InfoHub Logo

Jazýshy Álibek Asqarovtyń «Ór Altaı, men qaıteıin bıigińdi...» povesi jóninde

Bárimiz de aýylda týyp, aýylda óstik. Ásirese qolyna qalam ustap, jazýshy, jýrnalıs atanǵan aǵaıyndardyń kóbi aýyldan shyqqan.

Al ana tilinsiz jazýshy da, jýrnalıs te joq. Óıtkeni aýyl — ana tiliniń máıegi. Aýyl bolmasa osy kúnderi ana tili de bolmas edi. Ana tilinsiz Qazaq ádebıeti, Qazaq óneri, jalpy Qazaq halqy degen uǵym da umytylar edi.

Qasıetińnen aınalaıyn, aýyl aman bolsyn. Al keıbir basshylar, oqymystylar, saıasatkerler: aýyl adamdary qalaǵa keshpeıinshe pisip-jetilmeıdi, myna zamanǵa saı azamat bola almaıdy dep ýaǵyz aıtyp, kóripkel bolyp júr. Alash kósemi Álıhan Bókeıhanov sonaý 1910 jyldyń ózinde qazaq jeri búline berse, qazaqtar amalsyzdan qalaǵa kóship, proletarıat qamytyn kıip, qańǵyryp ketedi degen joq pa?!

Aıtqany kelgendeı boldy. Qazir aýyldan adamdar bezip, qalaǵa qaraılap qoıyp edi, ne boldy? Qaıyrshy, ury-qary, maskúnem, nashakúnem kóbeıdi. Túrme tolǵan qazaq jastary.

Kazak demografıasynyń kenishi aýyl edi. On baladan dúnıege keltirip, «Batyr Ana» atanǵan asyl analar kóp edi. Qaıda solar qazir? Besik terbetken aýyl sırep qaldy. Myńdaǵan jyldar boıy san-sapalaq zulmattan kóp japa shekse de, fenıks qus sıaqty, órtengen kúlden kaıta tirilip, kaıta kanat qaǵa bastaǵan qazaq XXI ǵasyrdyń tabaldyryǵyn attady. Shúkir, shúkir. Biraq ulttyń uıytqysy — aýyl azappen attady. Ulttyń uıytqysy irip kete jazdady.

Lev Tolstoıdyń Qajymuratyndaǵy soqa jyryp ketken túıe-japyraqtyń tamyryndaı aýyldyń da jany siri, tamyry tereńde. Osy kórinisti kórkem ádebıetten kórem degen kisi «Or Altaı, men qaıteıin bıigińdi...» atty povesti oqysyn. Avtory — Álibek Askarov.

Óp Altaı Túrik áleminiń altyn besigi. Álibek sýrettegen kishkentaı aýyldyń janynan osy taıaýda ǵana arheologtar adamzattyń kóne mekenin tapty. Altaı Altaı bolǵaly onyń asyl qursaǵynan kimder týyp, kimder ótpedi. Urpaqtar, áıteýir, úzilip qalmaı jalǵasyp kele jatyr. Úzilip qalsa — sol qaıǵy.

Altaıdyń iri aqyny, tolaǵaı sýretkeri Oralhan Bókeı de ótip ketti dúnıeden. Biraq jalǵassyz emes eken. «Or Altaı, men qaıteıin bıigińdi...» atty povesiniń sońǵy paraǵyn jaýyp otyryp, Oralhan ólmegen eken, Altaı jyry úzilip qalmaǵan eken dep oıladym.

Shynymdy aıtsam, men Álibek Asqarovty osynshama kúshti talant dep oılamap edim. Myna kitaby da qolyma kezdeısoq tústi. Bul zamanda nebary 2000 taralymmen basylyp shyqqan kitapty taýyp oqý da qıyn. Qalada júrip, kazak, kitabyn sırek kezdestiretin (naǵyz kitapty aıtamyn) men mundaı bolǵanda, alys aýyldar bul kitapty qaıdan kórsin. Shyn kórkem kitap sırek. Al haltýralar kódeden de kóp. Aqshań kóp bolsa, erińdi de, esegińdi de maqtap jaza ber. Shóp te óleń, shóńge de óleń...

* * *

Aldymen júz úıli «Tórtinshi brıgada» tarap ketti. Júz úıden jeti-aq úı qaldy. «Razdolnoe» deıtin sovhozdyń ortalyǵy Muqyr edi. Muqyrǵa da tyqyr taıandy...

Al endi keıbir ósekshi gazet symaqtar oshaq basyndaǵy kúndes qatyndardyń bajalańyna basty. Qarasaı degen Kókshetaýǵa kelgen emes, bolǵan emes dep baıbalam saldy. Al endi osyndaı aýrýshań, dimkás jandardy qazaqtyń dosy, janashyry dep qalaı aıta alasyń. Sol Kókshetaýda qazaqtyń álgi bajyldaqtary ún shyǵarǵan joq. Kýıbyshevke áýlıedeı tabynǵandar, óz Qarasaıyn, kúlli qazaqtyń Qarasaı batyryn jatsynady. Eger osy Qarasaılar bolmasa, sen Qazaqstan degen elde qazaq bolyp týar ma ediń? Álde jaýdan jaralar ma ediń? Uly arýaqty qorlaǵan, ony ǵaıbattaǵan rýshyl topastar aqyry ózderi qor bolar.

Rýhy sharbolattaı, azamattyǵy asqaq Ábish Kekilbaıuly osylaı oılaıdy. Osy oıyn kókirekten shyqqan sózben kómkergende onyń daýysy kókke jetkendeı, kópshilik qaýymdy baýrap alady.

Jasaı ber, Azamat!

* * *

Men 60-ka tolǵanda Oralhan Bókeıdiń «Tómenge qarańyzshy, aǵa, men kóriner me ekem...» degeni bar edi asa bir kishipeıildilikpen. İzetińnen aınalaıyn, sol inimniń aıtqany jıi-jıi esime túsedi. Keıingi inilerimniń jetistigin kórsem, kádimgideı marqaıyp qalam. Jazýshy Álibek Askarovtyń «Or Altaı, men qaıteıin bıigińdi...» povesin oqyp shyqqannan keıin kóńilim jorǵaǵa mingendeı ósip-aq qaldy. Endi Álibekke kelesi kitaby eki-aq myńmen emes, baıaǵydaı elý myńmen, júz myńmen shyǵýyn tiler edim.

---