InfoHub Logo

1. SYBANNYŃ MOLASYNDA

El Kókseńgirdiń kúngeıinde. Jaılaýda jıyn otyrǵan kóp aýyldyń keshki jylqylary sýǵa kelip shyǵyp, aldy óriske ketip bara jatqan mezgil edi. Jańa jamyraǵan qoılar dúnıeni ý-shý qylyp mazany ketirgen soń, biz aýyl ıesi Jortar aqsaqalmen áńgimelesip, qudyqtyń jelke jaǵyndaǵy tastaq tóbeniń basyna taman aıańdap kele jattyq.

Ońtústik jaq jazyqta japyrlap otyrǵan kóp aýyl aınalasynda shubyrtyp qybyrlap júrgen maldarymen birqalypty jasyl dalanyń túsin túrlendirip, kóz qýantyp tur.

Kókjıekten asyp bara jatqan kún aqyrǵy altyndy shuǵylasymen dalaǵa kórikti nuryn tógip, aýyldyń keshki qyzýly ómirin qyzyqtandyryp turǵandaı. Tóbeniń basyna taman kóterilgen saıyn, bizdiń kóz aldymyzdaǵy kórinis sýrettiń aýdany keńeıip, qyr ómiri óziniń eń dyrdýly shaǵyn kózge kórsetkendeı boldy.

Daladaǵy móldir taza aýadan, súıkimdi sýretten kóńilge belgisiz bir úmit kirgendeı bolady, qıal kezedi. Qóńildiń osy shaǵyna ne úıleser edi dep oılap kele jatqanda, kóńilime burynnan este júrgen bir nárse tústi. Ol — qasymda kele jatqan Jortar aqsaqaldyń erte zamandaǵy basynan keshirgen bir áńgimesin tyńdaý edi. Jortar jas shaǵynda osy ortanyń aıdyndy qolbasy, batyry bolǵan. Ol kezde mańaıdaǵy el ataǵynan shoshıtyn. Tynym-tynyshtyqty bilmegen, barymta, soǵys dese — alaǵyzyp qoldy-aıaqqa turmaıtyn qyzýly jas bolypty. Jortar myqtylyq, batyrlyǵynyń ústine, aýyzǵa ilingen naızager boldy desetin. Bul sıpattyń bárin men burynnan estigenimniń ústine, sol batyrdyń shal bolyp qartaıǵan túsin kórgende, uzaqtap alysqa ketken eski kúnniń kómeski túsi elestegendeı edi. Súıekti zor denesi apsaǵaılanyp, úlken basy, kelbetti túsi salqyn sabyrmen mańǵazdanyp, týystaǵy iriligin bir kórgen kisige de bildirgendeı. Kóp beınet, kóp jyldardyń izindeı bolyp, betine túsken qatparly tereń ájimderi eski tentek kúnderdiń tańbasy sıaqtanady.

Uzaq jolda ystyq kúnnen ońǵandaı bolyp sarǵysh tartqan otty kózderi, úlken qulaq, kesek murny bul adamdy eskiliktiń tiri qalǵan belgisindeı kórsetedi. Jortar eskiniń shyn sarqyty desedi. Qasymyzdaǵy eki-úsh kisimen dóń basyna kelip otyrǵan soń, kóńilge alǵan tilekti aıttyq.

Aqsaqal basynda ádepti jyly shyraımen: qaraǵym, kórgenniń kóbi kómeski tartyp umytylyp qaldy ǵoı, eske túsedi deımisiń? — dep az otyrdy. Artynan qasymyzǵa otyrǵan Qudaıbergen aqsaqal: «Aıtyp ber bir áńgimeńdi balalarǵa, endi bizge áńgime aıtqannan basqa ne qaldy?» — dep kúlgen soń, Jortar aqsaqal bar áńgimesin aıtpaqshy boldy.

Batyrdyń uǵymdy sheshen tilmen aıtqan áńgimesi mynaý edi:

— Senderge men kórgen soǵysymdy, urys-tóbelesimdi aıtpaı-aq qoıaıyn, — dep bastap kele jatyp, sary shaqshasyp sýyryp: — Ózimniń bir qatty qoryqqan jerim boldy, sony aıtaıyn — dedi.

Biz tyńdaýǵa yńǵaılanyp, batyrdyń salqyn júzine telmirip: «Aıtyńyz, aıtyńyz!» — dedik.

— Ózderińdeı jas shaǵym edi — qulaǵy kórinip, aty estilgen pále bolsa, izdep baryp soqtyǵatuǵyn. Ol kezde «kóp qolmen» kóshken eldeı shubatylyp kim júredi deısiń? Uzaq joryq bolsa da, kóbinshe jalǵyz - jalǵyz attanatuǵynbyz. Az júrsek — aı júremiz, apta júremiz keıde talaı aıǵa sheıin joǵalyp ta ketýshi edik. Jortýylǵa shyqqanda kóbinese baratynymyz — ór bolatyn. Tarbaǵataıdan asyp baryp, Qara Kereıdi, Semiz Naıman — Muryndy torımyz.

Bir jyl kúzdigúni sol jaqqa qaraı attandym. Qarashanyń kezi edi. Órge qaraı júrip, Sybannyń ishine jetkenimde sol eldiń bir Tóbet degen batyry esime tústi. Menimen kezdesýge izdenip júr degendi aldynda estigenmin.

Dalada uzaq júrip erikken soń, qadap shyqqan jaýym ol bolmasa da, bir shaıqasyp ketpek bolyp, bir túnde sonyń aýylynyń tusyna keldim.

Sol jyly kúz jańbyrly bolǵan. Tústen beri qaraı bir mazasyz jaýyn damyl almaı quıyp turǵan. Kesh batqan coń kún ashyla ma dep edim — ashylmady. Onyń ústine bir qara sýyq jel shyǵyp, gýildep soǵyp, mazany ketire bastady, Tún kózge túrtip alsa kórinbeıtin tastaı qarańǵy edi.

Biraq bir qasıetim — qysqy at qulaǵy kórinbeıtin aq boranda, jazǵy tunjyraǵan meńireý qara túnde adasý degendi bilmeýshi edim. İzdegen Tóbettiń aýylynyń tusyna dál kelgen ekem. Alasuryp uıtqyp soǵyp turǵan jel daýsymen birge sol jel jaǵymda alysta jatqan qalyń jylqynyń sarynyn estidim.

Astymda esik pen tórdeı aq boz atym bar. Ózi alysshyl, tókpektep shabatyn myqty jylqy edi. Shý dep salǵanda kibirtiktep shaba almaıtyn. Árberden soń, ushqyr jylqynyń bári jetpeýshi edi. Álgi atym qatty jańbyrdan jırenip, jóndep júrmeı, yǵysyp kele jatyr edi. Bir mezgilde osqyryp tura qaldy. Attyń jalyna jatyp qarasam, aldymda bir qaraıǵan tur eken. Biraz júrip qasyna keldim, qarasam — tórt qulaqty beıit.

Bir Sybannyń molasy bolsa kerek. Álgige kelgende ózimnen, bir jaǵynan, sýyq jel ótip, bir jaǵynan, sý ótken soń, jańbyr aıyqqansha osynda tura turaıyn, kún ashylǵan soń, Tábetti taýyp alarmyn dep attan tústim de, jetektep beıittiń aýzyna ákelip, yqqa qoıdym.

Shylbyrdy belime baılap, ózim molanyń ishine kirip, tórdegi bir buryshyna baryp otyrdym. Beıittiń ishi tastaı qarańǵy: kózge túk kórinbeıdi. Jel gýildep soǵyp tur. Jańbyr da basylmaıdy: sytyrlap jaýyp tur. Beıittiń ishinde biraz otyryp boıym jalynǵan soń, qamshymdy jerge tirep, soǵan eki qolymmen súıenip, basymdy qoıyp otyr edim, qalǵyp ketippin.

Aldynda beıittiń ishi tipti qap - qarańǵy bolyp, kórdeı azynap turǵan soń, alǵashqy kirgen jerde kishkene etim seskenip edi. Artynan kózime bóten eshnárse kórinbegen soń, tynyshtalyp otyrdym. Buryn árkim sondaı kezde beıitti jerde jynperi, jeztyrnaq degender kezdesedi deıt uǵyn.

Biraq ol jerde bunyń eshbirin de oıyma alǵan joqpyn. Sóıtip otyryp kózim ilinip ketken eken, bir mezgilde maǵan qarsy bir buryshta bir nárse tyrs etkendeı bolyp edi, qap-qarańǵy meńireý bolyp turǵan beıittiń ishi jarqyrap ketken sıaqtandy. Ózim ondaıda sergek uıyqtaýshy edim, kózimdi ashyp alǵanda uıqym shaıdaı ashylyp ketti.

Álginiń. ne pále ekenin bile almadym, júregime qorqynysh kire bastady. Bir oıdan, bul meni aınaldyryp júrgen shaıtan ǵoı dep ishimnen bilgen duǵamnyń bárin oqyp otyrmyn. Dybys shyqqan jaqqa baryp, jónin bilýge de dátim shydamady. Tómenshiktep buqqandaı bolyp, kózimniń astymen qarap edim, qarańǵy buryshta bir tipti úlken nárseniń qaraýytqan nobaıy kóringen sıaqtandy.

Burynǵydan da shoshynyp, ne qylarymdy bilmeı, otyryp qaldym. Sol kúıde bir azǵantaı otyrǵan soń, bir mezgilde álgi tyrs etken dybys taǵy shyqty. Beıittiń ishi álgiden de jaryq bolyp ketip artynan báseńdegendeı boldy. Alǵashqy kezde qaraýǵa dátim shydamaı buǵyp qalyp, artynan báseńdegen soń sol jaqqa kózim túsip ketip edi: qudaı kórsetpesin — kózime óziniń buryn túsin kórmegen, atyn estimegen bir pále kórindi.

Alǵashqy kórgen kezde «jalmaýyz» dedim. Nobaıy adamǵa uqsamaıdy. Qap-qara, tyrdaı jalańash. Boıy eńgezerdeı úlken, bıiktigi kisi boıy — qol suǵymdaı,. shashy burqyrap tur. Kózime túsken ásirese qorqynyshty jeri — aýzy. Yrsıyp ot bolyp, tisteri aqsıyp soıdıyp tur eken. Aýzynan kádimgideı ot búrkip tur.

Áýelgi qaraǵan jerde ózge eshbir jeri kórinbeıdi. Qarańǵy buryshta qyp-qyzyl ot bolyp janyp turǵan yrsıǵan aýyz, aqsıǵan tis qana kóringendeı boldy. «Jalmaýyz, ne aıdahardyń aýzy» dedim.

Zárem ketip qaldy. Sózdiń shyny kerek, turaıyn desem, býynymdy basa alatyn emespin. Taǵy eki ret tyrs etip, jarq-jarq etti. Bir jolda aqyryn qarap edim, taǵy da ot bolyp turǵan aýyzdy kórdim.

Endi ol jaqqa qaraýdan qaldym. Jerdiń tesigi bolsa, kirgendeı bop basym tómen tuqyryp ózim buǵyp, bir ornymda qatyp qappyn: qozǵalarǵa shamam joq. Qashan kelip bassalar eken dep, qur súldem otyr. Atym áýelgi jaryq shyqqanda ishin tartyp osqyryp, atqyp jónelgende shylbyrdy úzip ketip qalǵan.

Oılap otyrǵanym at emes. Qarýdan naıza men shoqparym bar edi. Onyń ekeýin de, beıitke kirerimde, syrtqa súıep qoıyp ketkem. Jalǵyz ǵana semserim bar edi — ol ishimde, qynda bolatyn. Endi sony alýǵa da dármenim kelmedi. Qybyr etip qozǵalsam, bassalatyn sıaqty qorqyp otyrmyn.

Ýaqyt sonda tún ortasynyń mezgili ǵana edi. Jel burynǵydaı alaı-túleı bolyp soǵyp tur. Kún ashylǵan joq, jańbyr da shelektep quıǵandaı bolyp, sabalap jaýyp tur. Álgi báleniń túsin kórgen saıyn: «Ólgen jerim osy ǵoı, japan túzde bir aıdaladaǵy molanyń ishinde qańǵyryp ólýge jazǵan eken ǵoı», — dep otyrdym.

Sóıtip, zárem ketip otyrǵanda: álgi nárse qybyrlap, maǵan qaraı qozǵalǵandaı boldy. Qaraýǵa dármen joq. Bir sýyq pále kele jatqanyn tek denem sezdi. Imanymdy aıta bastadym. Bir mezgilde: tyrs etkizip dúnıeni jap - jaryq qyp jiberip, qarańǵyda qutyrǵandaı qatty daýyspen aqyryp kelip, ıyǵymnan bassaldy.

Eńgezerdeı, qap-qara bolyp ústime tónip kele jatqanda, ózime qaraı sozylyp kele jatqan qoldaryna kózim túsip edi. Qoldarynyń uzyn salaly qap - qara saýsaqtary búrkittiń tuıaqtaryndaı bolyp búrisip, tyrysyp, sińiri tartylǵandaı kórinedi. Qapqaly kele jatqan qasqyrdyń aýzyndaı yrsıyp ashylǵan sheńgel túıilip kele jatyr eken. Ústime aıýsha aqyryp kelip qona túskende, sol sheńgelimen súıekterimdi usatady ǵoı dep otyr edim, joq — olaı tımedi, tegeýrini qatty bolsa da, qoly adamnyń qoly sıaqty.

Iyǵymnan basyp kelip, julqyp súırep, ámirli daýyspen aqyryp:

— Kıimińdi tastap kórge kir, sen óldiń! — dedi. Daýsy kisiniń daýsy ekenine ábden kózim jetti. Sonan soń júregim ornyǵa bastady. Súıreýge aınalǵanda, eki qolynan ustap, alysa túregelip:

— Men kıimimdi tastaǵanda, sen kıetin shyǵarsyń!? Men týǵanda da sheshem erkek bala taptym dep qalja jegen, qudaı - aq ta! — dep jaǵalasa kettim.

Munan keıin onyń da, meniń de únim óshti. Qarańǵy beıittiń ishinde ekeýmiz shappa-shap kelip qapsyra qushaqtasyp, talasqan eki aıýdaı ún-tún joq siresip, qatyp qaldyq.

O da qysty, men de qystym; jalańash eti basynda ustaýǵa yńǵaısyz bolyp edi, qushaqtap alǵan soń, jaqsy boldy. Azdan soń yshqynyp kelip, opyr - topyr bolyp, kezekpe - kezek qaırat qylyp alysyp kettik. Baıqaýymsha kúshi maǵan sonshalyq basym kórinbeıdi. Bir mezgilde qýatymdy ábden jıyp, júregimdi toqtatyp alyp, tik kóterip alyp, jerge qoıyp kelip jiberip, keýdesine minip aldym. Ózime - ózim súısinýim áleı boldy! Baǵanadan qorqytqannyń yzasy úshin: bir qolymmen keńirdegin qysyp, qylǵyndyryp, bir qolymmen ókpeden qoıyp-qoıyp jiberip, semserime umtyldym. Ony jan dármen sýyryp alyp, qaınaǵan ashýmen baýyzdap jibergeli tamaǵyna alyp barǵanymda, qarańǵy túnde jarq etken semserdi kórip:

— Oı, sen Jortarmysyń? Judyryǵyńnan tanydym ǵoı! — degeni.

Sol arada daýysynan men de tanı ketip, semserimdi tastaı berdim. Toǵaı baıyndaǵy Býra — Altaıaq degen batyr eken. Buryn joryqta kezdesip bir baqyrdan dám tatysqan tatý edik. Baǵanadan beri qorqyp otyrǵan tajalym sol bolyp shyqqany!

Sóıtsem ol Sybandy torı kelip, bir kúni kúndiz elsiz taýdyń ishinde qaraýylsyz beıǵam jatqanda, Tóbet kelip túsirip alǵan eken. Sonyń qolynda bir aıdaı tutqynda jatyp, naq sol kúni túnde qashyp shyqqan eken. Tún sýyq jaýyndy bolǵan soń, kıimi nashar, tońyp, ádeıi beıitti pana qyla kelipti. Men kelgen soń, qudaı bir jumsaq jemdi berdi dep kúsh jumsap aılamen almaq bolyp, barlyq kıimin tastaı qoıypty. Boıynda qarý joq. Jalǵyz buıymy: elinen alyp shyqqan bir saýyt sirińkesi bar eken. Álgi baǵana tyrs etip, jap -jaryq bop ketetin ýaqytta, sony shaǵyp jiberip, otymen aýzyna tyǵyp úrleı qoıady eken. Meniń, záremdi ketirip júrgen yrsıǵan aýyz sol sirińkeniń keselinen bolyp tur eken. Ol kúnde sirińke qýdy kim bilgen? Ot kerek bolsa, shaqpaq qýdy tutatyp alyp, jaǵa qoıatynbyz. Sóıtip meni qorqytyp júrgen — jaman sirińke bolyp shyqqany dep, — aqsaqal máz bolyp kúlip, áńgimesin toqtatty.

Bárimiz de aqsaqaldyń shyn kúlkisine qosylyp, qoshemettep kúlisip, qas qaraıyp qalǵandyqtan, aýylǵa qaraı júrdik.

2. TEKSHENİŃ BAÝYRYNDA

Bir jyly ıýldiń aıaq sheninde jaılaýda otyrǵan qalyń elden tús aýa shyǵyp, qalaǵa qaraı bes kisi kele jattyq. Bárimiz de salt attymyz. Qala bizdiń eldiń jaılaýynan úsh kúnshilik jerde - tin, ishimizdegi úlkenimiz Súleımen men sol kisiniń zamandasy Qalı edi. Bul ekeýi bir aýylnaı eldiń jer jaıyndaǵy prıgovoryn alyp, qalaǵa aryz bergeli bara jatqan. Biz eki jigit oqýǵa kelemiz. Besinshi jigit Beısembaı, bárimizdiń atqosshymyz edi.

Aýyldan attanarda biz tez ketip qalýǵa eldi qımaı, ony - munyǵa bógelip, aqsaqaldardyń júreıik degen mezgilinen kesh shyǵyp edik. Ózimizdiń aýyldan shyǵyp alǵan soń Súleımen aqsaqal:

— Búgin keshke taýdyń kúngeıinde otyrǵan eldiń birine baryp túsip, as iship alyp, tún qatyp júrip ketemiz, túnde júrip taýdan asyp alǵan soń, arjaǵyndaǵy joldyń qıyndyǵy bolmaıdy. Erteń kún qyzǵansha oıdaǵy elge de baryp qalamyz. Túnde júrgen júris adamǵa da, atqa da jeńil bolady, — dep jol týraly óziniń istegen baılaýyn bizge bildirdi.

Biz úndemeı kóndik. Bizge aýyldan shyǵyp ketken soń, qalaı júrsek te báribir sıaqtanyp edi. Onyń ústine taý ishimen jaryq aıly túnde júrý óz betinde bir kóńildi júris bolatyndaı kórindi.

Sol betpen ymyrt jabylyp bara jatqanda qalyń taýdyń kúngeıinde otyrǵan úsh-tórt aýylǵa kelip, sonyń birine tústik. Aqsaqaldar kúni boıy úı ıesimen áńgimelesip otyrdy. Biz shaı iship alǵan soń, tún qatardyń aldynda uıyqtap almaq bolyp jatyp qaldyq. Biraq kópke sheıin uıqy kelmedi. Kóz aldymnan búgin shyqqan aýyldyń jaz boıǵy qyzyǵy, jaılaýdaǵy ómirdiń kóz kergen kóp jeligi, raqaty birinen soń biri kelip elestep, uıqy bermedi. Aqyrynda, talyp sharshaǵandaı bolyp, uıyqtap kettim.

Biz oıanǵanda etti jasap, aldymyzǵa ákep qoıǵan eken. Úıdiń ishi alakóleńke, jeke jaqqan sham joq, jaryq qyp turǵan — qazan - oshaq astyndaǵy tezektiń oty. Bul keıde óshýge aınalyp báseńdep, keıde jalyny úlkeıip laýlap, jarqyrap ketedi.

Úı ishi ottyń kúıine qarap: birese — qońyrqaı tartyp, qaraýytyp kóleńkege aınalady; birese — túsi jadyrap kúlgendeı bolyp kóńildenedi.

Shala uıyqtaǵandyqtan, meń - zeń bolyp boıdy kótere almaı, uıqyly kózben otyryp tamaq iship alǵan soń, ózimizdi - ózimiz zorlyqpen sergitip, atqa mindik.

Keshten beri otta tynyǵyp, beli kóterilip qalǵan attar, túngi júriske óte kóńildi sıaqtandy. Yǵysyp, jiti júrip, qatty aıańdap esip kele jatyr. At ústi alǵashqy mingen jerde óziniń kóńildi jeligimen uıqyny ashyp jibergendeı boldy.

Búgingi tún jaryq, aıly. Qalǵyp qana tynys alǵan maıda tún edi. Qóńilge áldeqaıda: toǵaıly, uıqyly, maýjyraǵan saıda kúbirlep sóılep, súlder quryp, úzilip turǵan kózderdi eske túsirgendeı edi. Tún sondaılyq ózgeshe demalystyń, jandy saǵattyń túni edi - aý! Shirkin, qurbynyń sondaǵy tili tátti edi - aý! — degen álsiz arman oıǵa lep - lep urady.

Aýyldan shyǵyp biraz júrgen soń, taý ishine kirdik.

Biz jaǵalap kele jatqan jińishke ózen keıde jaǵasy usaq toǵaıly bolyp, keıde qalyń shalǵyndy bolyp, ıirilip, kóldeneń taýdyń ishin jaryp ótýshi edi. Sonyń jaǵasyndaǵy jalǵyz aıaq jolmen birde shubyryp, birde qatar júrip kele jattyq. Janymyzda jińishke ózen syldyr qaǵyp, jas jylansha sýmańdap, názik tilmen bir nárseni byldyrlap aıtqandaı bolyp, erip kele jatty. Keı jerde sýy keńeıip alańǵa shyǵyp, aı sáýlesimen aq beti jarqyrap kúlgendeı bolady. Keı jerde kúlkili júzi ózgerip, qońyrqaı tartady.

Elsiz shyń, uly taýdyń ishi jym - jyrt. Ózenniń birsydyrǵy sybyrynan basqa, dúnıedegi uıqy tynyshtyǵyn buzǵan eshbir estilgen dybys joq.

Taý ishimen ózendi órlep kóp ýaqyt júrdik. Saı men ózen taý ishinen múıis jasap ıirilip buralǵan saıyn kóz aldymyzǵa jańa sýret, jańa kórik kórinip otyrdy.

Jalǵyz - aq anda - sanda áldeqaıda taý astynda júrgen tún qustarynyń birqalypty qatty daýyspen, júrginshini shoshytqandaı bolyp, qylǵynyp aıtyp qalǵan suńqyly estiledi. Keıbireýleri qaraýytqan uıqyly qanattaryn jalpyldatyp qaǵyp, mezgil - mezgil bizdiń ústimizden ótip ketip jatty.

Ýaqyt tún ortasynan ótip, tańǵa jeńil bir uıqynyń shamasyndaı qalǵanda, taýdyń teń jarasynan óttik. Aldymyzda Qoıandy taýynyń eń úlken bıigi — Teksheniń qara qoshqyldanǵan bıik basy kerindi.

Júretin joldyń azaıǵanyna bárimiz de kóterilip, sergı bastadyq. Qatarymyzda kele jatqan Súleımen aqsaqal Teksheniń basyn kergende esine bir áńgime túskendeı bolyp, bizge. burylyp qarap:

— Balalar, joldyń ózi de qysqaryp qaldy, senderdiń uıqylaryń da kelgen shyǵar: men jol qysqartý úshin bir áńgime aıtaıyn, — dedi.

Biz yqylaspen tyńdaıtyndyǵymyzdy bildirdik.

Súleımen aqsaqal jas kezinde eldegi kóp qurbylarynyń áýenine kirip, urlyq qylǵan edi. Ol kezde alysqa toptanyp attanyp, beınetti qıyn jol kórip, soǵysta bolý eski batyrlyqtyń sarqytyndaı kórinip, el ishinde qoly bos júrip jelik izdegen bozbalaǵa eń qyzyqty istiń birindeı bolypty, tipti jaýyngerlik, ónerlilik sanalypty.

Súleımen sol retpen neshe jyldaı aty shyqqan tynymsyz ury bolyp júrip, artynan toqtatqan eken.

Biz áńgimesin kútip kele jatqanda, aqsaqal nasybaıyn baptap ıiskep alyp:

Mynaý kórinip turǵan Teksheniń bıigin kórgen saıyn, jas kúnimizde istegen bir tentektik eske túsedi.

Kóp zaman boldy. Jylynda, kem bolsa, eki-úsh ret toptanyp attanýshy edik. Ol kúndegi qolbasy Jobalaı batyr bolatyn. Ataǵy shyǵyp júrgen kezi. Jasy sonda 30—35-tiń shamasynda. Attanarda bizge astyrtyn habar jiberedi: «Pálenshe kúni attansyn, pálen jerde tabysamyz», — dep. Aıtqan kúninde, habaryn eki qylmaı, qýanyp attanamyz. Sonan soń alys elge ketip, bir aı, jarty aı júrip qaıtatynbyz.

Bir kúni el jaılaýda edi. Báıgi tory at degen atym bar. Sony ábden meıizdeı qylyp qatyryp alǵan kezim edi. Keshke jaqyn álgini sýaryp: «Endi bir qyzyǵyn kórsem-aý!» — dep tur edim. Qudyq basyna bir jigit kelip, Jobalaıdan habar ákeldi. «Búgin túnde ne qylsa da Teksheniń baýyryna jetsin. Ózge jurt sol jerge jıyldy. Erteń kezdesetin bir jaý bar!» — depti.

Aýyldyń úlkenderi kórse, jibermeıdi. Ákemniń dáýleti sol kúnde de mol bolatyn. Sondyqtan meniń urlyq qylǵanymdy barlyq aǵaıyn - týysqan ıttiń etinen jek kóretin.

Urlanyp jóneldim. Boljal jerge jettim. Jete bere áýeli bir ıekartpa kezeń bar edi — soǵan shyǵa kelsem: attaryna óre salyp qoıa berip, qaraýylsyz - dáneńesiz, qannen-qapersiz jatyr. Kóp kisi jıylyp qalǵan eken. Sonan bulardy bir qorqytaıyn dep qıqý salyp: «Qapta - qapta!» — dep tıip kettim. Attary úrkip, josyp shyǵyp ketti. Birtalaıy esi shyǵyp buǵyp qaldy. Kele aralasyp, bir-ekeýin tóbeden soıylmen nuqyp: «Bas kózdi!» — dep júr edim. Eshqaısysy meni tanyǵan joq. Bir mezgilde artyma qarasam: jalań aıaq, jalań bas, qolynda basy sháýgimdeı uzyn qaıyń shoqpary bar Jobalaı:

— Ýá, kápir-aı, jasanyp jatqan topqa jalǵyz shabatyn sen — Jobalaı shyǵarsyń! — dep kelip qalypty.

Sonan soń mynaý bir jerimdi usatady eken dep shoshyp ketip, betine qarap kúlip jibergenim. Tanı ketti. Bári de turdy, jıylyp áńgimege kiristik: qaıda baramyz, ne isteımiz destik.

Jobalaı jaıdy uqtyrdy. Sonyń aldynda bárimiz birdeı kijinip, óshtenip júrgen jerimiz — Naıman ishinde bir Myrzataı degenniń aýyly bolatyn. Jazǵyturym sol aýyldyń ústimen arjaǵyndaǵy Kereıge Jobalaıdyń inisi Sypataı qasynda eki joldasymen attanyp bara jatqanda dalada ustap alyp tonap, ólimshi qylyp sabap, sodan bir aı degende zorǵa kelgen.

Qasyndaǵy joldastary qashyp ketip, ózin taýdyń ishinde elsizde sabap - sabap myjǵylap, ólýge aınalǵan soń: «endi bul óldi» — dep, bir tasqa tyǵyp ketken. Artynan bes-alty kúnnen soń taǵy sol jolmen bara jatqan bizdiń eldiń bes - alty kisisi álgi tastyń tusynan ótip bara jatqanda yńyrsyǵan dybys estip, taýyp ákelgen.

Sodan eki aıdaı qalja jep emdelip, zorǵa degende úıge taıaqpen kirip - shyǵatyn bolyp, aýylda jatqan. Biz sol úshin Naımanǵa kektenip: «Endi qalaı ósh alamyz?»— dep tisimizdi qaırap júrgemiz.

Jaqynda Jobalaı sol oımen júrgende bir habar alypty: «Myrzataı aýylynyń bir myrzasynyń oıdaǵy bir Mataıda qalyńdyǵy bolady eken. Sony kóp jasaý-jabdyqpen uzatyp alyp kele jatyr. Bir-eki kúnde bizdiń eldiń tusymen ótedi!», — depti.

Bizdi Jobalaı sol úshin jıǵan eken. Sol habardy estigen soń, bárimiz de qýanyp kettik. «Endi qashan soqtyǵar ekenbiz?» — dep asyǵyp, shıyrshyq attyq.

Sonan aqyldasyp alyp, olardy tospaq jerimiz — Tóbettiń Qyzyly bolsyn dep, soǵan qaraı bet alyp júrip kettik. Tús aýa sonda kelip ornadyq. Tóbettiń Qyzylynan bir shaqyrymdaı jerde úlken qara jol bar. Naımandar sonymen júrmekshi. Mańaıda ushqan kustan basqa dym joq. Qulanelsiz. Eki kisini kezekpe-kezek qaraýylǵa qoıyp, ózimiz etektegi bulaqtyń basyna kelip, as istep iship jattyq.

Sonymen kesh batty. Ekindi men aqshamnyń arasy edi. «Kelmedi ǵoı» dep bárimiz de kóńilsiz tartyp otyrǵanymyzda bıiktiń basynda qaraýylda qarap otyrǵan kisimiz qolyn bulǵań etkizip habar qyldy.

Atqa tura - tura júgiristik. Bári de ertteýli, óresimen júrgen. Kelip áp-sáttiń arasynda minip - minip aldyq. Sanymyz sonda jıyrma shaqty. Týra bir qolmyz.

Sol arada qaraýylda otyrǵan kisimizdiń bireýi keldi: — Quda - qudaǵılardyń jıyrma qaraly kisisi toptalyp kele jatyr. Búgin Qyzylbulaqqa qonatyn túri bar, endi tosyp alyńdar, — dedi.

Bul jolda Tóbettiń Qyzyly degen bıik júrginshilerdiń bárine belgili qaýipti jer bolatyn. Bular sondyqtan toptanyp kele jatqan ǵoı. Kóptigine de senip kele jatqan shyǵar destik.

Biraq elsiz jerde, ıen dalada bolǵan soń bulardy ala almaımyz degen kúdik kóńilimizge tıtteı de kelgen joq. Aıaǵynda, kún batyp, kóz baılanýǵa taqalǵanda júrginshiler bizdiń qatarymyzǵa keldi.

Sonan soń Tóbettiń Qyzylynan qara jolǵa qaraı shubatylyp baratyn bir usaq adyr bar edi, sonyń qabatymen aldyn ala saldyq. Adyrdyń sheti taq qara jolǵa baryp bitýshi edi.

Sol jerge kelip: balta saby eki kezeńniń túbinde qaq bólinip tura qaldyq. Túrlerimizden adam shoshyǵandaı bolyp ketken ekenbiz: tymaqtyń qulaǵyn tegis jymyra baılap alǵanbyz; óńimiz sup-sur, qolda — bir - bir shashaqty naıza, qara soıyl, uzyn aıbalta. Azǵantaı ýaqyt qana tostyq. Bir mezgilde kádimgi kóshken eldeı yrǵalyp - jyrǵalyp jaıymen kele jatqan qyz - kelinshek, bozbalalar. Dóń astynda turyp, eki qyzdyń qosylyp salyp kele jatqan ánin de estidik.

Sonan ábden jaqyndap, eki - úsh arqan boıyndaı ǵana jer qalǵanda qıqýdy salyp, aǵashty qaǵystyryp satyrlatyp kelip, tıip kep kettik.

Jer de aıqaı, kók te aıqaı boldy. Júrginshiler jer astynan shyqqandaı bolyp samsaǵan sary - sary qol qaptap qoıa bergen soń, esi shyǵyp ketti. Qashýǵa da shamasy kelmedi. Kele aralasqanda topyrlatyp túsire bastadyq. Qarý joq, sasqalaqtap júrgende bir - ekeýiniń qolyna ǵana aǵash túsken eken, qarsylyq kórsetken solar boldy. Onyń bireýi qyzdyń jas baýyry eken. Biz ózgesimen aınalysyp júrgende, jandy bermek ońaı ma, qalyńdyq pen qudaǵıdyń aınalasyna kelgen kisiden tórt-bes kisimizdi túsirip tastapty.

Aıaǵynda, ózgesiniń bári qulaǵan soń, nemene, — olardy da túsirip aldyq. Kúıeý jigit bireýdi aldyna salyp qýyp kele jatqanda, Jobalaı artynan kelip qaraqustan qaǵyp jibergende, attan tymaqsha ushty. Áıelderin urǵanymyz joq, attan túsirip aldyq.

Qyz — Mataıdyń eń bir baı jeriniń qyzy kórinedi. Alty qanat oq otaý men on shaqty túıege jasaý artyp tolyqsyp kele jatqan beti eken. Bir top qyz-kelinshek nókeri bar, qara kóz, qyzyl júzdi, aqquba qyz. Jasy on toǵyz - jıyrmanyń shamasyna kelgen. Sulý pishininiń tolyqsyp turǵan kezi.

Jasaý degennen kóz tunady.

Biz kelip túsirip júrgende erkekteriniń birde-biri bir aýyz sóz aıtýǵa jaramap edi. Bir mezgilde qyzynyń janynda turǵan kelbetti semiz aq báıbishe:

— Áı, jandarym, senderdiń de ápke - qaryndastaryń, aldaryńda tileýleriń bar ǵoı. Mynaý — qoınymdaǵy altynymdaı saqtaǵan jalǵyz balam edi, bóten eldiń bosaǵasyn jańa attaǵaly kele jatqanda, baqytyn kúıdirmeńder, aıańdar! İzdegenderiń mal, dúnıe bolsa, osy ákele jatqan jasaýymnyń ishinen qalaǵandaryńnyń bárin alyńdar, biraq bizdi betimizben qoıa berińder, — dedi.

Sonan soń túsirilgenderdiń báriniń atyn alyp, ózderin toptap ıirip qoıyp, ózdi - ózdimiz keńestik. Aramyzdaǵy keıbireýler: «Jasaýyn alyp, qoıa bereıik», — desti.

Sonda Jobalaı turyp:

— Meniń izdegi júrgenim áli dúnıe me eken? Olaı bolsa, Naımannyń jylqysyn alýdan ońaı nárse bar ma edi? Men Myrzataı aýylynyń ómirinde esinen ketpesteı kek almaqshymyn. Jasaý sóz emes. Aldymen birneshe kúnge deıin tutqyn qylyp jatamyz. Qazir báriniń de kózin tańyp, erkekteriniń tegis qolyn artyna baılap, atqa mingizip Teksheniń baýyryna alyp baramyz! — dedi.

Bárimiz de osyny maqul kórdik. Sonymen osy aıtqandy istep, qatyn-qyzdardy ýlatyp-shýlatyp, Tekshe qaıdasyń dep, el jatar mezgilde tartyp jóneldik. Kelgen soń tutqyndardy árbir jerge otyrǵyzdyq. Júkti túsirtip, bes - alty kúrkeni tiktik.

Bıiktiń basyna qaraýyldy myqtap qoıdyq. Tutqyndardyń kúndiz - túni kózin sheshpeıik dep sóz baılastyq. Jerdi tanymasyn, túsimizdi, atymyzdy bilmesin. Jáne bireýine ne qylyp jatqanymyzdy ekinshisi sezbesin dedik.

Sonymen úsh qyz, bir kelinshekti bir bólek qoıdyq.

Qyzdyń sheshesin bulardan aýlaq jerge qasynda bir qatynymen bir bólek qoıdyq. Kóz tanýly, qol baılaýly. Qasynda ańdyp turǵan jigitter. Kúndiz - túni dúnıede ne bolyp jatqanyn eshqaısysy da bilmeıdi. Tamaǵyn ishedi de jatady. Jalynyp - jalbarynsa da, jylasa da birde-birin qulaqqa ilmeımiz. Estimegen kisi bolyp, úndemeı júre beremiz.

Sonymen, qoıshy, tórt kún tutqyn qylyp ustadyq. Sol ýaqytta kórgen qyzyǵymyzdyń ushy-qıyry joq. Erte bastan eki appaq kúrkeni ózge jurt jatqan jerden bólek bir saıǵa aparyp tikkemiz. Jobalaı uzatylyp kele jatqan qyzben sol tórt kúndeı bir kúrkeni jeke alyp, kúndiz - túni shyqpaı jatyp aldy. Ózgelerimiz qalǵan qyz - kelipshekpen máz bolyp jattyq. Bizge tıgen áıelder birazdan soń ózimizge úırenip, qaljyńdasyp, oınap otyratyn boldy. Anaý uzatylyp kele jatqan qyz dúnıedegi qaıtpaıtyn qaısar adamnyń biri eken. Sol tórt kúnde jylaýdan kóz ashqan joq. Jobalaıǵa:

— Meniń baqytym kúıdi. Jaryq dúnıege kóriner betim qalǵan joq. Endi qyzyq, baqyt maǵan joq. Sondyqtan kimmen qaraısań — sonymen aǵar dep, endi ıt bolsań da, senimen qalar edim, biraq dúnıedegi eń - eń jekkóretin adamym, eń qatty duspanym sensiń. Ózim kórgen jannyń ishinde baryp turǵan jaýym sensiń! — depti.

Jobalaı: «Sol arada betimnen otym shyqqandaı bolyp uıaldym, biraq onymen daýlasaıyn ba, úndegenim joq!» — dedi.

Sóıtip dál tórt kún, tórt tún erteginiń qyzyǵyndaı qyzyq kórip, besinshi kún túnde júkteriniń bárin dál ózderindeı qylyp tıep, bir sabaq jibin almastan, burynǵy attaryna ózderin sol baılaýly qolymen, tańýly kózimen mingizip, bárimiz burynǵymyzsha attanyp, jolyna alyp baryp, betterin óz elderine qaraı túzep qoıdyq.

Kózderi áli tańýly. Ózderi ne bolǵandaryn bilmeıdi. Tórt kúndeı dúnıeni kórmeı ábden máńgi bolyp ketken. Onyń ústine qaıda aparatynymyzdy, júgin qaıtetinimizdi eshbirimiz aıtqan joqpyz.

Jobalaıdyń batyrlyǵynan buryn, sondaı jerde adamnyń oıyna kelmeıtin qýlyqtardy tabatyn aılakestigi bólek edi. Álginiń bárin istep júrgen sonyń ózi. Tutqyndardy túgelimen joldyń ústine qoıyp, ishinen kózi tańýly bir-aq kisini Jobalaı jetektep alyp, bizge: «Júrińder!» — dedi. Bárimiz júrdik. Bir dóń asyp kelgen soń, bizdi tegis ekinshi dóńniń astyna jiberip, jalǵyz ózi qalyp, álgi tutqynnyń qolyn bosatyp, kózin ashty da:.

— Ana joldastaryńa baryp, báriniń de qolyn sheship, kózin ash. Sodan soń joldaryńmen «qudaı» dep júre berińder. Bir sabaq jipterińdi alǵamyz joq. Meniń atym — Jobalaı. Myrzataıdyń aýyly bıyl ar jaǵyndaǵy Kereıge bara jatqan meniń inimdi ustap alyp, ólimshi qylǵan eken. Bul istegenim — sonyń kegi. Myrzataı aýyly meniń de irgeli el ekenimdi bilsin!— depti de qoıa beripti.

Sonymen Naıman óz betimen tartyp júre berdi. Biz de óz betimizge kete berdik. Sol endi o zamanda bolmaǵan, el shabysatyn úlken isi bolsa da, álginiń artynan tyrs etken sóz shyqpaı, óship qaldy. Óshirgen qalyńdyq bolsa kerek.

Baǵanaǵy joldasy baryp kózderin ashqan soń, qalyńdyq qasyndaǵy joldas qyzdaryn shaqyryp alyp, ne kórip, ne bildińder — aıt! — depti. Olarǵa, Jobalaı aıtpa dese de bizdiń jigitterdiń keıbiri aıtyp qoıǵan eken: «Qalyńdyqty bizdiń batyrymyz alyp jatyr», — dep. Qalyńdyq óz joldastarynan buny estigen soń, olarǵa óle-ólgenshe bul sózdi eshqaısyń syrtyna shyǵarma dep myqtap tapsyryp, ýáde qylypty. Sonan soń erkekterge, sheshelerine: «Tórteýimiz bir jattyq, eshteńe kórgenimiz joq», — depti.

Sonymen qyzdar kórgen - bilgenin jasyrǵan soń, Naıman dúnıesi búlinip - shashylǵannan aman bolǵan soń nemenege óshtessin?

— Olar da bul týradan sóz qylýdy toqtatyp, ózderi óshirýge sebepshi boldy, — dep Súleımen aqsaqal áńgimesin bitirdi.

Bul ýaqytta tań aǵaryp atyp qapty. Biz taý ishinen ótip, jazyqqa shyǵyp edik.

Áńgime bitken soń, burynǵy aıańdy qoıyp, jelip júrip kettik.

---