InfoHub Logo

Túıindeme. Bul maqalada mısıonerlik qyzmet týraly, hrıstıan dininiń mısıonerlik ádis retinde qoldanǵan sahnalyq kórinisteri, ortaǵasyrlyq teatrdaǵy hrıstıan dininiń kórinisi týraly baıandalady.

Rezúme. V etoı state rasskazyvaetsá o mısıonerskoı deıatelnostı, o senah, kotorye hrıstıanstvo ıspolzovalo v kachestve mısıonerskogo metoda, o proıavlenıah hrıstıanstva v srednevekovom teatre.

Abstract. This article tells about missionary activity, about the scenes that Christianity used as a missionary method, about the manifestations of Christianity in the medieval theater.

Túıin sózder: Teatr, sahna, hrıstıan, shirkeý, mısıonerlik, ekran, pesa,katolık

Mısıonerlik qyzmet-dinı tájirıbeniń mańyzdy quramdas bólikteriniń biri, ol senimniń taralýyna jáne dinı nanymdardy ýaǵyzdaýǵa baǵyttalǵan. Ol ártúrli formada bolýy múmkin jáne keıde sahnalyq órnek elementterin qamtıdy. Dinniń mısıonerlik qyzmetiniń sahnalyq kórinisi-aýdıtorıamen nazar aýdarý jáne qarym-qatynas jasaý úshin teatrlyq ádisterdi qoldaný bolyp tabylady. Bul spektáklder, dramalyq kórinister, mýzykalyq jáne bı qoıylymdaryn qoıýdy, sondaı-aq ártúrli vızýaldy effektilerdi paıdalanýdy qamtıdy. Mısıonerlik qyzmettiń sahnalyq kórinisiniń negizgi maqsattarynyń biri-kórermender úshin emosıonaldy jáne este qalarlyq tájirıbe jasaý. Kóbinese mısıonerler dramalyq kórinisterdi qasıetti mátinderdegi oqıǵalardy jetkizý jáne olardyń dinı senimderine nazar aýdarý úshin paıdalanady. Olar jarqyn jáne este qalarlyq kórinis jasaý úshin daýysty ózgertý, qımyldar, mımıka jáne kostúmder sıaqty ártúrli sahnalyq ádisterdi qoldana alady. Sahnalyq órnek dinniń qundylyqtary men prınsıpterine basa nazar aýdarý úshin de qoldanyla alady. Mysaly, bı qoıylymdary nemese mýzykalyq nómirler arqyly beıbitshilik, mahabbat jáne qaıyrymdylyq ıdeıalaryn – kóptegen dinderdiń negizgi prınsıpterin jetkizýge bolady. Bul mısıonerlerge sózben ýaǵyzdaýǵa ǵana emes, sonymen qatar adamdardyń emosıonaldy jaǵyna júginýge múmkindik beredi, bul jańa adamdardy tartýdyń tıimdi ádisi dep aıtsaq bolady. Alaıda, mısıonerlik qyzmettiń sahnalyq kórinisi belgili bir qaıshylyqtar men syndardy týdyrady. Keıbireýler teatr tehnıkasy men effektilerin qoldaný aýdıtorıanyń emosıalaryna manıpýlásıa men mehanıkalyq áser etýdiń bir túri bolýy múmkin dep sanaıdy. Olar senim sahnalyq shoýdyń áserine emes, aqyl men ishki senimge negizdelýi kerek dep sanaıdy. Ózderińiz biletindeı, protestantızm basynan bastap teatr ónerine "qudaısyz jáne uıatsyz erik-jigerdiń oqýshysy"retinde qarsy boldy [1,819b.]. Anglıada 1590 jyldardyń ortasyna qaraı katolısızmdi moraldyq quldyraý dep aıyptaǵan Presvıterıandar eldiń qoǵamdyq-saıası ómirine aıtarlyqtaı áser ete bastady: olar katolıktik Ispanıamen saýda jasaýǵa, demalys kúnderi jármeńkeler ótkizýge jáne teatr qoıylymdaryna tyıym salýǵa tyrysty. Teatrdan bas tartqan kezde protestanttar jumbaq qoıylymdarǵa tyıym salýǵa deıin bardy, bul olarda kúpirlik bar ekenin kórsetti. Eger Lúter alańdaǵy spektáklderdiń azǵyndyǵyna ashýlanyp, jumbaqty taqýalyq maqsatta qoldanýdy usynsa, onda Kalvın teatr qoıylymdaryn Jenevadan tolyǵymen qýyp jiberdi.  Degenmen, dinniń mısıonerlik qyzmetiniń sahnalyq kórinisi aýdıtorıanyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý jáne saqtaý tásilderiniń biri bolyp tabylady. Bul dinı nanymdar men qundylyqtardy jetkizýdiń tıimdi quraly bola alady, ásirese qazirgi zamanǵy aqparattyq qanyqtylyq pen ártúrli nanymdar arasyndaǵy básekelestik jaǵdaıynda boldy. 

Qasıetti sheıit Kıprıan, Karfagen epıskopy III ǵasyrdyń ortasynda "shoýlar týraly kitap" (liber de spectaculis) atty esse jazdy. Onda, VI taraýda ol sahnada ne kórsetilgenin sıpattaıdy: zınaqorlardyń plýtnıi, áıelderdiń uıatsyzdyǵy, uıatsyz anekdottar, las ilgishter týraly boldy. [2, b.814.] Sahnalyq kórinis arqyly mısıonerlik ádisti jaqsy júrgize bilgen-hrıstıan dinin aıtsaq bolady.  Hrıstıan dininde Qudaıǵa degen senim men ǵıbadatty bildirý úshin qoldanylatyn ártúrli sahnalyq jáne ekrandyq formalar bar. Olardyń keıbireýleri mynalardy qamtıdy:

1. Shirkeý qyzmetteri: shirkeý qyzmetteri hrıstıandyqtyń sahnalyq kórinisiniń negizgi túri bolyp tabylady. Olarǵa jazbalardy oqý, duǵa etý, ýaǵyzdaý jáne Ánuran aıtý kiredi. Shirkeý qyzmetteri shirkeýlerde nemese basqa ǵıbadat oryndarynda ótkiziledi.

2. Sakramentter: Sakramentter-bul Qudaıdyń rýhanı batasyn nemese syıyn beıneleıtin rásimder. Hrıstıandyqta negizgi sakramentter-shomyldyrý rásiminen ótý jáne Evharıst (qaýymdastyq) bolyp tabylady.

3. Dinı merekeler: Hrıstıandyq Rojdestvo, Pasqa jáne Elýinshi kún meıramdary sıaqty birqatar dinı merekelerdi atap ótedi. Bul kúnderi hrıstıandar duǵa etý, Ánuran aıtý jáne merekeleý úshin jınalady.

4. Mısıonerlik jumys: kóptegen hrıstıandar Isa Másihke degen senimdi taratý úshin mısıonerlik qyzmetpen aınalysady. Olar ýaǵyz aıta alady, dinı ádebıetterdi tarata alady nemese muqtaj adamdarǵa kómektese alady.

5. Duǵa: duǵa - Qudaımen qarym-qatynastyń jeke nemese ujymdyq túri. Hrıstıandar qoǵamdyq qyzmetterde, shirkeýlerde, úıde nemese kez kelgen jerde duǵa ete alady.

6. Mýzykalyq qyzmet: án men mýzyka hrıstıandyq ǵıbadatta mańyzdy ról atqarady. Hrıstıandyq ánurandar men ánder Qudaıdy madaqtaý men ǵıbadat etý úshin qoldanylady.

7. Teatrlandyrylǵan qoıylymdar: keıbir hrıstıandyq qaýymdastyqtar Kıeli kitaptaǵy áńgimeler men senim prınsıpterin jetkizý úshin teatrlandyrylǵan qoıylymdardy paıdalanady.

Bul formalar hrıstıandyqtyń sahnalyq jáne ekrandyq kórinisteriniń keıbir mysaldary ǵana. Ár túrli hrıstıandyq dástúrler men konfesıalardyń senim bildirýiniń ózindik erekshe formalary bar. Katolık shirkeýi ártúrli spektáklder men teatrǵa óte tózimdi boldy. Orta ǵasyrlarda katolık shirkeýiniń tóseginde teatr óneriniń ózindik formalary (lıtýrgıalyq drama, jumbaq, Mırakl, moral) damydy. Sakson monahy Rosvıta Gandersgeım (shamamen 935 – shamamen 1002), "Katolık ensıklopedıasy" "ejelgi dáýirden bergi alǵashqy eýropalyq dramatýrg" dep sanaıdy [3]

Hrıstıan dininiń katolıktik baǵytyn alyp qarastyraıyq. Katolıktik senim baı dástúrge ıe jáne ǵıbadat pen rásimderde mańyzdy ról atqaratyn birqatar sahnalyq jáne ekrandyq formalarǵa ıe. Bul formalardyń keıbireýleri mynalardy qamtıdy:

Lıtýrgıalyq Rásimder

Messa (Evharıst Lıtýrgıasy)

Bul katolık shirkeýiniń ortalyq jáne mańyzdy rásimi.

Oǵan Kıeli kitapty oqý, senýshilerdiń duǵalary kiredi jáne nan men sharap Másihtiń denesi men qany bolyp sanalatyn ózgeris sáti erekshe mańyzdy.

Shomyldyrý rásiminen ótý

Bul rásim senimniń bastalýyn jáne adamdy katolık qaýymyna qabyldaýdy bildiredi.

Oǵan sý quıyp, arnaıy duǵalar aıtý kiredi.

Iikter men oraza

Katolıkter Pasqa aldyndaǵy oraza sıaqty jyl boıyna ártúrli orazalar ustanady. Bul tájirıbeler ádette tamaqtan nemese belgili bir taǵam túrlerinen bas tartýdy qamtıdy.

Ókiný

Katolıkter ózderiniń kúnálaryn dinı qyzmetkerge moıyndaıdy, ol olarǵa ókinish pen túzetý týraly keńes beredi.

Merekeler men rásimder

Rojdestvo jáne Pasqa

Rojdestvo Isanyń týylýyn, al Pasqa onyń qaıta tirilýin bildiredi.

Bul merekeler ǵıbadatpen, merekelik is-sharalarmen jáne rásimdermen birge júredi. Keıbir merekeler men erekshe oqıǵalar kezinde katolıkter ózderiniń senimderin kópshilik aldynda kórsetetin sherýler uıymdastyra alady. Úılený toılary men jerleý rásimderi

Katolık shirkeýindegi úılený toılary men jerleý rásimderi sakramentter men duǵalarmen baılanysty rásimder men dástúrlerdi qamtıdy. Bul sahnalyq jáne ekrandyq formalar katolıktik senimde mańyzdy ról atqarady, senýshilerge adaldyqtaryn bildirýge jáne qasıetti rásimderge qatysýǵa kómektesedi. Ortaǵasyrlyq kezeńde hrıstıan dininiń sahnalyq jáne teatrlyq kórinisi jaqsy damyǵan bolatyn.

Sóıleý men qımyl-qozǵalystyń úılesimdiligin jaqsartý úshin K.S.Stanıslavskıı mynany usynady: «Ár túrli qarqyn yrǵaq pen qımyl áreketti uıymdastyrý úshin men burynǵysha, ıaǵnı aldy men eki qımyl-áreket pen eki qarqyn yrǵaqty baılanystyrdym: kıiný men júrý. Olardy mehanıkalyq deńgeıge deıin qalyptastyryp, boıyma sińirgen soń, úshinshi qımyl-áreketti jańa qarqyn-yrǵaqqa engizdim» [4. 159 b.] Hrıstıandyq ortaǵasyrlyq teatrda mańyzdy ról atqardy, onyń damýy men mazmunyna aıtarlyqtaı áser etti. Hrıstıandyqtyń ortaǵasyrlyq teatrda kórinis tabýynyń keıbir joldaryn kórsetip ótsem:

Moraldyq qoıylymdar: "moral" dep te atalatyn moraldyq qoıylymdar ortaǵasyrlyq Eýropada tanymal boldy. Olar keıipkerler izgilikter men jamandyqtardy beıneleıtin alegorıalyq pesalar boldy jáne olar kóbinese adamgershilik sabaqtary men dinı qundylyqtardy úıretý úshin paıdalanyldy. Bul qoıylymdarda kóbinese shaıtan men perishtelerdi beıneleıtin keıipkerler, sondaı-aq qutqarý jáne kúnáni óteý sátteri boldy.

Shirkeý oıyndary: hrıstıandyq shirkeý rásimderi men merekelerinde dramalyq elementter keń taralǵan. Mysaly, Rojdestvolyq jáne Pasqa qyzmetterinde shirkeýler tiri akterlerdi Kıeli kitaptaǵy oqıǵalardy aıtý úshin paıdalanǵan bolýy múmkin. Bul shirkeý oıyndary ortaǵasyrlyq teatrdyń izashary boldy jáne onyń damýyna úles qosty.

Jumbaqtar men sheıit oıyndary: bul dramalyq qoıylymdar Kıeli kitaptaǵy sújetterge negizdelip, áýlıeler men sheıitterdiń ómiri men azaptary týraly aıtyldy. Olar ásirese Orta ǵasyrlarda tanymal boldy jáne kóbinese merekeler men festıváldarda ótkizildi.

Morıs qozǵalysy: Eýropanyń keıbir bólikterinde mýzyka men bı elementteri bar teatr qoıylymdaryn oryndaıtyn Morıs qozǵalysy boldy. Bul ókildikter keıde hrıstıan elementterin qamtydy jáne halyq arasynda tanymal boldy.

Ortaǵasyrlyq teatr ejelgi teatr qoıylymdaryna uqsamady. Shirkeýdiń ishekterinde paıda bolǵan, rásimderdiń  saltanatyna umtylǵan ortaǵasyrlyq teatr hrıstıan tarıhynyń mańyzdy epızodtaryn beıneledi, hrıstıan dininiń ıdealdary men prınsıpterin kórsetti. Hrıstıandyq ortaǵasyrlyq teatrdyń damýy men kórkemdik kórinisine úlken áser etti. Shamamen V ǵasyrdan XV ǵasyrǵa deıin sozylǵan bul kezeńde shirkeý adamdardyń ómirinde sheshýshi ról atqardy, al hrıstıan dini mádenıet pen ónerge qatty áser etti. Ortaǵasyrlyq Eýropada teatr dinı rásimniń mańyzdy bóligi boldy. Hrıstıandyq senim men Kıeli kitaptaǵy áńgimeler shirkeýlerdiń aldyndaǵy oryndarda nemese ǵıbadathanalarda oryndalǵan spektáklder men dramalyq shyǵarmalarǵa engizildi. Mundaı qoıylymdar "jumbaqtar" nemese "moraldar"dep ataldy. Ónerdiń  ózine  tán  erekshelikterin  belgileı kelip, Tolstoı ony til men salystyrady. Demek, «Adam  balasy  bir-birine  sóz  arqyly  oıyn  tanytsa, óner arqyly sezimin darytady»[5.70 b] Jumbaqtar álemdi qurýdan bastap Másihtiń qumarlyǵyna deıingi Kıeli kitaptaǵy oqıǵalardy baıandaıtyn dramalyq qoıylymdar boldy. Olardy shirkeý qaýymdastyqtary uıymdastyrdy jáne oryndady jáne kóbinese dinı merekeler kezinde ótkizildi. Jumbaqtar tek ýaǵyzdaý jáne senim taratý quraly ǵana emes, sonymen birge bilim berý quraly retinde de qyzmet etti, óıtkeni shirkeýlerdiń kópshiligi saýatsyz boldy jáne spektáklder olarǵa Kıeli kitaptaǵy oqıǵalardy kórneki túrde usynýǵa múmkindik berdi. Jumbaqtar dramanyń, mýzykanyń, án men bıdiń ártúrli elementterin qamtydy. Shyǵarmalar Kıeli kitaptaǵy jeke epızodtardy beıneleıtin jeke kórinisterge nemese tablolarǵa negizdelýi múmkin nemese uzaq baıandaý tizbegi retinde usynylýy múmkin. Jumbaqtar usynylǵan oqıǵalardy kórneki túrde jetkizý úshin áshekeılerdi, kostúmderdi jáne rekvızıtterdi jıi paıdalandy. Ortaǵasyrlyq teatrdaǵy hrıstıandyq astary bar taǵy bir negizgi janr moral boldy. Bul keıipkerler abstraktili ıdeıalardy nemese izgilikterdi beıneleıtin alegorıalyq pesalar boldy. Moralda basty keıipkerlerdi azǵyrýǵa tyrysqan kúná nemese ólim sıaqty antagonıstik keıipkerler keńinen qoldanyldy. Kóbinese moraldardyń basty keıipkerleri hrıstıandyq senim men izgilikti bildiretin jaqsy jandar boldy. Bul pesalar jaqsylyq pen adamgershilik qundylyqtardy nasıhattaýǵa, sondaı-aq jaqsylyq pen jamandyq arasyndaǵy kúresti beıneleýge qyzmet etti. Ortaǵasyrlyq teatrda hrıstıan dini pesalardyń mazmunynda ǵana emes, sonymen qatar spektáklder ıdeologıasynyń qurylymynda da kórinis tapty. Teatr dinmen jáne rásimdermen baılanysty boldy jáne spektáklder kóbinese Qudaıdy madaqtaýǵa jáne senýshilerdiń senimin nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan. Teatr shirkeýdiń kópshilikke áser etip, senimin taratatyn quralǵa aınaldy.

Sonymen, ortaǵasyrlyq teatrda hrıstıandyq mańyzdy ról atqardy jáne jumbaqtar men moraldar sıaqty spektáklderde aıqyn boldy. Sol kezdegi teatrdyń negizgi janrlarynda dinı jáne dinı motıvter teatr dástúriniń ajyramas bóligine aınaldy jáne ortaǵasyrlyq Eýropadaǵy óner men mádenıettiń damýyna qatty áser etti. Ortaǵasyrlyq teatr, árıne, hrıstıan mádenıeti men rýhanıatynyń kórinisi boldy. Ol hrıstıandyq qundylyqtar men nanymdardy berý men bekitýdiń qýatty quralyna aınaldy. Teatrdyń arqasynda ortaǵasyrlyq adam kóńil kóterip qana qoımaı, adamgershilik sabaqtaryn alyp, senimin tereńdetip, hrıstıan dinin ómiriniń ajyramas bóligi retinde qabyldady.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Protestanttyq mádenıet / Dintaný. Ensıklopedıalyq sózdik. Redaksıalaǵan a. p. Zabıako, AN. Krasnıkova, E. S. Elbakán. M., 2006.
2. Mın J. - P. Patrologıanyń tolyq kýrsy. "Latıno" Serıasy. IV Tom. S. Kıprıanýs. - Parıj, redaktorlar jáne Dj. - P. mın, 1891. 
3. Katolık ensıklopedıasy: V 5 t. M., 2002–2013. T. 4. 2011.
4. Stanıslavskıı K.S. Sobr.soch., – T.3. – 405 
5. Abdolov. Sóz óneri – Almaty: Sanat, 2002. – 360 b.

---