Qorqyttyń qobyzy qalǵyp ketkende
Taıaýda Tashkent qalasynda Ortalyq Azıa memleketteri mádenıet qaıratkerleriniń quryltaıy bolyp ótti.
Mundaǵy «mádenıet» degen uǵymǵa búkil rýhanı álem kiredi. Iaǵnı ǵylym da, ádebıet te, ener de — adam janyna, rýhyna ne azyq, sonyń bári enedi.
Demek bul quryltaıdyń baǵasy joǵary. Óıtkeni ony tórt prezıdent: Nursultan Nazarbaev, Islam Karımov, Asqar Aqaev, Imomalı Rahmonov kuttyqtap, jedelhat joldady, nege ekeni belgisiz, Saparmurat Túrikmenbasydan quttyqtaý túspedi. Quryl-taıdan soń ótken baspasóz máslıhatynda bir jýrnalıs Shyńǵys Aıtmatovqa:
— Quryltaıdy Túrikmenstan Prezıdenti nege quttyqtamady? — dep suraq qoıdy. Aıtmatov:
— Bilmeımin... Kelesi joly quttyqtaıtyn shyǵar, — dep jaýap berdi.
Ras, Quryltaıda Túrikmenstannan delegasıa bolmady, biraq baqylaýshylardyń úlken toby qatysty.
Quryltaıdyń emblemasy retinde úlken-úlken bes butaǵy bar shynar aǵash salynǵan eken...
Quryltaıdyń áýel bastaǵy qujattarynda «Túrkistan halyqtarynyń mádenıet quryltaıy» dep jazylǵan eken. Gazet, radıo, teledıdar bári solaı atap edi...
Tipti óz kuttyqtaýynda Islam Karımov:
— Túrkistan — bizdiń ortaq úıimiz!
Nursultan Nazarbaev:
— Týysqandar tabysty!
Asqar Aqaev:
— Bes saýsaq — bir judyryq! — dep Túrkistan rýhynda sóılese, Tájikstan Prezıdentiniń quttyqtaý hatynyń saryny ózgesheleý estildi. «Ortalyq Azıa elderiniń mádenıet quryltaıy» dedi.
Táıiri, termınde turǵan ne bar deı salaıyn deseń, bireýge unamaıdy eken, qulaǵyna túrpideı tıedi eken dep «Túrkistan» ataýyn qalaı talaq tastaısyń?!
Uıymdastyrý komıtetinde osy ataýlar úshin talas bir kúnge jýyq sozyldy-aý, sirá. Tájik delegasıasy «Ortalyq Azıa» dep qasarysty da qaldy. Ne kerek, sóıtip azshylyq kópshilikti jeńdi. Nege jeńdi? Kópshilik nege seskendi? Bul endi jyqpyl-jyqpyly kóp kıyn saıasattyń saldary shyǵar...
Uıymdastyrý komıtetiniń Tóraǵasy Shyńǵys Aıtmatovtyń baıandamasyndaǵy negizgi túıin:
— Ár respýblıka óz saýsaǵyn ezi soryp otyr;
— Álemdik ozyq mádenıetten qol úzip qaldyq;
— Ózge tilge aýdarylmaǵan kitap — jarymjan;
— Túrkistan dúnıejúzilik álemge mádenıet jaǵynan jarqyrap kerine almaı tur;
— Túrkistanda IýNESKO fılıaly ashylsa ıgi;
— Túrkistan rýhanı jaǵynan jandanyp qana koımaı, órkendeýi kerek;
— Túrkistannyń rýhanı órleý dáýirin týdyraıyq;
Batystyń «búldirgi mádenıeti» jas memleketterimizdiń bolashaǵyna balta shaýyp jatyr.
Dál osy aradan toqtaı qalaıyq. Óıtkeni búkil baıandamany kóshirip aıtyp keregi joq. Al myna sońǵy sóılem bolsa, júrek syzdatqan jerdi dál taýyp tur.
Ásirese bizdiń Qazaqstan basqalarǵa qaraǵanda bul máselede tym ásire demokratıashyl bolyp aldy ǵoı. Ásirese teledıdar. Ásirese komersıalyq kanaldar.
Batystyń «jappaı mádenıeti» bizge, óte-móte jastarymyzǵa neni ýaǵyzdaıdy? Nege baýlıdy?
— Qos qolynan qany sorǵalaǵan qatygezdik;
— Adamgershilik ardan jurdaı aramdyq;
— Jatyrynan qaǵynǵan zınaqorlyq;
— Adam ómiri shybyn ǵurly sanalmaıtyn neshe túrli sumdyqtar...
Sypaıylap aıtqanda, batystyń jappaı «mádenıetiniń» bereri men kórseteri osylar.
Osyndaı bylǵanyshpen aýyzdanyp ósken jas túlekten taǵy biz ıman talap etemiz. Kórgendilik, ádeptilik talap etemiz. Úlkendi syıla deımiz. Al ol bolsa kart adamnyń saqalyn qalaı julýdy úırenip ósken. Maskúnemdik pen nashaqorlyqtyń neshe alýan mektebinen «tárbıe» alǵan.
Búgin teledıdardan osyndaı «mádenıet» kórip otyrǵan on jasar bala endi on bes — jıyrma jyldan keıin Qazaqstan degen memlekettiń tutqasyn ustap, shańyraǵyna ýyq-tireý bolmaq. Aýyzdanǵany álgindeı «mádenıet» bolsa, ol nege tutqa bolyp jetistirmek?!
Osyny oılaǵanda ózegińe órt túskendeı bolady. Al biraq Úkimettiń aýyly jaıbaraqat. Úkimet úshin Rýhanıat máselesi op-ońaı sheshilgen. Kógildir ekran bar, bárin sýtegin kórsetedi. Kıno da sol, teatr da sol, estrada da sol. Kitap shyǵaryp áýre bolýdyń keregi joq, kitap ta sol. Úkimet osylaı oılaıdy. Shyǵarmashylyq odaqtar: jazýshylar, sýretshiler, kınoshylar, kompozıtorlar ne kerek, barlyq odaqtardyń bári búdjetten shyǵarylyp tastaldy.
— Aý, bul qalaı? Uıat qaıda?
— Osy odaq degen, qoǵam degen kóbeıip ketti. It asyraýshylar qoǵamy, mysyq asyraýshylar koǵamy, marka jınaýshylar koǵamy, shıshaqpaqtyń qorabyn jınaýshylar qoǵamy... Onyń bárine qarjyny qaıdan tabamyz?
— Aý, sonda Jazýshylar odaǵy men sirińke qorabyn jınaýshylar qoǵamyn katar qoıǵandyq qalaı? Shynnan ekeýin teń kórgendik pe bul?
— Búdjetten shyǵyn shyqqannan keıin báribir.
Arýaǵyńnan aınalaıyn asyl aǵalarym: Muhtar, Sábıt,
Ǵabıt, Ǵabıden, Baýyrjan, Tahaýı, Ǵafý! Mundaı qorlyqty kórmeı ketkenderińe keıde qyzyǵamyn.
— Ulttyq rýhanıattan uryq qalmaǵan urpaq 2020-shy jyly qandaı bolmaq? Olarda Otan degen, ult degen uǵym bola ma? Buryn keńestik patrıotızm degen ıdeologıa bar edi. Endi Otan súıer degen ıdeologıa joq. Qazirgi bizdiń ıdeologıamyzdyń arqa súıeri ortasha tap (klass). Iaǵnı saýdagerler, bıznesmender, kommersanttar.
Al olarda Otan degen, ult degen uǵym, sezim tapshy. Ony osy jyldyń júzinde bir top bıznesmenderdiń «Ashyq haty» aıtyp berdi.
Bul tap úshin memlekettik qos til kerek, qos azamattyq kerek. Jana tólqujatqa «ulty» degen sóz jazylmasyn. Jer satylýy kerek, t.t.
Bul otansyzdyq ıdeologıasy. Bul taptyń anasy — aqsha, atasy — saýda. «Kommersanttar úshin óz týǵan eli bolmaıdy», — dep Amerıka demokratıasynyń atasy Tomas Djefferson aıtqan.
Demek býlardan ulttyq rýhanıat dámetip bereke, qaıyr tappaısyń. Býlar ulttyq rýhanıat talyqsyp jatsa, aýzyna sý tamyzbaıdy. Onyń esesine shetten kelgen «juldyz symaqtarǵa» mıllıondardy aıamaı tólep, jatyp tósek, jaıylyp jastyq bola qalady.
Jaraıdy, qazaq ádebıeti, óneri jaraly eken, jarly eken. Onyń joǵyn bildirmeıtin myqty, álýetti baspasóz: gazet, jýrnal, radıo, teledıdar bar shyǵar. Halyq sodan sýsyndap otyrǵan bolar. Nege zarjaqtana beremiz?
Qazir qalyń kazak, gazet-jýrnalǵa jazyla almaıdy. Halqymyzdyń kóbi aýylda, ortalyqtan aýlaqta týrady. Onda aqsha bolmaıdy. Sata-sata mal da taýsylar boldy. Teleradıo degenderdiń qazaqsha habardan elesi ǵana bar. Gazet, jýrnaldyń taralymy quldyrady. Sóıtip, qaıda barsań — Qorqyttyń kóri. Jaý shapqan joq, bomba jarylǵan joq, zeńbirek zirkildegen joq. Táýbe, táýbe!
Biraq batys «mádenıeti» bir oq shyǵarmastan qazaqtyń janyn jaýlap jatyr. Jas memlekettiń irgesin úńgip ýra qazyp jatyr. İrgesi keýek úı qýlaı ma, qulamaı ma?
Ol az bolsa túrli dinderdiń shabýylyna qaldyq. «Arqa jyly bolsa, arqar aýyp nesi bar».
Musylman dini — asa ımandy. Biraq sony ýaǵyzdaýshylar — dúmsheler. Kóbinese bilimsiz, sondyqtan adamnyń júregine jetkize almaıdy. Kazirgi jastardy meshit tartpaıdy. Al shirkeýge tartyp turady. Bul musylman dininiń hrıstıan dininen nasharlyǵynan emes, din basynda, meshit basynda otyrǵandardyń osaldyǵynan. Shyn párýana dinshilder bar, biraq olar az.
Múmkin bizdiń úmit artarymyz mektep bolar. Mektepten medet tiler edik, onyń da hali múshkil. Osydan tórt-bes jyl buryn ulttyq mekteptiń eńsesi kóterilgendeı bolyp, oqýshylar kóbeıip, jańa mektepter ashylyp, kazaktar edáýir kóterilip-aq qalyp edi. Endi eńsesi qaıtadan túskendeı. Kóbisi balalaryn qaıtadan orysshaǵa berip jatyr.
Nege deseńiz, qazaq tilinin mereıi ústem bolaryna kúmándi. Ásirese sońǵy Konstıtýsıa kazak tiliniń azdaǵan ál-qýatyn soryp aldy. Baıaǵy qorqynysh kaıta oraldy: «balam oryssha bilmese, nan taýyp jeı almaıdy».
Kózderi kórip otyr: úlken-úlken minberlerden kim oryssha sóılese — sol laýazymdy.
Kóńilderi sezip otyr: orysshań kelispese, basyn altyn, artyn kúmis bolsa da dáreje, mártebege jete almaısyń. Al tili bar halyq — halyq, tili joq halyq — balyq.
Qaıda barsań — Qorqyttyń, kóri.
Kórge túsip ketpes úshin ne isteý kerek?
Qorqyttyń qobyzy bir tynbastan kúndiz-túni sarnap turýy kerek. Qobyzy sarnap turǵanda Qorqytqa ajal jolaı almaǵan. Qansha qaýmalasa da qudiretti áýez, qudiretti óner tamyljyǵanda odan ajal da taısalǵan, oǵan ajal da eljiregen...
Pıfagor degen áýlıe: «Jaqsy zańyń bolǵansha, jaqsy ádet-ǵurpyń bolsyn», — degen eken.
Bizde ne kóp, zań, kóp. Biraq sonyń qaısysy oryndalyp jatyr. Al ádet-ǵúryp, salt-sana, mine, zamandar eleginen tazaryp shyǵyp suryptalǵan ıdeologıa. Sorlatqanda, biz sodan aıyryldyq qoı.
«Qyzǵa — qyryq úıden tyıý!» — dedi saltymyz. Bul tazalyq, adaldyq, adamgershilik edi ǵoı. Sodan aıyryldyq, ne boldyq?!
«Bireýdiń aqysyn jeme, ala jibin attama!» — dedi ǵurpymyz.
Imandy edi ǵoı osy ósıet.
Qazir joǵarydan tómenge deıin, orden yldıǵa deıin jappaı urlyq, qarlyq. Uly urlyq dáýiri.
Qaıda baryp ońamyz!
«Jetim men jesirdiń aqysyn jeme!» — dedi saltymyz.
Ásirese álsizderdi, jetim men jesirlerdi jegishter kóbeıdi.
Mine, osy taqylettes umytylyp bara jatqan ádet-ǵuryp, salt-sanany tamyzyqtatyp, tutatyp, óshirmeı, óltirmeı kele jatqan óner men ádebıet edi...
Endi kim qorǵaıdy, eldiń esine endi kim salady?
Múmkin: «Taıaq laqtyrsań — kandıdatqa tıedi» degen keleńsizdeý mátel bolýshy edi. Endi «taıaq laqtyrsań akademıkke tıedi» deıtin bolypty. Buryn jalǵyz Akademıa bar edi, endi bas-basyna akademıa.
Al ǵylym qaıda?
Ǵylymnyń áljýaz álsizdiginen Baıqońyrdan aıyryldyq. Onyń tilin biletin ǵalymdar, mamandar bizde joq bolyp shyqty. Amalsyz Reseıge jalǵa berdik. Táýelsiz Qazaqstan memleketiniń qaq ortasynda sóıtip bóten memleket otyr.
Akademıa kóp, akademıkter kóp. Ǵylym... Shóp jep, jem jep, sút bermeıtin sıyr sıaqty.
«Shyn týrashyldyq qyńyrlyqqa uqsaıdy», — degen ertede bir uly danyshpan.
Meniń bul jazyp otyrǵanym keıbireýlerdiń kóńiline kelip, namysyna tıýi yqtımal. Tıse — tısin.
Kóshede bir ǵalym meni toqtatyp alyp:
— Taıaq laqtyrsań — jazýshy men aqynǵa tıedi. Qaıda sonda Tolstoı men Pýshkınder? — deýi múmkin.
Onyki de jón.
Osynyń bári óreniń áli tómendiginen. Talaptyń taıazdyǵynan. Maqtan súıer jelbýazdyqtan. Birimizdi birimiz ótirik maqtaǵanda aldymyzǵa jan salmaımyz. Qudaı basqa salmasyn, dattaǵanda da ońdyrmaımyz.
Munyń bárin Abaı aıanbaı aıtqan. Abaıdyń 150 jyldyǵy dep jyrtylyp-daryldadyq. Toı ótti. Ne taǵlym qaldy? Abaı ıdeıasyn — ulttyq ıdeıa dárejesine kótere aldyq pa? Toı qalaı ótti, Abaı degende jóndi-jónsiz jarylyp kete jazdaǵan gazetter, teleradıo, solaı jym boldy.
Aýrýdyń asqynǵan túri — naýqanshyldyq. Naýqan tapsyrmasymen bir-aq laq etkize salmaı, Abaıdy shym-shymdap jetkiz. Tamshylatyp jetkiz. Tamshy tas tesedi. Abaı biraq naýqandyq emes, ol máńgilik. Jetesizder osyny túsinbeıdi.
Tashkentte ótken Quryltaıda sóz berse men, shamamen, osylaı sóıler edim. Biraq mensiz de ár memleket ókili osy saryndas aryz aıtyp, zaryn aıtyp jatty. Túrkistannyń rýhanı dúnıesin jandandyraıyq. Batystyń «jappaı mádenıetinen» janymyzdy arashalap taza saqtaıyq dep-aq jatty. Obaly ne kerek.
Sonymen bul quryltaı Ortalyq Azıa halyqtary mádenıetiniń Assambleıasyn qurdy. Onyń Prezıdenti bolyp Shyńǵys Aıtmatov saılandy. Assambleıanyń Basqarý Keńesiniń músheleri bolyp Qazaqstannan: Jabaıhan Ábdildın, Qaltaı Muhamedjanov, Qaldarbek Naımanbaev, Ábdijámil Nurpeıisov jáne Sherhan Murtaza saılandy. Tekserý komısıasynyń quramynda — Muhtar Shahanov.
Ortalyq Azıa — bes memleket. Bes saýsaq birdeı emes. Onsha-munsha kedir-budyry bolǵanmen, bara-bara túzelip keter. Rýhanıat dúnıesi, bálkim, osy Assambleıa arqasynda nazarǵa ilinip, iltıfatqa alynar. Úmitsiz shaıtan ǵana degen.
Jan-jaqtan toryǵan Ajaldy jolatpaı Qorqyt-Ata qobyzyn kúndiz-túni tebirentip -aq kelip edi...Átteń-aı, bir sátke qalǵyp ketip, qobyzdyń úni óship qalǵanda, qasıetti babany jylan shaǵyp óltirdi.
Sol qobyzdyń shyn aty — Rýhanıat.