InfoHub Logo

«25-ماۋسىم جارلىعى» ەلدىڭ توبەسىنەن تۇسكەندەي بولدى. مۇنى بۇرىن جەرگىلىكتى بيلەۋ مەكەمەسىندەگى وكىمەت قىزمەتكەرلەرى دە بىلمەدى. وكىمەت قىزمەتكەرلەرى بۇل جارلىققا رەسمي جاعىنان قاراپ، «ءسوزسىز اتقارۋعا ءتيىس» دەگەن «ۇلكەن جارلىق» ەسەبىندە قارادى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جان سىرىمەن ساناسۋ، جارلىق اياعىنىڭ قانداي حالگە سوعاتىنى ولاردىڭ ەسىندە بولعان جوق. جارلىق كەلىسىمەن الماتىدا «جاندارال» فولباۋم باسقارۋىندا وكىمەت ادامدارىنىڭ تىعىز كەڭەسى بولدى دا (1916 جىل، 1-شىلدەدە)، «ءسوزسىز اتقارۋعا كىرىسۋ كەرەك» دەلىندى.

«جاندارال» جەرگىلىكتى حالىقتىڭ «يناباتتىلارىن» جيناپ الىپ، جىگىت الۋدىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىردى. جەتىسۋدان الىناتىن جىگىت سانى 43000 (قىرىق ءۇش مىڭ) جان ەدى. بۇل جىگىتتەردى دۋان-دۋانعا، بولىس-بولىسقا، اۋىلعا ءبالىپ، ءار بولىس ءوز جىگىتىن كيىندىرىپ، تۇرمانداپ جونەلتپەك ەدى. جىگىت الۋ جوباسى وسىلاي جاسالدى.

وياز-ويازعا بولىستار، يناباتتى اقساقالدار، ءقادىرلى ادامدار ارقىلى تۇسىندىرۋگە، جىگىت الۋعا كىرىسۋگە وبلىستان جارلىق قىلىندى. الماتى ويازىنىڭ «يناباتتى ادامدارىن» جيناپ، «جاندارال» جارلىق جايىن ۇعىندىرعاندا جينالعاندار تۇيتكىلدەنىپ: «جۇرتپەن اقىلداسالىق، كوپ بىلەدى عوي» دەسە داعى «جاندارالدان» سەسكەنىپ «بەرەلىككە» كەلىپ تارقايدى.

«جاندارال» فولباۋم شىلدەنىڭ باسىندا بارلىق جەرگىلىكتى قازاق، قىرعىز، دۇڭگەن، تارانشى حالىقتارىنا جىگىت الۋ تۋرالى شىققان «پاتشا اعزامنىڭ» ۋلى جارلىعىن ورىنداۋدىڭ كەرەكتىگىن ايتىپ، جار سالادى. بۇل جاردى بىلاي دەپ اياقتايدى: «ەشبىر تەرىس ۇعىنۋشىلار بولماسىن جانە كىمدە-كىم بۇل جارلىققا مويىنسۇنباعاندىق قىلىپ، ءسوز تاراتسا، توقتاۋسىز ويازدىق ناچالنيكتەردىڭ قولىنا تاپسىرىلسىن. ءبىزدىڭ ءىسىمىز ۋلى پاتشانىڭ جۇرەگى قۋانارلىق جاقسى بولىپ شىعۋىنا سەنەمىن. مەن سولاي ويلايمىن. نەگە دەسەڭىز دە، مونارحىمىزدىڭ اتىنان العاشقى شىلدەدە مەن مۇنى ءوز اۋزىممەن ءبارىن جيناپ الىپ جاريالاعانىمدا قازاقتار، تارانشىلار جانە باسقالار، بولىستىق پراۆيتەلدەر مەنىڭ بۇيرىعىمدى شىن كوڭىلمەن قابىلداعان. جىگىت الۋ تۋرالى ابدەن كەڭەسىپ، قۇرمەتتى مونارحىمىزدىڭ قۇرمەتىنە ءبىر اۋىزدان ايقايلاپ «ۋرا»-لاعاندا مەن ولارمەن سويلەسىپ وتىرعان گۋبەرناتور ءۇيىنىڭ تەرەزە اينەكتەرى داۋىستان سىڭعىرلاعان...»

جارلىق تا، مانساپتاعىلاردىڭ ءتۇسىندىرۋى دە جۇرتقا تۇڭعيىق، جۇمباق بولدى. كوپشىلىك «قارا جۇمىسقا الادى ەكەن» دەگەنگە سەنبەدى. كوپتىڭ كوكەيىنە دۇنيە ءجۇزىن قانعا شومىلدىرىپ جاتقان قىرعىن سوعىس ەلەستەدى. «قارا جۇمىس» قان مايدان كورىندى. «جۇمىسشى» دەگەنى — «سولدات» ەكەندىگىن ايتپاي بىلگەندەي بولدى. «جىگىتتى جيناپ اپارىپ كەرمانياعا شەپكە ۇستايدى ەكەن؛ قولىنا كۇرەكتەن باسقا قارۋ بەرمەيدى ەكەن؛ قازاق سولداتىن مۇجىقشا سالىپ، اتتى كازاك-ورىس سولداتى مىلتىق اۋزىنا توسادى ەكەن...» دەگەن دۇڭكىلدەك حابارلار جەر استىنان تارالىپ جاتقانداي ەلدىڭ ويىن بيلەپ كەتتى. ەلۋ-الپىس جىلعى جانشىلىپ كەلە جاتقان تۇڭعيىق تولقىپ، لايلانعانداي بولدى. ىبىر-سىبىر...

ۇلىق الپەشتەۋىنەن اۋلاعىراق جاتقان ءقايبىر ەل ىشىندەگى ەسكى بەدەلدى «ءتىلدى-اۋىزدى» اقساقالدار «بالا الادى» دەگەنگە كۇدىك كوزىمەن قاراپ، مانساپتىلاردىڭ «بەرەمىز» دەگەن ۋادەسىنە قول قويمادى. مۇندايلار: الماتىدا قالىبايدىڭ قوجبامبەگى، نيازبەكتىڭ ءساتى؛ جاركەنتتە البان ساۋرىقتىڭ ۇزاعى، جامەگى، سۇلتانبەكتىڭ اۋباكىرى؛ قاپالدا ماتاي نۇرلان، تانەكەنىڭ قوجابەتى، توقپامبەت تەلىباي، كولدەي قيال اقساقالدار؛ لەپسىدە مۇقامەدي قاجى، قاراگەرەي بالتابەك، ومار؛ قىرعىزدا قانات سىقىلدىلار ەدى.

مۇندايلار جۇرتقا: باستاپقى ورىس باعىندىرعانداعى «ومىر-ومىرگە قازاقتان سولدات الماسقا اق پاتشانىڭ اتالارىنىڭ (الەكساندر ...ءىنشىنىڭ) باسىندا ۋادا بەرگەندىگىن، ول ۋادا تەرىگە التىنمەن جازىلىپ، ارتى اق پاتشانىڭ قولى قويىلىپ، ءمورى باسىلعاندىعىن؛ ول ءحات-مور وسى كۇنگە شەيىن «پالەننىڭ» ۇيىندە ساقتاۋلى ەكەندىگىن؛ ول ۋادادان اينىپ، مىنا پاتشانىڭ ادىلەتتەن قايتقاندىعىن؛ ۋادانى ءوزى بۇزعان سوڭ، ول جارلىقتى «مەكالاي» اتقارماۋ ءتيىس ەكەندىگىن ايتىپ جاتىستى. مۇندايدى ايتسا دا، ايتپاسا دا جۇرت «پالەنشەكەڭ سولاي دەپتى-مىس» دەپ ۇزىنقۇلاق اعاش اتقا ءمىنىپ كەتتى. كوپشىلىك مانساپتىلاردىڭ «قارا جۇمىسشى» دەگەن مايدا بيكەلەرىنە «ساتىلعان» دەگەن باعا كويا باستادى. وسىنداي «داقپىرتتى» اقساقالداردى كورسەتۋمەن دۋان-دۋانداعى ويازدىق ناچالنيكتەر شاقىرىپ، جاۋاپقا الىپ، جالىنا باستادى. مايدالاڭى، كەيبىرىنە «العىس، ومىرگە ب ا ق» ۋادە قىلدى. تارتۋ-تارالعى بەرمەك بولدى. مۇنداي اقساقالداردىڭ كەيبىرەۋلەرى «ۋادا بەرەمىزگە» دە قول قويدى. كەيىن كوپشىلىكتى تاستاپ، نە ۇلىقپەن، نە بولىستارمەن جاراسىپ، جالت بەرگەن اقساقالدار از بولمادى.

وكىمەت ادامدارى، قازاق مانساپتىلارى بۇل جارلىقتى مايدالاعانمەن جۇرت وزىنشە ەستىپ جاتتى. اسىرەسە جەتىسۋدا كۇنى بۇرىننان ۇلت دۇشپاندىعى، شارۋا وشپەندىلىگى بار كورشى وتىرعان الاكوز ورىس-كازاكتاردىڭ باي-قۇلاقتارى بۇل جارلىقتى تۇتاتىپ جىبەرۋگە دە سەبەپ بولدى: قالاداعى ونداي زالىم ادامداردىڭ ءبىرسىپىراسى: «يت كيرگيز سوكيسكا باراسىن؛ وكوپ قازاسىن؛ سەندەر دە بيز سەكيلدي بولاسىڭدار؛ ەندي جايلاۋدا جايباراقات جىلقى باعىپ جۇرمەيسيندەر؛ سەندەردين سولداتتارىڭدى قاشان الاتىن بولدى؟ سولدات بەرمەسەڭدەر، قىرادى سەندەردي» دەگەن سۋىق ءسوزدى قالاعا كەلگەن قارا قازاق كۇندە ەستىپ ءجۇردى. وسىنداي سوزدەردى قالاداعى جالشى، مالايلار تاراتتى. ولار قالادا تۇرعان سوڭ «ەڭ سىر تارتقىش» سانالدى. ءمىنى وسى جالپى «قۇبىجىق» سويلەپ جۇرگەندەر «سولداتتى» مايدالاپ «پالەن- تۇگەن» دەگەن ورىس اكىمدەرىنىڭ، قازاق مانساپتىلارىنىڭ، بولىستاردىڭ، ءتىلماشتاردىڭ كوپتىڭ كوڭىلىندە جالعىز اتىم ناسىباي قۇرلى نانىمى قالمادى. قاشاننان الداپ كەلە جاتقان «ۇلىقتاردىڭ» وتىرىگى ايقىندالدى. قالىڭ قارا بۇقاراعا جۇمباق مايدان مەن «قارا جۇمىستىڭ» ايىرماسى، «جۇمىسشى» مەن «سولداتتىڭ» ايىرماسى قويمالجىپ، كۇڭگىرتتەنە بەردى.

كوپشىلىك تاراپىنان «سولدات الىنباسىن؛ پاتشاعا تىلەگەنىنشە الىم بەرۋگە قۇلمىز؛ الدا-جالدا الىنا قالسا، قولىمىزعا جابدىق بەرىپ، كازاك-ورىستاي ات-تۇرماندى قىلسىن» دەگەن سياقتى ۇسىنىستار، «اقىلداسۋلار» بولا باستادى. ەلدەگى جينالىستار مانساپتاعىلارعا «ۇلىقتان وسىلاي سۇرانىڭدار»، «جىگىت الاتىن مەزگىلدى ۇزاتتىرىڭدار» دەپ امانات تاپسىردى. دۋان-دۋانعا ادەيى شاقىرىلعان كەراۋىز، ءتىلدى-اۋىزدى اقساقالدار وسى ۇسىنىستاردى قازاقشا جۇيەلەپ تۇرىپ ۇلىقتاردان ءوتىنىش تە قىلدى. ءبىراق وكىمەت «تىعىز، تىعىز! بەر! بەر!» دەگەننەن باسقاعا كەلمەدى. كەي جەردە 10—15 كۇنگە ساناپ، تولقىن شيەلەنىپ، شيرىعۋدان باسقا، مايدا مالالاۋدان، بولىس، ءتىلماشتاردىڭ «بەرەمىز» دەپ ەلگە ءوتىل سالۋىنان تۇك شىققان جوق. ەل ەلەۋرەپ، قوبالجىپ كەتتى.

قوبىراعان ەلدى ءدۇمپىتىپ، قورقىتىپ، كۇشپەن باۋراپ الۋ ءۇشىن بوپسا قىلىنىپ، جەتىسۋ دۋاندارىندا (الماتىدا، پىشپەكتە، جاركەنتتە، لەپسىدە، قاراقولدا) بىرنەشە ادامداردى تۇتقىنعا دا الدى. ءبىراق بۇدان دا ەشتەمە شىققان جوق.

ءبىرقاتار وكىمەت جاقتاعى ادامدار دا جۇمىسشى الۋ ءتارتىبىن وزگەرتۋدى كەرەك قىلا باستادى. «ەل تولقىدى. ءتۇبى تىنىشسىز بولادى» دەگەن ۇسىنىستار دا بولدى. ماسەلەن، الماتىداعى جاندارمنىڭ ءروتميسترى جەلەزنيەۆ 16- شىلدەدەگى «جاندارالعا» قىلعان بايانداماسىندا ايتادى:

«الماتى ويازىنىڭ كۇنشىعىس قاستەك، كۇنباتىس قاستەك، تايتورى بولىستارىنىڭ قازاقتارى جابدىقتانىپ وتىر. قولدارىندا ءبىر-بىر شالعى. قيت ەتسە ۇزىناعاش، بۇرعان قالالارىن، سامسى، تارعاپ ستانيسالارىن بوساتىپ، پوشتانى الماق، تەلەگرافتى قيماق» دەگەنىنە «جاندارال» فولباۋمنان مىنا جاۋاپتى الدى: «بۇل تۋرالى قوقالاققا تيۋ كيىن، ەشتەڭە جوق. كونبەيتىن قارا بۇقارانى جاي ماناپتار ءبىر شىبىقپەن ايداي الادى. وزىمەن ءوزىن باسۋ كەرەك» دەگەن. بۇدان ۇلتتاردىڭ تىرەگى باي-ماناپ بولعاندىعى انىقتالادى.

ءبىراق جالپى جاعداي قورقىنىشتى كۇيىندە قالدى. ەل قوزعالدى. قالاعا قازاق قاتىناسۋدى قويدى. قالاداعى مالايلار، جەمشىك، جىگىت، باسقالار قاشىپ ءبىتتى. جۇڭگو شەگىنە جاقىن وتىرعان ەلدەر ءپىسىپ كەلە جاتقان استىعىن، مەكەنىن تاستاپ، جىلجىپ كوشە باستادى. تالاي جاقىن ەلدەر تومەن ىعىسىپ، قالىڭ كۇم، بالقاش، اقسۋ، لەپسى، ىلە، قاراتال سەكىلدى قۇمدى جەرگە ىرگە اۋدارىپ، ەل جينالا باستادى.

ورگە، ويعا تارتقان ەل قيىسپاعاندارى بۇرىن بەرىپ وتىرعان قىزىن اپا-ساپا بەرىپ جونەلتىپ، «اق توي، اق باتانى» ويلاپ، ارۋاق سىيلاماعاندارى «جەسىرىن» بەرمەي كەتە بارىستى. شال «و، قۇدايلاپ»، كەمپىر اھىلاپ، ايەلدەردىڭ ۋھىلەۋى كوبەيدى. جۇرتتا شارۋا وسىرەم دەگەن مال تىلەگى جايعا قالىپ، جان تىلەگى اۋىزعا الىنادى. ءار جەردە ايتىپ سويىپ جاتقان مال. ساي-ساي، جىرا-جىرانى قوڭىرسىتىپ «تاساتتىق» بەرىپ جاتقان ەل.

اۋىلداعى اقساقالدار اشەيىندە بيلىكتەن قالىپ، بوزبالاعا، ازاماتقا ءبىر ءتۇرلى مىنەز ءبىتتى. قان مايداننىڭ قاراڭعىلىعىندا وتىرعانداي، دۇنيە تالاق قىلىنعانداي. بارلىق شارۋا، باۋىر ەتى مال، الپەشتەگەن اتا-انا؛ البىراعان اق قاباق جارلار، سۇيگەن ۇلى-قىزى وپاسىز، جاۋعا، ارتىندا قالاتىن مۇلىكتەي كوزقاراس تۋدى. بوزبالا، جىگىت جەلىگىپ اتقا ءمىندى.

قاشۋعا ما، شابۋعا ما، اركىم ات-تۇرمانىن تۇزەپ، جابدىقتانا باستادى. ەلدەگى ۇستالارعا ساپى، نايزانىڭ تەمىرىن سوقتىرىپ، شالعى ساپتاتىپ، ەسكى بىلتەلى قاراعا ءشۇرىم قويدىرا باستادى. وسىنىڭ ءبارىن جۇرت ءوزى بىرەۋ باستاماي، بىرەۋ دايىنداماي وزىنەن-وزى ىستەدى. نەگە ىستەيتىنى وزىنە دە تۇسىنىكسىز ەدى.

جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلەتتەرى — بولىستار، ءتىلماشتار ەن اۋىر حالدە قالدى. ەلگە «ىسپەسكى بەر» دەپ جينالىس شاقىرادى. ەل جينالمايدى، ەلدەن بەرەكەلى جاۋاپ الا المايدى. ۇلىقتار ولاردى دىعىرلاتادى. ولاردىڭ الدىندا ءىس جۇزىندە شەشۋى قيىن شيەلەنگەن ماسەلە شوكتى. كىمگە سالارىن، كىمدى اقىلعا الارىن بىلمەدى. ۇلىققا جالپى كوپتى تاعى جامانداي المادى. «ىسپەسكى بەر، بولماسا بولماعاندى كورسەت» دەپ ولاردى وكىمەت تىزەگە الدى. ءبىر جاعىنان كوپتەن، ءبىر جاعىنان وكىمەتتەن قورقىپ، ەكى ناردىڭ اراسىنداعى شىبىن كۇيى باسىنا ءتۇستى. كوپكە سالسا، كوپ «بەرمەيمىز، مايدانعا ايدالىپ، تۋعان جەردەن، وسكەن ەلدەن اجىراپ ولگەنشە، وسى جەردە ولەمىز»، — دەيدى. ولارعا ەشبىر شارا قالمادى. تاپقانى «ەل اۋقىمىنىڭ جايىن» بايانداپ، دامىل-دامىل «راپورت» بەرگەنمەن بولدى. «انىق بەرمەيتىن بولدى؛ وكىمەتكە قارسى» دەپ تە كورسەتە الماي، نە «ىسپەسىكتى» تاپسىرا الماي، نە بولارىنا كوزى جەتپەي بولىستاردىڭ كۇنى قاراڭعىعا قامالدى.

كەي بولىستار وكىمەتتەن جىگىت الۋعا جەرەبەگە سالىپ الۋ، ءجىپ ۇستاستىرۋ سەكىلدى تارتىپتەر جۇرتتى جۇمسارتار ما ەدى دەگەن ويدى ۇسىنىس ەتىپ تىلەك قىلدى. ءبىراق بۇدان دا ەشتەمە شىققان جوق. بۇعان وكىمەتتىڭ ويى: «بۇل تۋرالى قوقالاقتاۋدىڭ كەرەگى جوق. بۇقارانى باي-ماناپ ءبىر شىبىقپەن ايدايدى. ەگەر ءبىز ارالاسساق، وزىمىزگە ورىنسىز جۇمىس تابامىز» بولدى.

العاشىندا قازاق-قىرعىز وكىمەتكە «قارسى شىعادى»، «جابدىقتانىپ وتىر» دەگەن ماعلۇمات تۇگىل، جوعارعى جەلەزنيەۆ سياقتىلاردىڭ، ءبىر قانشا بولىستاردىڭ راپورتتارى، رەسمي باياندامالارى «جاندارال»، ويازدىق ناچالنيكتەرگە كۇلكى ەسەبىندە عانا كورىندى. ءتىپتى بۇل تۋرالى سويلەۋشىلەردى «وتىرىك تاراتۋشى» دەپ پوليسيالار دۋان-دۋاندا تۇرمەگە جابا باستادى. شىنىندا، «قازاق سويىلمەن سوعىسقا شىعادى» دەگەن كۇلكى ەدى. سوندىقتان «جاندارال» سەكىلدى «ەستى» ادامدارى وسىنداي بولادى دەپ ويلاعان جوق. تۇبىندە كوتەرىلىس سول «بايانداما»، «راپورتتا» ايتىلعان جەرلەردەن قارا سويىلمەن-اق شىعىپ قالدى.

قاراقولدىڭ ويازدىق ناچالنيگى پولكوۆنيك يۆانوۆ ورىس قالالارىنا قىرعىزدار شابۋىل جاساعاندا دا سەنبەگەن. الماتىداعى «جاندارالعا» «تىنىشتىق»، «ءبىرقالىپتى» دەپ كۇن سايىن تەلەگرامما بەرىپ تۇرعان. «تىنىشتىق» دەپ الماتىعا بەرگەن ءبىر تەلەگرامما قاراقولدىڭ تەلەگراف-پوشتا كونتورىندا تەلەگرافتى قىرعىز قيعاندىقتان بەرىلمەي جاتىپ قالعان. بۇل «قازاق-قىرعىز باقان- سويىلمەن ورىسقا قالاي تيەدى» دەپ سەنبەگەندىكتى انىق كورسەتەدى.

وبلىستاعى وكىمەت ادامدارىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوتەرىلىسىن شۋ دەگەندە قالاي بايقاعاندىعىن مىنادان كورۋگە بولادى: شىلدەنىڭ 21-1 كۇنى تاشكەندەگى تۇركىستاننىڭ ۋاقىتشا گەنەرال-گۋبەرناتورى ەروفەيەۆتەن بىلاي دەگەن № 5117ء-ى تەلەگرامما الىنادى: «ىشكى ءىس مينيسترلىگىنە جاندارمداردان الىنعان ماعلۇماتقا قاراعاندا، جەتىسۋدىڭ كۇيى كوتەرىڭكى، ءتىپتى اۋىرلانۋعا دا مۇمكىندىگى بار كورىنەدى. وندا تارانشىنىڭ بولىسى ءولتىرىلىپتى. بۇل ماعلۇماتتىڭ انىقتىعىن جانە انىق بولا قالعان كۇندە ونى باسۋعا قانداي شارا كەرەكتىگىن ايتىپ، تىعىز تەلەگراممامەن بىلدىرە گور» دەيدى. بۇل تەلەگرامماعا شىلدەنىڭ 22-سىندە مىنا جاۋاپ قايتادى: «جەتىسۋداعى حالىقتىڭ كوڭىل كۇيى تۋرالى كۇنىندە ءۇش رەت تەلەگرامما بەرىپ تۇرمىن، ودان بوتەن قوساتىن تۇگىم جوق. قورام بولىسىنىڭ ءولىمى تۋرالى 1915 جانە 1269-ىنشى تەلەگراممالارمەن بىلدىرىلگەن. كۇيدىڭ اۋىرلاۋى قىتايعا اۋۋ مەن ءتيىپ قاشۋ، سوقتىعۋمەن بولماق، ءبىراق ءبارىن دە تىنشىتام عوي دەپ شامالايمىن، ويتكەنى قازاق- قىرعىز ۇلىقتىڭ بايسالدىلىعىمەن مويىنسۇنادى. تارانشىدان ءقاۋىپ از. № 2073. فولباۋم» دەگەن.

سوندا دا كۇنبە-كۇنگى ءدايىمى دۇڭكىلدەگەن قوقان-لوقى فودباۋمدى تىنىشسىزداندىردى؛ جۇرتتىڭ پىكىرىن انىقتاپ بىلۋگە 22- شىلدەدە الماتىدا فولباۋمنىڭ شاقىرۋىمەن «جاندارال» ءۇيى جانىندا ۇلكەن جينالىس جاسالدى. ويدان، قىردان قالىڭ قازاق قاراقۇرىق بولىپ جينالدى. حالىققا «جاندارال» اق پاتشانىڭ جارلىق جايىن، ونىڭ رەتتەرىن تۇسىندىرەدى. ەلدەن جارىپ ەشكىم ەشتەڭە دەمەيدى: جۇرت اشىپ-جارىپ ايتپاي، ۇندەمەي ماڭقيادى، تۇڭعيىقتالادى. سوندا جايناكوۆ سەكىلدى ءتىلماشتار، بولىستار، قالاداعى باي ساۋداگەرلەر، مولدالار جۇرت اتىنان ءسوز الىپ: «پاتشانىڭ جارلىعىنا جۇرت قارسى ەمەس قوي، بەرەدى عوي، پاتشا نە ايتسا دا قۇلدىق تاقسىر!» — دەگەندى ايتادى. مۇنى ايتۋشىلار ادەيى ارناپ حالىق الدىنا وتىرعىزعان پوليسمەيستەر پروتيكوۆتىڭ جانە ونىڭ جانداي دوسى تىڭشى زاكىر سارت يساباي ۇلىنىڭ قۇيرىعى بوپ شىعادى.

بۇل جينالىستى استىرتىن پوليسمەيستەر پروتيكوۆتىڭ امالىمەن وتكىزەدى. بارلىق جاندارمنىڭ تىڭشى مولدالارى، ادامدارى قاماجاۋلاپ ادەيى حالىقتىڭ الدىنا وتىرعىزىلادى. ءسوزدى وسىلار سويلەيدى. مولدالار پاتشا قۇرمەتىنە ەل اتىنان مويىنسۇنىپ، دۇعا قىلىپ، انت ىشەدى. «ۋرا»-لاپ ۇران شاقىرادى. بۇعان «جاندارال» قۋانىپ، سول كۇنى تاشكەندەگى تۇركىستان «جاندارالىنا» مىنا تەلەگراممانى بەرەدى:

«تاشكەنت. «جاندارالعا». الماتى ويازىنىڭ قازاقتارى جانە باسقا جەرگىلىكتى حالىقتارى وسى 22-شىلدە كۇنى مەنىڭ لۇقساتىم بويىنشا وزدەرىنىڭ بولىستارىنداعى ءقادىرلى ادامدارىنىڭ ءبارىن جۇمىسكەر الۋ تۋرالى ۇعىنۋعا جىبەرىپتى. بۇگىن تۇستە مىڭنان اسا «يناباتتى» قازاقتار جانە تارانشىلار گۋبەرناتوردىڭ ۇيىنە جينالدى. مۇنىڭ ۇستىنە جاي تىڭداۋشىلار دا كوپ بولدى. مەن پاتشا اعزام قازىرەتىنىڭ اتى قويىلعان كۇنىنىڭ قۇرمەتىنە قازاقتارمەن سويلەسكەندىگىم جاقسى ناتيجە (قورىتىندى) بەرۋىن تىلەك قىلدىم. ناتيجەسى كۇتكەننەن ارتىق شىقتى. بارلىق جينالىستاگىلار كوڭىلدەرىنىڭ اقتىعىنا، بوتەن ويىنىڭ جوقتىعىنا سەنۋدى ءوتىنىش قىلدى. ەگەر دە اق پاتشاعا ۇناسا، الماتى ويازىنىڭ قازاعىنىڭ جەتىدەن جەتپىس جاسقا شەيىنگى ادامى قالماي جۇمىسقا، ءتىپتى سولداتقا باراتىندىعىنا شانۋدى قۇزىر قىلدى. توپتىڭ كوڭلى داۋىرلەپ كوتەرىلدى. مولدالار حالىق الدىنا شىعىپ، پاتشاعا دۇعا قىلۋعا لۇقسات سۇرادى.

قىلىنعان دۇعاعا قول جايىپ «ءامين» دەلىندى. مۇنىڭ ارتىنان مەن بۇلارعا ورىس ادەتى بويىنشا پاتشا قۇرمەتىنە قاھارمان ورىس اسكەرىنىڭ ارۋاقتى بولۋىنا «ۋرالاپ» ۇرانداۋعا ۇسىنىس ەتتىم. كوپ شىن كوڭىلدەن «ۋرالاپ» ايقاي سالدى. قالتىراعان ءبىر قانشا شالدار: «ءسىزدىڭ جارلىگىڭىز ايتقانداي ورىندالادى» دەپ كوزىنەن جاسىن مولتىلدەتىپ تۇرىپ قۇلدىق ايتىپ، اياعىما باس قويدى. ەتىگىمدى ءسۇيىپ جاتىپ الىستى، بۇلاردىڭ دۇعاسىنىڭ جانە شىن كوڭىلمەن قىلعان قۇلدىعىنىڭ ورايىنا مەن ازىن-اۋلاق كۇنامەن ۇستالىپ، اباقتىدا جاتقاندارىن بوسات دەپ بۇيرىق بەردىم. ولار جىگىت الۋ تۋرالى جاعدايدىڭ اۋىرلاعان كەزىندە ۇستالعان ەدى. مەن مۇنى «انامىز رەسەي مەن مونارحىمىزدىڭ» داڭقى ءۇشىن عانا ىستەگەنىمدى وزدەرىنە ۇعىندىردىم. 2072.

گەنەرال-لەيتەنانت فولباۋم».

مۇنى قىلۋشىلار، ەتىك ءسۇيۋ، قۇلدىق ايتىپ تاقسىرلاعاندار كوپتىڭ كوزىن الداپ، كوڭىلىن اۋدارۋعا ادەيى ارنالىپ قويىلعان وحراننيك، تىڭشى مولدا، ساۋداگەر، قالسا بولىستار، ءتىلماشتار جانە وسىلاردىڭ قۇيرىعى، ءبىرسىپىرا شالدار ەدى. بۇل جينالىستا جۇرت اتىنان انت ءىشتى؛ ۋادا قىلدى: بالا بەرمەك بولدى، «جاندارال» جارلىعى بۇلجىماي ورىندالاتىن دا بولدى.

ءبىراق كوپشىلىك، قارا بۇقارا قاناعاتتانباي، دۇمبىلەز، تۇڭعيىق تارقايدى.

سول كۇنى-اق ەلدىڭ ويى شىنداپ بۇزىلىپ كەتەدى. ...26-شىلدەدە (1916 جىلى) روتميستەر جەلەزنياكوۆ فولباۋمعا (گەنەرال-لەيتەنانت) مىناداي حابار بىلدىرەدى: «كۇنشىعىس، كۇنباتىس قاستەك بولىستارىنىڭ جاس قازاق جىگىتتەرى بايلاردان جاقسى اتتاردى ەرىكسىز ۇستاپ الىپ، ۇلەسىپ ءمىنىستى. سولدات الۋعا شاقىرادى دەگەندە-اق قاشۋعا دايىندالىپ جاتىر: ولارعا شالعى، بالتا، ساپى، سايمان سوعىپ جاتقان ۇستالارى بار». ايتىلعان بولىستارداعى قازاقتار شاپىراشتى رۋىنان: بۇل شاپىراشتى باياعى 1860 جىلعى قوقان حاندىعىمەن بولاتىن سوعىستا سارتقا جاقىن بولىپ، ورىسقا قارسى شىققان رۋ دەلىنگەن. وسى شاپىراشتىلار كەيىننەن شامالعان قالاسىنا شابۋىل جاسايدى: سامسى بەكەتىندە ورىس اسكەرىمەن اتىسىپ قالادى. بۇل قيمىل ءار جەردەگى كوتەرىلىسكە شاقپاق بولادى.

---