InfoHub Logo

«ALLAJAR». Kınofılm.

«Barys» kınostýdıasy. Rejıser — Qaldybaı Ábenov. Bul fılm sońǵy segiz jyl boıy túsirilipti. Nege sonsha uzaqqa sozylǵan? Sebebi kóp.

Seksen altynshy jylǵy Jeltoqsan kóterilisi men qantógisi týraly shyndyqty aıtý qıyn boldy.

Jeltoqsan qujattary qupıalanyp, qolǵa túse bermedi.

Kóp jaǵdaıda Jeltoqsan jendetteri kópke deıin is basynda otyryp, shyndyqtyń jaryqqa shyǵyp ketýine jantalasa kedergi jasap keldi.

Fılm úkimet tarapynan qarjylandyrylmady. Qazyna kek tıyn da bermedi.

Mine, osyndaı jaǵdaıda rejıser Qaldybaı Ábenov pen fılm dırektory Sheralhan Jantelıev bir Qudaıǵa, sonan soń Jeltoqsan qurbandarynyń arýaǵyna syıynyp, eki aıaǵyn at, eki qolyn qamshy qylyp, shapqylyp júrip túsirgen fılm bul.

On jetinshi Jeltoqsannyń aıazdy keshi. Basarov degen generaldyń qaharly úni áli qulaǵymda. Alandaǵy myńdaǵan adam aýzynan atqylaǵan býdan aspan asty boz tuman. Daýys kúsheıtkishten:

— Tarandar! Tarandar! Áıtpese sazaılaryńdy tartasyńdar! — General osylaı bopsalaıdy. Daýysynda zil jatyr. Qorqytpaı aıtsa qaıtedi. Adam sıaqty janashyrlyqpen aıtsa qaıtedi. Joq, qorqytady. Alan sodan týǵan teńizdeı tolqyp ketedi. Ashý-yza kerneıdi. Alań qoryqpaıdy, ashýlanady.

«Allajar» fılmi — qujat pen kórkem fılmderdiń qospasy. Qamshynyń órimindeı bir-birimen jymdasyp, keıde qaısysy qujat boıynsha, qaısysy kórkem ádis boıynsha jasalǵanyn baıqamaı qalasyn. Biraq kórkem ádis degenimizdiń ózi shyn bolǵan oqıǵanyń izimen júrip otyrady.

Basty tulǵa — Azat degen jigit. Lázzat degen qyz. Jeltoqsan _ keıipkerleri kóp. Biraq onyń bári fılmge syımaıdy. Sondyqtan Azat pen Lázzat solardyń jıyntyǵy.

Sonaý saqtar, kók túrikter dáýiriniń jurnaǵy asaý da tarpań Qazaqstannyń basyna tuńǵysh ret buǵalyq túskennen beri úsh júzden astam ult - azattyq kóterilisi bolǵan eken: Syrym Datuly, Isataı-Mahambet, Kenesary... 1916 jyl...

Myna alańdaǵy tolqyn - tolqyn týlaǵan teńiz sol kóterilisterdiń kep jylǵy talmaýsyraǵan únsizdiginen keıingi bulqynys.

Ulttyq rýh syzdaǵan shaq. Ulttyq namys kernegen shaq. Rýhy men namysy sengen el — ólgen el.

Táńirge táýbe! Rýh synbaǵan eken, namys sónbegen eken.

Burynǵy kóterilisshiler qursanǵan zeńbirekke qarsy naıza, sadaq, qylyshpen soǵyssa, Jeltoqsan kóterilisshileri múlde qarýsyz edi. Olardyń soǵyspaq nıeti de joq edi. Demokratıa, jarıalylyq degen soń soǵan senip qalyp, OK sheshimi durys emes degendi bildirý úshin alańǵa shyqqan jastar ǵoı.

Ony Kolbın men onyń jergilikti ıtarshylary, Máskeýdegi qoldaýshylary qalaı qarsy alǵany belgili. Sverdlovsk, Novsıbırsk degen taraptardan arnaıy ásker ushaqpen jetkizilip, alandy qorshap aldy. Qoldarynda sholaq kúrek. Sol sholaq kúrek talaılardyń qanyn shashty.

Jarıalylyq, demokratıa degendi jarıalaǵan Gorbachev. Sóıte tura azattyq áreketin aýyzdyqtaýshy da Gorbachev. Áıtpese áldeqandaı Kolbındi ákelip otyrǵyzar ma edi.

Sol Gorbachev qasyna qatynyn ertip alyp, áli taırańdap júr. Bireý emes, ekeý emes, búkil qazaqty «ultshyl» dep Polıtbúro qaýlysyn shyǵartqan Gorbachev. Patshalyǵynyń sońynda Qazaqstannyń soltústigindegi bes oblys Reseıdiki dep sandalǵan Gorbachev.

Qudaıdyń qudireti, sol Gorbachevti saǵynatyndar aramyzda áli bar. Ulttyq minez keıbireýimizde ibilistiń minezindeı. Áli esimde, Kolbın Jeltoqsan soıqanynan keıin uıalmaı-qyzarmaı Jazýshylar odaǵyna kelip kezdesý ótkizdi. Oı, sonda bizdiń keıbir jazýshylarymyz álgi túkti bilek, qandy qol Kolbınmen bylsh - bylsh súıiskeni - aı. Onyń qabyldaýyna kezekke turǵany - aı. Keıbireýler sol Kolbınge aqyl aıtyp, sybyrlaǵysh bolǵanyn áli kúnge deıin maqtanysh etedi. Áı, sorly-aı... Úlke – e - en Jendetke«aqylman» bolyp, ultyn satqannyń nesi maqtanysh. Masqarapaz bolǵanyn sezbedi - aý.

Myna fılmde sol sıaqty masqarapazdyqtyń nyshandary bar. Reseıden lezde jetkizilgen spesnazben qosa, ózimizdiń qazaq pogondylary, armatýra, temir taıaqpen qarýlanǵan orys jasaqshylary jas órim qazaq ul-qyzdaryn aıaýsyz jyqty - aý soqqyǵa. Ólip ketedi-aý, qyra bermeıik degen sezimnen habar joq. Qaıta qushyrlanyp, qulqyn qaǵyp, qan tilep qutyrady ǵoı. Jabaıy haıýannyń jendettik psıhologıasy lezde oıanyp shyǵa keledi.

Alanda urǵanyn uryp, soqqanyn soǵyp, jap-jas qyzdardy shashynan súırep jabyq mashınanyń ishine qamap, tún ishinde qala syrtyndaǵy qoqys tastaıtyn orǵa jardan laqtyrǵany - aı. Jap - jalańash sheshindirip laqtyrdy ǵoı. Jerde qar, saqyldaǵan sary aıaz. Qas qylǵandaı, sol kezde kún de erekshe sýyp ketti ǵoı.

Buryn kópshilik osylaı da osylaı bolypty dep, emis-emis esitetin.

Bul fılmde munyń bári sol kúıinde kórsetiledi. Jan túrshigerlik shyndyq aıǵaǵy.

Gıtlerdiń fashıseri de konslagerlerde mundaı sumdyqqa bara bermegen.

Sonda munshama qatygez, sonshama aıaýsyz aıýandyq bizde qaıdan oıanyp shyǵa keldi?

Áli kúnge deıin keshegi ımperıa etiginiń temir ókshesin ańsaıtyndar bar. Áldeqalaı ımperıa qushaǵyna qaıta kirseń tuıaq serippe. Tuıaq serpiseń kúniń álgindeı bolady. Imperıa tabıǵaty, onyń minez - qulqy sondaı. Tańǵalarlyq minez, sol ımperıaǵa kaıta qosylaıyq dep uran tastaıtyn ulttyq nıgılıser, óz ultyn mensinbeıtin shala qazaqtar geroı bolyp, qoqyraıyp júredi. Kópshilik oǵan qol shapalaqtaıdy. Sonda bul ulttyq sananyń múkistigi me, nemene...

Apyr-aı, aıtýǵa uıat, aıtpaıyn deseń aryna qıanat, sonda sol Kolbınge qol qýsyryp, basyn ıip turyp:

— O, aınalaıyn aq patsham, jıyrma bes jyl boıy basymnan Qara bult arylmaı qoıyp edi, mine, endi sen kelip, tańym atty, k únim shyqty! — dep, berkin aspanǵa atyp qýanǵan qartamys qazymyrdy da kórdik. Nege jıyrma bes jyl? Jıyrma bes jyl Qazaqstandy Dinmuhammed Qonaev basqardy. Álgi jalańqıa sózdi aıtqan jazýshy jıyrma bes jyl boıy Qonaevtyń erekshe iltıpatynda bolyp, qamqorlyǵyn kórdi. Ornynan Qonaev qalaı

tústi, álgi úshin ol demde «qara bult» bolyp shyǵa keldi. Halqyna, Otanyna, astanasyna qan jaýdyra kelgen Kolbınge qoshamet qylamyn dep, jas órimderdiń tógilgen qany menen kóz jasynan jasqanbaı jaǵympaz bolyp, ózeýreı jalpańdaǵandardy da kórdik.

Degenmen jas baladaı keksiz halyqpyz. Genosıd — ashtyqtan jartymyz qyrylyp qalyp, qarny toıǵan kúni sol genosıdti uıymdastyrǵandardy umytyp júre bergen halyqpyz. Árıne, umyttyrdy, zorlap umyttyrdy...

Jeltoqsandy da jaı eleńsiz oqıǵa retinde umyttyryp jibermek bolǵandar da joq emes. Záýde umytyp bara jatsaq, myna fılm sony eske salǵandaı. Jeltoqsan — tek Kolbınge ǵana qarsylyq emes. Bul ımperıalyq qorlyqqa, zorlyqqa qarsylyq. «Men — qazaqpyn!» — dep qasqaıa turyp aıta almaı, tili baılanyp, aýzy býylǵan azapqa qarsylyq. Ulttyǵyńdy joıyp, tilindi kesip, aýzyńdy býa berse qorqaq bolasyń, búgejek, ımenshek bolasyń.

Táýelsizdik tańy janadan atqanda, til týraly Zań shyǵyp, qazaq tili jeke-dara memlekettik til atanǵanda, qazaqtyń eńsesi - edáýir kóterildi. Qazaqsha jańadan mektepter ashyla bastady. «Bolashaq — kazak tilinde» dep kóp ata-ana balalaryn qazaq mektepterine qaraı jetektedi.

Biraq bul qýanysh uzaqqa barmady. Qazaqtyń tili shyn máninde ústem til bolýyna, memlekettik til bolýyna sheneýnik toptar jol bermeı qoıdy. Óıtkeni bılik basynda túri qazaq, tili oryssha shyqqandar otyrdy. Áli de otyr. Olar memlekettik tildi jaı ánsheıin qýyrshaq tilge aınaldyrdy. Óıtkeni kazak tilinde olar is júrgize almaıdy, el aldyna eki aýyz sóz aıta almaı, shalalyǵyn kórsetip alady. Sonysyn jasyrý úshin de ol orys tiliniń mártebesin asyrýǵa óte - móte múddeli.

Nátıjesinde keshegi ata-analar búgin balalaryn qazaq mektebinen qaıtaryp alyp jatyr. Óıtkeni «memlekettik qýyrshaq» tildiń bolashaǵy tym buldyr. Bıleýshi toptyń osy pıǵylyn kórip - bilgen Masanov sıaqty ǵalym - nıgılıser: qazaq tili — memlekettik til bolýǵa jaramaıdy, meılinshe jutań, jetim til dep saırap shyǵa keldi. Bulaısha aıtý oǵan óte tıimdi. Óıtkeni orys tilinde ol sýdaǵy balyqsha júzedi. Al qazaq tili ústem bolyp ketse — jep júrgen nanynan aıyrylyp qalady. Óz qarynynyń qamy úshin halqyn, ultyn qorlap sorlaǵandar osylar.

Biraq bıleýshi top sol Masanovqa: «Oý, joldas, munyń jala oı, qazaq tili dúnıejúzilik ádebıetti aýdaryp meńgergen til. Tarıh, ekonomıka, saıasat, tehnıka ǵylymdaryna qudireti jetetin til. Ne dep sandyraqtap júrsiń?» — dep aqyryp aıta almaıdy. Qaıta Masanovtardy ishteı qoldaıdy.

«Allajar» fılmi — osyndaı ishten qadalǵan shanshýdaı týystarymyzǵa» da qarsy narazylyq.

Jeltoqsannan keıin oırandy otyz jetinshi jyl lezde tónip qalǵandaı zaman keshtik. KGB jaryqtyq qylyshyn jalańdatyp shyǵa keldi. Men onda «Qazaq ádebıeti» gazetinde bas redaktor edim. Sonaý Pavlodardan arnaıy shaqyrtylǵan qazaq kegebeshnık kúnde meniń kabınetimnen shyqpaıdy. Qyzmetkerlerdiń «delolaryn» aldyrady. «Myna Ámirhan Meńdeke degen qandaı adam? Qaıdan kelgen? Minez - qulqy qalaı? Júris - turysy, pıǵyly qandaı?» Suraqtarynyń syqpyty osylaı bolyp sozyla beredi. Baıaǵy jattandy, taptaýryn saýaldar.

Bul jaǵdaı qazaq mekemeleriniń bárinde boldy. Stýdentterdi top-tobymen komsomoldan shyǵaryp, ınstıtýttan qýyp jatty. Kóbin qamaýǵa aldy. Al iz-túzsiz joǵalyp ketken jastardyń, eldegi ata-analarynyń aýzyna tas qulyp salyndy. «Balam qaıda?» —dep aıqaılaýǵa úni joq. Otyz jetinshi jylǵy úreı osylaı oraldy.

Osyndaı qoǵamdyq-áleýmettik silkinister, býyrqanystar kezinde naǵyz geroılar tereńde qalyp, shóp-shalam, baldyr - batpaqtar tolqyn jalyna minip alyp, teńiz betine shyǵatyn bolady. Jeltoqsanda da mundaı az kezdesken joq. Myna atalǵan fılmge deıin túsirilgen qujatty fılmderde kabınette buǵyp otyrǵan bireýler ózin geroı etip kórsetip, Jeltoqsan týraly pálsapa soǵatyn.

Al shyn qaıratkerler qala beredi. Óıtkeni olar «Men! Men!» — dep keýdesin soǵa bermeıdi. Degenmen Shortanbaı aqyn aıtqandaı:

Suǵanaq bolyp urynba,
Sybaǵań bolsa, turyp al!
Qazylǵan or kez kelse,
Atyńnyń basyn buryp al!

Men «sybaǵasynan» qur qalyp júrgen naqty eki adamdy bilemin. Biri — KazTAG - tyń sol kezdegi dırektory, ǵalym, jýrnalıs Jumaǵalı Ysmaǵulov, ekinshisi «Jetisý» gazetiniń sol kezdegi bas redaktory Mamadıar Jaqyp. Jeltoqsan qaharmandaryna sot bolyp, sottyń qatań úkimi jarıalanǵan sátte bes qaharman qazaq balasy sottyń aldynda qasqaıyp - qasqaıyp tur eken. Sol sot sýretke túsirilgen. QazTAG dırektory ony redaksıalarǵa taratqan. Gazetterdiń kóbi saqtyq jasap, ony jarıalamaǵan. «Jetisý» jarıalap jibergen.

Kolbın men kolbınshiler ashýǵa býlyǵyp, óz qaryndaryn ózderi jaryp jibere almaǵan soń zárin jańaǵy eki jýrnalıske tógedi ǵoı. Jumystan, partıadan qýylady. Tipti sottamaq ta bolady. Jumysqa ornalasý qaıda? Mamadıar Qaskeleń aýdandyq gazetine tehnıkalyq qyzmetker bolyp áreń ornalassa kerek.

1989 jyly «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory bolyp barǵanda, Mamadıar redaksıa sekretarıatynda maket syzýshy bolyp otyr eken. Birden bólim meńgerýshiligine taǵaıyndalyp, redkollegıa quramyna engiziledi...

«Allajar» fılmniń aty. Alla jar bol syn degeni ǵoı.

Bul kezendi «ótpeli kezeń» dep qoıypty. Sol ótkelde qaltyldaq ústinde kele jatqandaımyz.

Áıteýir Alla, jaratqan qudiret jar bol syn!

Fılm kemshiliksiz emes. shubalańqy. Kıno synshylarynyń kózimen qarasa basqa da artyq - kemi bar shyǵar.

Men synshy emespin. Meniń qatardaǵy kórermen retinde aıtpaǵym: «Allajar» sanany oıatyp, kókirektiń túkpir-túkpirine sáýle túsirgendeı. Jeltoqsannyń áli de aqtalmaǵan qurbandary bar.

Al sol soıqanda sheıit ketken jalǵyz Qaırat Rysqulbekov qana emes. Taǵy kimder? Olardy zorlap, qorlap, ólimge kesip, úkim shyǵarǵandardyń bir tal shashy qısaıǵan joq. Nege?

Jaýabyn Parlament áli aıtqan joq.

Fılm shyndyqtyń shymyldyǵynyń bir shetin ǵana túrgendeı. Al túgel shyndyq áli qalyń shymyldyqtyń ar jaǵynda jatyr. Bul fılmnen ańǵararymyz: muhıttaǵy muztaýdyń tóbesi ǵana kórinedi, denesi teńiz tereńinde...

---