InfoHub Logo

Sodan beri de jıyrma jylǵa jýyqtap qalypty. 1 978 jyly delegasıa quramynda Mońǵolstanǵa bardym. Ulan-Batyrdan ushaqqa minip Hobda aımaǵyna jettik. Ondaǵy qazaqtarmen kezdestik. Atamekenge, Qazaqstanǵa degen yntyzarlyqty biz sonda sezdik. Kıiz úı tigip otyrǵan jylqyly aýyldyń aqsaqaly qoshtasarda: Qazaqstan degen qasıetti elge sálem, sol eldi basqaryp otyrǵan Qonaevtaı erge sálem. Bizdi kóshirip alatyn, — dep edi.

Qaıtadan Ulan-Batorǵa qaıttyq. Meımanhanada áıgili sýretshi Úki Ájıev ekeýimiz bir nómirdemiz. Esik qaǵylyp, ishke qapsaǵaı boıly, qyran qabaq, er tulǵaly bir azamat kirip keldi.

— Baýyrlarym-aı, senderdi de kóretin kún bolady eken-aý, — dep bizben qushaqtasyp kóristi.

Sóıtsek, bul Shyǵys Túrkistannan Altaı asyp, Monǵolıaǵa qashyp kelgen jazýshy Seıithan Ábilqasymuly eken. Sákeń sol joly óz basynan keshken tar jol, taıǵaq keshýdi jyrdaı etip berdi. Qytaıda mádenıet revolúsıasy, hýnveıbınder degen bir surapyl dáýir ótpedi me. Hýnveıbınder Seıithan Ábilqasymulyn «ultshyl» dep, ólim jazasyna berdi. Ultyn súıgen adam nege «ultshyl», nege ólýge tıis. Bizdegi 1937 jyldyń sumdyǵy sıaqty.

Sodan áıteýir túrmeden qashyp shyǵyp, Altaı taýynan asady toı. Sońynan hýnveıbınder qýyp, jaraly etedi. Kóretin jaryq sáýlesi, tatatyn dámi bar eken, Mongolıa shekarasyna jetip aman qalady. Sonda Qazaqstanǵa qaraı qashpastan nege Monǵolıaǵa bet alǵan? Kezinde Qazaqstan komýnıstik tozaqqa aınalǵanda, myńdaǵan kazak elden bezip, Qytaıǵa aýǵan. Sodan júrek shaılyǵyp qalǵan.

— Endi ne jumystasyz? — dep suraımyn Sákeńnen. Seıithan Ábilqasymuly kózi jasaýrap:

— Osynda bir mekemeniń qaraýylymyn. Qasymda bir uıǵyr bar. O da menimen birge Qytaıdan qashqan. Bir kitap jazyp bitirdim. Aty — «Qara boran», — dedi.

— Siz jazýshy bolsańyz, Shyńjańnan shyqsańyz, onda aqyn Qyzyr Oralovty biletin shyǵarsyz, — dedim men. Sákeń túri surlanyńqyrap baryp:

— Ony qaıdan bilesiz? — dedi.

Men 1957 jyly «Lenınshil jas» gazetinde jumys istep júrgen kezimde Shyǵys Túrkistanda turatyn aqyn Qyzyr Oralovtyń ólenderin gazetke bastyrǵanymdy, keıinnen ol maǵan arnap «İle» gazetinde rızalyq óleń jarıalaǵanyn aıttym. Sodan soń habar bolmaı ketti. Óleńderi lapyldap turǵan ot-jalyn edi deımin ǵoı baıaǵy. Sákeńniń kózinen jas tamshylady.

— Ol aqyn baýyryńdy hýnveıbınder atyp óltirdi. Túrmeden birge qashqanbyz. Jolda oqqa ushty.

Alystaǵy Ulan-Bator aspanynyń astynda otyrǵanda estigen sýyq habardan eńsemiz ezilip, biraz ýaqyt únsiz qaldyq.

Sodan soń óz jaıymdy aıttym. «Qaradan shyǵyp han bolǵan, aıyrdan týyp nar bolǵan» Turar Rysqulov degen kisi ótkenin, otyz segizinshi jyly atylyp ketkenin, sol Rysqulov 1924-25 jyldary Monǵolıada Komınternniń ókili bolyp turǵanyn, endi sonyń izin taba almaı júrgenimdi aıttym.

— Buǵan, sirá, osyndaǵy oqymysty jigit Qarjaýbaı Sartqojauly kómekteser, — dep qaldy Sákeń.

Aıtqanyndaı, Qarjaýbaı Sartqojauly Turar Rysqulovtyń 1924 jyly Mongolıa Uly Hýralynda sóılegen sózderiniń. etnografıasyn taýyp berdi. Bul «Qyzyl jebe» romanyn bastap jazyp júrgen kezim edi. Sol joly osy Sákeńniń, Qarjaýbaıdyń kómegimen men Denemaa esimdi mongol áıelimen áńgimelestim. Turar Rysqulovty jaqsy biletin kisi eken. Mongol respýblıkasyna eńbegi sińgen dáriger eken. Turar týraly asa bir qurmetpen, yntyzar, saǵynysh leppen áńgime aıtqany tym áserli boldy... Sýretshi Úki Ájıev Denemaanyń sýretin salyp edi...

Mine, kórnekti jazýshy Seıithan Ábilqasymulymen bizdiń tanystyǵymyz osylaı bastalǵan. Sondaǵy Sákeńniń: «Qazaqstan topyraǵyna tabanym bir tıse, shirkin!» — dep ah urǵan armany áli esimde. Er-azamat aqyry sol armanyna jetti. «Qara boran» kitap bolyp aldymen Almatyda basyldy. «Juldyz» jýrnalynda «Ospan batyr» romany jaryq kórdi.

Árıne, myna zamanda jazýshy degen aǵaıynǵa Úkimet kózqarasy qylılaý bolyp turǵanda, Qazaqstanǵa kelip jazýshy Seıithan Ábilqasymuly kúmp berip, jumaqqa kenele qalǵan joq. Jasy bolsa jetpiske keldi. Densaýlyǵy kemshin.

Jalpy, Monǵolstan men Qytaıdan Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan aǵaıyndar arasynda kazak ádebıeti men ónerine, jalpy mádenıetine baǵaly úles qosqan azamattar az emes.

Bul ulttyq rýhanıatty baıytqan úles.

Úkimet tarapynan, jergilikti ákimshilik tarapynan osy jaǵdaı erekshe eskerilip, ádebıet, óner adamdarynyń enbegine laıyqty qamqorlyq jasalǵany ıman isi bolar edi. Óıtkeni ádebıetpen óner jemisi — búkil halyqtyq, memlekettik baılyq.

Sol baılyqtyń bir ıesi — ómiri qıamet pen qyzyqqa toly, búgin jetpiske tolyp otyrǵan Seıithan Ábilqasymuly.

---