Sózdiń túrleri. Ataýysh, kómekshi jáne odaǵaı sózder (qazaq tilinen kúndelikti sabaq jospary)
Qazaq tili páni boıynsha jyldyq kúntizbelik jospar. 6 synyp
II toqsan.
aptasyna: 3 saǵat
barlyǵy: 21 saǵat.
Kúndelikti sabaq jospary, qazaq tili 6 synyp.
Taqyryptar:
1. Sózdiń túrleri. Ataýysh, kómekshi jáne odaǵaı sózder.
2. Sózderdi toptastyrý. Zat esim.
3. Zat esimniń jasalý joly. Derekti jáne dereksiz zat esimder
4. Esimderden, etistikterden zat esim týdyratyn jurnaqtar.
5. Syn esim týraly túsinik. Syn esimniń shyraılary
Sabaqtyń taqyryby: Sózdiń túrleri. Ataýysh, kómekshi jáne odaǵaı sózder.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik: oqýshylarǵa sózdiń túrleri, ataýysh, kómekshi jáne odaǵaı sózder jaıly tolyq málimet bere otyryp olardyń oı - pikirin qalyptastyrý.
á) damytýshylyq: oı - órisin, oılaý belsendiligin, sóıleý sheberligin, til mádenıetin damytý, sózdik qoryn molaıtý, saýattylyqqa baýlý.
b) tárbıelik; elin, jerin, Otanyn qadirleýge, adamgershilikke, adaldyqqa, eńbeksúıgishtikke tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: qalypty sabaq.
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, sýretteý, salystyrý, Suraq - jaýap, sózdikpen jumys, baǵalaý, bekitý, qorytyndylaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: dıd. materıaldar, kesteler, kespe qaǵazdary, tirek syzbalar.
Sabaqtyń formalary: jeke balamen, toppen, synyp ujymymen jumys júrgizý.
Sabaqtyń tıpteri: uıymdastyrý kezeńi, jańa sabaqty túsindirý, qorytyndylaý, baǵalaý.
Sabaqtyń barysy:
a) Uıymdastyrý kezeńi.
1. Sálemdesý.
2. Kezekshi málimdemesi.
Z. Jýrnal boıynsha túgeldeý.
4. Jańa sabaqqa daıyndyq.
b) Jańa sabaqty túsindirý.
Búgingi jańa sabaqta oqýshylarǵa «Sózdiń túrleri. Ataýysh, kómekshi jáne odaǵaı sózder» taqyryby jaıly túsindiremin.
Sóılemde qoldanylǵan sózderdiń maǵynalary birdeı bola bermeıdi. Sózderdiń kópshiligi belgili bir uǵymnyń ataýy bolady da, jeke turǵanda belgili bir leksıkalyq maǵynany bildiredi. Al keıbir sózder jeke turǵanda eshbir maǵyna bildire almaıdy, sóılemde basqa bir sózdiń jeteginde qoldanylyp, sol sózdiń maǵynasyn tolyqtyryp, kúsheıtip turady nemese sózderdi bir - birimen baılanystyrý qyzmetin atqarady. Mysaly, Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin (Abaı). Bul sóılemdegi bes sózdiń tórteýi jeke turyp belgili bir maǵynany bildiredi:
men — aıtýshy adam,
jazbaımyn — qaǵaz betine sózdi túsirý (túsirmeý),
óleńdi — belgili bir uıqaspen aıtylatyn sóz;
ermek — ýaqyt ótkizý úshin jasalatyn áreket.
Al úshin degenniń mundaı maǵynasy joq. Bul sóılemde úshin degen sóz ermek degen sózdiń jeteginde turyp, sol sózge maqsattyq mán ústeıdi de, ermek sózin jazbaımyn degenmen baılanystyrady.
Sóılemde belgili bir maǵynany bildiretin, belgili bir uǵymnyń ataýy bolyp tabylatyn sózderdi ataýysh sózder dep ataıdy. Al ondaı maǵyna bildire almaıtyn, tek basqa sózderdiń jeteginde jumsalatyn sózderdi kómekshi sózder deıdi. Ataýysh sózder óz betimen belgili bir maǵynany bildiretindikten, belgili bir Suraqqa jaýap bere alady. Al kómekshi sózder jeke turyp belgili bir maǵynany bildire almaıtyndyqtan, belgili bir Suraqqa da jaýap bere almaıdy. Demek, sóılem ishinde onyń belgili bir múshesi bola almaıdy.
Ádette kómekshi sózder ózi jeteginde jumsalǵan sózben qabattasyp qoldanylady, sol sózge qosymsha mán ústeıdi ne ol sózdi basqa sózben baılanystyryp turady. Joǵarydaǵy sózderdi taldasaq, bylaı bolar edi:
Kim jazbaımyn deıdi?— men — bastaýysh,
Men ne isteımin?— jazbaımyn — baıandaýysh,
Neni jazbaımyn? óleńdi — tolyqtaýysh,
Ne úshin (maqsatpen) jazbaımyn?— ermek úshin — pysyqtaýysh.
Úshin degen sózge jeke Suraq qoıýǵa bolmaıdy, sondyqtan ol jeke turyp sóılem múshesi de bola almaıdy.
Odaǵaı sózder adamnyń ár túrli kóńil - kúıin bildiredi nemese jan - janýarlardy shaqyrý máninde qoldanylady. Olar da sóılem múshesi bola almaıdy. Tolyq maǵynasy bolmaǵandyqtan, belgili bir suraqqa da jaýap bermeıdi. Mysaly: Pa, shirkin! Sóziń sóz - aq eken!
Mine, osylaısha jańa sabaqty túsindirip bolǵan soń jattyǵý jumystaryn oryndatamyn. Alǵashqy oryndalatyn tapsyrmany aýyzsha túrde oryndatamyn: 114 - jattyǵý jumysynyń oryndalý shartyn túsindiremin: Sóılemderdi oqyp shyǵyp, quramyndaǵy ataýysh sózder men kómekshi sózderdi ajyratyńdar. Mátindegi antonım sózderdi tabyńdar. Onyń avtor oıyn bildirýdegi máni qandaı ekenine nazar aýdaryńdar.
Kelesi tapsyrma: 115 - jattyǵý jumysynyń oryndalý sharty tómendegideı: Mátindi oqyp, oǵan at qoıyńdar. Qaramen jazylǵan sózderdiń ataýysh ekenine nazar aýdaryńdar.
Kelesi tapsyrma: 77 - jattyǵý jumysynyń oryndalý sharty mynadaı: Kóshirip jazyp, kómekshi sózderdiń astyn syzyńdar, olardyń nelikten kómekshi sóz delinetinin dáleldeńder. I jáne II mátinderdegi avtorlardyń oıyn ortaq taqyrypqa toǵystyryp, bilim, ǵylym týraly áńgimeleńder.
Sabaqtyń qorytyndysy:
1. Suraq qoıý arqyly jańa sabaqty qorytyndylaımyn.
2. Oqýshylardyń bergen jaýaptaryna qaraı bilimderin baǵalaımyn.
3. Úıge tapsyrma: 117 - jattyǵý jumysynyń oryndalý shartyn túsindiremin:
Mátinnen odaǵaı sózderdi taýyp, qandaı maqsatta qoldanylyp turǵanyn dáleldeńder.
Tekserdim:
Tolyq nusqasyn qaraý
II toqsan.
aptasyna: 3 saǵat
barlyǵy: 21 saǵat.
Kúndelikti sabaq jospary, qazaq tili 6 synyp.
Taqyryptar:
1. Sózdiń túrleri. Ataýysh, kómekshi jáne odaǵaı sózder.
2. Sózderdi toptastyrý. Zat esim.
3. Zat esimniń jasalý joly. Derekti jáne dereksiz zat esimder
4. Esimderden, etistikterden zat esim týdyratyn jurnaqtar.
5. Syn esim týraly túsinik. Syn esimniń shyraılary
Sabaqtyń taqyryby: Sózdiń túrleri. Ataýysh, kómekshi jáne odaǵaı sózder.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik: oqýshylarǵa sózdiń túrleri, ataýysh, kómekshi jáne odaǵaı sózder jaıly tolyq málimet bere otyryp olardyń oı - pikirin qalyptastyrý.
á) damytýshylyq: oı - órisin, oılaý belsendiligin, sóıleý sheberligin, til mádenıetin damytý, sózdik qoryn molaıtý, saýattylyqqa baýlý.
b) tárbıelik; elin, jerin, Otanyn qadirleýge, adamgershilikke, adaldyqqa, eńbeksúıgishtikke tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: qalypty sabaq.
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, sýretteý, salystyrý, Suraq - jaýap, sózdikpen jumys, baǵalaý, bekitý, qorytyndylaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: dıd. materıaldar, kesteler, kespe qaǵazdary, tirek syzbalar.
Sabaqtyń formalary: jeke balamen, toppen, synyp ujymymen jumys júrgizý.
Sabaqtyń tıpteri: uıymdastyrý kezeńi, jańa sabaqty túsindirý, qorytyndylaý, baǵalaý.
Sabaqtyń barysy:
a) Uıymdastyrý kezeńi.
1. Sálemdesý.
2. Kezekshi málimdemesi.
Z. Jýrnal boıynsha túgeldeý.
4. Jańa sabaqqa daıyndyq.
b) Jańa sabaqty túsindirý.
Búgingi jańa sabaqta oqýshylarǵa «Sózdiń túrleri. Ataýysh, kómekshi jáne odaǵaı sózder» taqyryby jaıly túsindiremin.
Sóılemde qoldanylǵan sózderdiń maǵynalary birdeı bola bermeıdi. Sózderdiń kópshiligi belgili bir uǵymnyń ataýy bolady da, jeke turǵanda belgili bir leksıkalyq maǵynany bildiredi. Al keıbir sózder jeke turǵanda eshbir maǵyna bildire almaıdy, sóılemde basqa bir sózdiń jeteginde qoldanylyp, sol sózdiń maǵynasyn tolyqtyryp, kúsheıtip turady nemese sózderdi bir - birimen baılanystyrý qyzmetin atqarady. Mysaly, Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin (Abaı). Bul sóılemdegi bes sózdiń tórteýi jeke turyp belgili bir maǵynany bildiredi:
men — aıtýshy adam,
jazbaımyn — qaǵaz betine sózdi túsirý (túsirmeý),
óleńdi — belgili bir uıqaspen aıtylatyn sóz;
ermek — ýaqyt ótkizý úshin jasalatyn áreket.
Al úshin degenniń mundaı maǵynasy joq. Bul sóılemde úshin degen sóz ermek degen sózdiń jeteginde turyp, sol sózge maqsattyq mán ústeıdi de, ermek sózin jazbaımyn degenmen baılanystyrady.
Sóılemde belgili bir maǵynany bildiretin, belgili bir uǵymnyń ataýy bolyp tabylatyn sózderdi ataýysh sózder dep ataıdy. Al ondaı maǵyna bildire almaıtyn, tek basqa sózderdiń jeteginde jumsalatyn sózderdi kómekshi sózder deıdi. Ataýysh sózder óz betimen belgili bir maǵynany bildiretindikten, belgili bir Suraqqa jaýap bere alady. Al kómekshi sózder jeke turyp belgili bir maǵynany bildire almaıtyndyqtan, belgili bir Suraqqa da jaýap bere almaıdy. Demek, sóılem ishinde onyń belgili bir múshesi bola almaıdy.
Ádette kómekshi sózder ózi jeteginde jumsalǵan sózben qabattasyp qoldanylady, sol sózge qosymsha mán ústeıdi ne ol sózdi basqa sózben baılanystyryp turady. Joǵarydaǵy sózderdi taldasaq, bylaı bolar edi:
Kim jazbaımyn deıdi?— men — bastaýysh,
Men ne isteımin?— jazbaımyn — baıandaýysh,
Neni jazbaımyn? óleńdi — tolyqtaýysh,
Ne úshin (maqsatpen) jazbaımyn?— ermek úshin — pysyqtaýysh.
Úshin degen sózge jeke Suraq qoıýǵa bolmaıdy, sondyqtan ol jeke turyp sóılem múshesi de bola almaıdy.
Odaǵaı sózder adamnyń ár túrli kóńil - kúıin bildiredi nemese jan - janýarlardy shaqyrý máninde qoldanylady. Olar da sóılem múshesi bola almaıdy. Tolyq maǵynasy bolmaǵandyqtan, belgili bir suraqqa da jaýap bermeıdi. Mysaly: Pa, shirkin! Sóziń sóz - aq eken!
Mine, osylaısha jańa sabaqty túsindirip bolǵan soń jattyǵý jumystaryn oryndatamyn. Alǵashqy oryndalatyn tapsyrmany aýyzsha túrde oryndatamyn: 114 - jattyǵý jumysynyń oryndalý shartyn túsindiremin: Sóılemderdi oqyp shyǵyp, quramyndaǵy ataýysh sózder men kómekshi sózderdi ajyratyńdar. Mátindegi antonım sózderdi tabyńdar. Onyń avtor oıyn bildirýdegi máni qandaı ekenine nazar aýdaryńdar.
Kelesi tapsyrma: 115 - jattyǵý jumysynyń oryndalý sharty tómendegideı: Mátindi oqyp, oǵan at qoıyńdar. Qaramen jazylǵan sózderdiń ataýysh ekenine nazar aýdaryńdar.
Kelesi tapsyrma: 77 - jattyǵý jumysynyń oryndalý sharty mynadaı: Kóshirip jazyp, kómekshi sózderdiń astyn syzyńdar, olardyń nelikten kómekshi sóz delinetinin dáleldeńder. I jáne II mátinderdegi avtorlardyń oıyn ortaq taqyrypqa toǵystyryp, bilim, ǵylym týraly áńgimeleńder.
Sabaqtyń qorytyndysy:
1. Suraq qoıý arqyly jańa sabaqty qorytyndylaımyn.
2. Oqýshylardyń bergen jaýaptaryna qaraı bilimderin baǵalaımyn.
3. Úıge tapsyrma: 117 - jattyǵý jumysynyń oryndalý shartyn túsindiremin:
Mátinnen odaǵaı sózderdi taýyp, qandaı maqsatta qoldanylyp turǵanyn dáleldeńder.
Tekserdim:
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
Tolyq nusqasyn qaraý
You Might Also Like
