábigerde tabylmaǵan túbit oramaldy Jókentaı taýyp alsyn. Oramaldan anasynyń ıisin tanıdy. Álginde osy oramaldy qatty izdep edi. Endi Jókentaı sol shálini apasyna ózi aparyp bermekshi bolyp, «kásemsottyń» izine túsip, jolǵa shyqqany-aı...

Sábı minez aına-qatesiz. Anasyna jany ashyp, balanyń jolǵa shyǵýy shyndyq — Tula boıyn sýyq qysyp, qystyń qıǵash kúıine jaqyndasam jylynarmyn dep «kásemsottyń» izinen shyǵyp, dóńeske ombylap kóterilgeni-aı...

Onan arǵysy bir qýanysh, bir qaıǵy. Qýanyshy — ortalyqqa jete salysymen Kámesh bosanyp, qoshqardaı ul tapty. Qaıǵylysy — Jókentaıdy búkil aýyl kúndiz-túni izdep tappady.

«Qaıdasyń sen, Jókentaı? Bálkim, Kúnge jylynamyn dep júrip, Kún eline baıqamaı enip ketken bolarsyń?» («Qońyr sháli»).

Avtor osylaı joramaldaıdy.

Men de solaı oılaımyn.

Óıtkeni saqyldaǵan sary aıazdy qystyń syzdaǵan tańynda shyń basynda jalǵyz juldyz tońyp-jaýrap qalǵandaı qaltyrap turady. Jókentaı juldyzy degen juldyz sol!

Sumdyq bolǵanda, Aqmyrza jalǵyz emes qoı. («Aq tyrnalardyń úıasy»), Ol ár aýylda, tipti ár úıde bolýy múmkin. Marqum kompozıtor Ábilahat Espaevtyń sózimen aıtqanda, Aqmyrza «Alqash» rýynan. Ol rý Qazaqstannyń túkpir-túkpirine deıin, odan tysqary jerlerge de kóp-kóp taraǵan.

Bul taqyrypqa talaı sheberler qalam tartty. Al Nurǵalı Oraz qoltańbasy bólek.

Aqmyrza úıelmeli-súıelmeli bes uldyń ákesi. Óz úıinde júrse de, alystan aılap, jyldap jetkendeı, aspannan túskendeı, óz balalaryn jańa kórgendeı hal keshetini bolady. Sóıtse, tuńǵyshy Arysbek segizinshi synypta oqyp júr eken, ózimen jasty qyzdyń úıiniń tusyna baryp, sharbaqtan asylyp, ysqyryp turýǵa jarap qalypty.

Keıde bir sanasy saýyqqanda Aqmyrza balalarynyń kıim-basynyń tozyp ketkenin kórip, jany shyryldap, áldeqalaı aıanysh sezim paıda bolady. Endigi aılyqqa jetse bárin de kıindirmekshi. Endi qoıdym, endi ishpeımin dep ózine-ózi ant berip, áıelin, balalaryn qýantady. Endi bári de aılyq alatyn kúndi ańsap júr. Aılyq alatyn kún aq túıeniń qaryny jarylatyn, Allanyń aq nury erekshe mol jaýatyn qasıetti kúndeı kútildi.

Óıtkeni Aqmyrza Kelesbaıǵa tapsyrdy: kimge ne kerek, jaıyp ber dedi. Aılyq alǵan kúni magazınnen satyp áperemin dedi.

Kelesbaı torkóz dápterdiń bir paraǵyna iri-iri áriptermen:

I. Arysbekke — shıbarqyt shalbar (ımportnyı).

2. Tashkenbaıǵa — bátińke (39 razmer).

3. Maǵan — tápishke (orysshasy tapochka), kóılek.

4. Zadarıaǵa — mashına.

5. Montaıǵa da mashına...

6. Apama... — dep jazyp, apasyna qaraǵanda ol:

— Áı, meni kelesi aılyqqa qaldyryńdar... — dep kúldi.

Al Aqmyrzanyń aılyq alatyn kúni búgin. Bári de yntyǵa kútip júr. Al yntyǵa kútkende aldanǵan bárinen jaman.

Mýhammed paıǵambarymyzdyń hadısi aıtady: «Sózdiń eń jamany — ótirik. Ázildeseń de ótirik aıtýshy bolma. Áke óz balalaryna bir nárseni ýáde etip, ony oryndamaı qoıyp júrmesin!

Shynshyldyq—izgilikke, al izgilik bolsa — jumaqqa bastaıdy. Ótirikshilik — jaýyzdyqqa, al jaýyzdyq bolsa jahannamǵa bastaıdy», — deıdi.

Negizi Aqmyrza jaman emes. Balalaryna jany ashyp, ishteı shyryldaıdy. Áıeli Qamardy da qýantqysy keledi. Joq, Aqmyrza jaman emes. Biraq paıǵambarymyzdyń hadısterinde taǵy da: «Mas qylatyn ishimdiktiń bári de — aram» delingen.

Aqmyrza — adal, araq — aram. Ekeýiniń arasynda ǵalamat arpalys bar. Bul arpalysta kim jeńedi, dúnıeniń tutqasy sonyń qolynda. Aqyry Aqmyrza jeńilip qaldy. Ázázilden asa almady. Ázázil jetektep ketti. Týǵan balalaryna, adal áıeline degen ystyq yqylasyn ázázil jeńip ketti.

Oı, sonda baıǵus balalardyń alaý kóńili sý sepkendeı basylǵany-aı.

Mine, bul tragedıa.

Búkil dúnıe-álemniń bar baılyǵy — jas balanyń bir tamshy kóz jasyna tatymaıdy degen qaǵıda qaıda qaldy, atasyna nálet?!

Maskúnemdikke qarsy qanshama soz aıtylmady, qanshama úgit-nasıhat júrgizilmedi. Bári beker. Kóbik aýyz kóp sózden góri «Aq tyrnalardyń úıasy» sıaqty shap-shaǵyn kórkem áńgime áldeqaıda áserli.

Al endi maskúnemdikti nasıhattaıtyn, marapattaıtyn kezge de keldik. Teledıdar halyqqa belgili, dardaı-dardaı ártisterimizdiń aýzymen: dúnıede araqtan basqa esh qyzyq joq, — dep kúnine san ret sarnaıdy. «Áı, naısap! Onyń qalaı?» — dep eshkim aıta almaıdy. Tipti ókimettiń ózi de «tek» deı almaıdy. Óıtkeni ondaı zań joq.

Bizde izgilikke bastaıtyn isterdi qoldaý sarań, jamandyqty, .aramdyqty nasıhattaýǵa jol ashyq. Áńgimeni oqyp bitkennen keıin, jatyp alyp oılaımyn: Aqmyrzanyń bes balasy — bes perishte edi. Sol bes perishte at jalyn tartyp minip, er-azamat bolǵanda eline qanshama paıda keltiretin edi. Al... Endi ne boldy? Endi olar kim boldy? «Áke kórgen oq jonar» degen bar emes pe?

Dúnıeniń syqpyty bolsa mynaý. Óz araq-sharabymyz jetispeı qalǵandaı, shet elderden araq muhıtyn aǵyzyp ákelip, halyqty «kýpkaǵa» salǵan qoıdaı qylyp toǵytyp qoıdyq. Myltyqsyz okýpasıa degen osy. Táýelsizbiz deımiz. Bizdiń táýelsizdigimiz túp-tuqıanymen, úrim- butaǵymen araqqa bógip, semiz saıtannyń sidigimen sýarylyp jatyr. Ondaı zármen sýarylǵan táýelsizdik topyraǵynan erteń ne ósip shyǵatynyn boljaý úshin danyshpan bolýdyń keregi joq.

Nurǵalı Orazdyń áńgimesi oqyrmandy osyndaı-osyndaı oıǵa batyrady.

Adam bolyp dúnıege kelgen soń, sol adamǵa laıyq aty bolǵanǵa ne jetsin. Qazaq yrymshyl. Áıteýir urpaǵym aman bolsyn dep, til-kóz tımesin dep áp-ádemi balaǵa neshe túrli ebedeısiz esimderdi qoıady. Shulǵaýbaı dep, Ojaýbaı, Itbaı dep...

Al endi bir parasat perzentine atty asqaqtata qoıady. Soǵan oraı ol bala keıin keremet bolyp ósse jaqsy, áıtpese kelemej sıaqty bolyp qalady. Sodan da shyǵar, keıbir elderde balanyń eki aty bolady eken. Týa sala bir at beriledi, óse kele onyń túr-tulǵasyna, qadir- qasıetine qaraı ekinshi ret shyn aty qoıylady.

Neǵylsa da myna áńgimedegi qyzdyń aty — Kúnsulý. Kúndeı sulý bol syn degen ǵoı. Biraq adamnyń aıtqany kelmeıdi, Allanyń degeni bolady. Kúnsulýymyz erkek poshymdylaý bolyp ósti. Óse kele eńbekke de er kisilershe aralasty. Ózimen birge ósken beti jyltyr qyzdardyń joly bolyp, óz uıasyn taýyp jatty. Al Kúnsulýǵa eshkim de syrǵa taqpady. Soǵan qarap Kúnsulý óziniń túr-turpatyna saı ajar eken dep qalmańyzdar. Dúnıede odan jumsaq, odan meıirban jan joq. Oǵan, shirkin, adam atyn ózgertýge bolar bolsa Kúnsulý dep emes, Jansulý dep at qoısa jarasar edi. Alaıda keıin oılasam, Kúnsulý durys qoıylǵan esim eken. Dúnıede Kúnnen adal, Kúnnen ádiletti ne bar?! Sen anaýsyń, sen mynaýsyń, sen baısyń, sen kedeısiń demeı jylýyn, nuryn jurtqa teń taratady ǵoı.

Nurǵalı Orazdyń Kúnsulýy osyndaı. Aınalasyndaǵyǵa shýaq shashyratady. Biraq jeke basy baqyty kem.

Nurǵalı Oraz áńgimelerindegi áıel zatynyń qaı-qaısysyn almańyz, árqaısysy bir-bir álem. «Synyq bolsa da árkim tirshilikte óz arbasyn ózi súıretedi». Bul avtordyń myzǵymas kredosy. Óıtkeni ómirdiń óz kórinisi sondaı. Avtor búıregi qansha buryp tursa da, Kúnsulýdy baqyt darıasyna shomyldyra almaıdy. («Kúnsulý»).

Gúlzat bala tappady da, Dosbol basqa bireýge úılenip ketti. Onan bala súıdi, biraq oshaq basy— yzǵyryq. Bereke joq. Gúlzatqa kaıtyp kelsem deıdi. Gúlzat kishkentaı náresteniń obalyna qalǵysy kelmeıdi. Ekeýi ózenniń eki betinde qaldy. Bir-birine qol sozady, jete almaıdy. Qudaı óstip adamdardy armanda etip qoıady. («Ápkem, jezdem jáne men»),

Qaladan aýylǵa kelip, qudyq basynda balalarmen sý shashysyp oınaıtyn Bıbijar. «Shóleıt dalanyn. túıe shóldep eletin túkpirine jasyrynǵan alaqandaı aýylǵa» Bıbijardyń kelýi, onyń gıtara tartyp, án salýy «kúıbiń-kúıbiń kóńilsiz tirshilikti» múlde umyttyryp, aýyl adamdary, ásirese jastardy, ásirese bozbala, bozym jigitterdi yntyqtyryp qoıǵan, kóleńkeli kóńilderine sáýle túsirgen qas-qaǵym sát. Áldebireý «mersedeske» Bıbijardy mingizip alyp ketkende nebir úmit shyraǵdandardyń ólegizip-ólegizip baryp sóngeni-aı... («Biz, ol, «mersedes» jáne mahabbat»).

Jalǵyzdyq qudaıǵa ǵana jarasqan deıdi. Ras shyǵar. Áıtpese, aıdaladaǵy onshaqty úıli bekettiń vokzalyna Qabysh kart nege kelgishteı beredi. Beket basyndaǵy kóleńkesi shymshyqtarǵa da pana bola almaıtyn seldir aǵashtyń, ishindegi oryndyqqa otyra qalyp Qabysh kart «áý» dep til qatysatyn adamǵa zar bolyp, qınalǵany. Vokzal basynda túk sharýasy joq, kúnde keledi.

Kóp jasaǵan joldasynan aıyryldy. Qurby-qurdastar, maıdandastar kóp edi. Bári ketti. Bul jalǵyz. Jas balamen til tabysa almaıdy. Eskiniń kózi degen Qalbıkesh kempir bir poıyzdan bir poıyzǵa aýysyp minip, qapshyq arqalap, kúnkóris qamymen júr. Qabysh oǵan: Áı, «Qalbıkesh, baıaǵy men maıdanda júrgende...» — deı bergende, Qalbıkesh: «Qabysh-aý, myna zaman sen aıta beretin soǵystan da jaman», — dep, Qabyshtyń áńgimesin tyńdaýǵa taǵat tappaı asyǵyp bara jatqany.

Sonda Qabyshtyń kóńiliniń el kóshken jurttaı qulazıtyny-aı. Qabyshtyń janyn kim túsinbek? Eshkim joq. Mine, bul qasiret. Jalǵyzdyq psıhologıasyn, onyń tragedıasyn Qabyshtan tanısyz. («Soǵystan sońǵy saǵynysh»),

Nurǵalı Orazdyń áńgimeleri kóbinese qystaǵy, qysqa Kúnniń qyzaryp baryp, qyzǵyltym tartyp, aınala taýlardy, dalany múlgite oıǵa qaldyrǵandaı, saǵynyshtardyń saǵym darıasy án salyp aǵyp jatqandaı áser qaldyrady.

Óıtpese jazyp keregi ne.

Túnde bir shólirkep jatyp tús kergende botanyń kózindeı móldiregen bastaýdyń dermene ıisti jalbyz shymyldyǵyn ysyryp tastap, etpettep jata qalyp, kúmis káýsarǵa bas qoıasyń. Simire beresiń, simire beresiń, shóliń sirá qanbaıdy. Sóıtip jatyp oıanyp ketesiń...

«Qazyǵurt oqıǵalaryn» oqyp bolyp, jyltyraǵy joq, juqa muqabaly kitapty alaqanyńmen sıpalap otyryp qalasyń. Qanshama adam kóz aldyńa tizilip ótip, qanshama jan kókireginde uıalap qalady. Tort qubylasy túgel, kesirli baqytqa kenelgen bireýi joq. Áıteýir biri kem dúnıe. Bir túrli aıanyshty. Bári de. Tipti qańǵybas Boranbaı-baron da, maskúnem Aqmyrza da, ury Jańbyrbaı da...

Bul jazýshynyń aıanyshy. Onyń dúnıege kózqarasy, paıymy, adamdardy baǵalaýy ózgeshe bolsa, aıtalyq, sosrealızm ádisine salyp, qalaıda bireý jaǵymdy, bireý jaǵymsyz somdalsa, oqyrmanda mundaı aıanysh sezim oıanbas edi.

Jazýshy sıqyry deısiz be, sheberligi deısiz be, álbette erkimniń kórkemdik túsinigi ár túrli, biraq túptiń túbinde osy kitaptyń keıipkerleri seniń bir etbaýyr jaqynyń sıaqty. Olardyń ókinishi seniń ókinishiń, olardyń qýanyshy seniń qýanyshyń bolsa, ne shara. Kórkem ádebıettiń de muraty sol. Oqyrmannyń júregin jibitip, sezimin selt etkizse, eńbek zaıa ketpegeni. Ras-ótirigin kim biledi, has talanttyń qalamyn perishteler jetektep otyrady deıdi. Árıne, saýsaǵyna múıizgek bitkenshe qalam terbeıtin kádimgi jazýshynyń ózi. Al biraq shyn shyǵarma týarda onyń qalamyn perishte jetekteıtini ras kórinedi.

Men Nurǵalı Orazdyń iri janrlarǵa, roman, povesterge qalam tartar-tartpasyn bilmeımin. İri janrǵa barmasań iri jazýshy bola almaısyń degen uǵym joq. Al bile-bilseńiz, kórkem ádebıettegi eń qıyny — áńgime jazý. Úıelmendeı qara shoıynnan bir mysqal altyn artyq. Romanǵa bergisiz qyp-qysqa áńgimeler bolady. Jáne olar uzaq jasaıdy.

Kórkem ádebıetti baǵalaýda bizde qazir krıterıı, adal ólshem, shyn tarazy joǵaldy. Áli jetken, shamasy kelgen keıbir avtorlar kúldi- kómeshterin kedergisiz bastyryp, aspandatyp, «prezentasıa» — tusaýkeser ótkizip, ýlap-shýlap, «ulylyqqa» umtylyp jatady. Ádette ý-shý reklama-jarnama ótimi kem taýarǵa kóp beriledi.

Ońaı olja bermeıdi. İnjý-marjan teńizdiń tereńinde jatady. Ony myńnan, mıllıonnan bireý ǵana súńgip alyp shyǵady. Onyń shyn kórkem shyǵarmalary dańǵaza aıqaı — shýsyz-aq óz órisin tabady.

«Qazyǵurt oqıǵalary» sol sańylaqtar sanatynan.

---