InfoHub Logo

جەتىسۋدى العاننان بەرى ورىستىڭ وكىمى كۇشكە تايانىپ، اسكەر، قامشى، اباقتىمەن ەل بيلەپ كەلە جاتقاندىعى ايتىلىپ كەلەدى. قالاي دا ورىس وكىمەتى جەتىسۋعا ورىس كەلتىرىپ، ونى «سەنىمسىز كوشپەلىگە» كۇزەتشى قىلدى. ولارعا جابدىق ۇلەستىرىلدى. كازاك-ورىستاردىڭ ەركەك كىندىگىنە مىلتىق، جابدىق ۇلەستىرىلىپ جانە تۋىسىمەن جەر كەسىلىپ بەرىلەتىن.

1914 جىلعى نەمىسپەن سوعىس شىققاندا جەتىسۋ ورىستارىنا مىلتىق-قارۋ قايتا ۇلەستىرىلدى. وعىمەن بەردەڭكە بەرىلدى. بۇلارعا ءوزىن-وزى قورعاۋشى درۋجينا جاساۋعا ەرىك ەتىلدى.

جەتىسۋدا كوتەرىلىس بولاتىنىنىڭ الدىندا ورىستىڭ قولىنداعى كۇش مىناداي ەدى. قاپالدا، الماتىدا جانە جاركەنتتە ءبىر-بىر ساقتىق اسكەرىنىڭ درۋجيناسى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىندا 885 -تەن بەساتار بار ەدى. باقتىدا 221 مىلتىقپەن ءبىر روتا جانە اياگوزدە 55 مىلتىقپەن بەس قاراۋىلدىق كوماندا بار ەدى. لەپسىدە 90 مىلتىق، پىشپەكتە — 194، قاراقولدا — 75، نارىندا — 75 مىلتىق بار ەدى جانە پىشپەكتىڭ جەرگىلىكتى كومانداسىندا — 24، الماتىنىڭ جەرگىلىكتى كومانداسىندا 44 بەساتار بار ەدى. بۇدان باسقا الماتىداعى زەڭبىرەك قويماسىندا 101 مىلتىق بار ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە جابدىقسىز اتتى زاپاستىڭ 3 ءبولىمى بار ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە باقتىدا، جاركەنتتە، نارىندا كازاك-ورىستىڭ بىر-بىردەن پولكى تۇرۋشى ەدى. مۇنىڭ ارقاسىندا 100- دەن، 120-دان قىلىش بار ەدى. الماتىداعى كازاك-ورىس زاپاسىندا 264 قىلىش بار ەدى. باقتى، نارىن، الماتى مەن قاپالداعى پرۋجينانىڭ ەكى-ەكىدەن پۋلەمەتى بار ەدى. وسى جوعارعى كورسەتىلگەندەردەن الماتىنىڭ درۋجيناسىنىڭ 1- روتاسى اۋليەاتاعا، 20 كازاك-ورىس، 30 راتنيك باقتىدان شاۋەشەككە بارىپ تۇرۋشى ەدى.

وبلىستا سولداتقا ات الاتىن بولعاندىقتان اتتى زاپاستىڭ ادامدارى! بارلىعى دا وبلىستان قازاق-قىرعىزعا ات الۋعا بىتىراتىلعان دا، بۇلاردىڭ جەرگىلىكتى كومانداسى كونۆوي قىزمەتىن اتقارۋلى.

ءسويتىپ وكىمەت قولىنداعى كۇشتىڭ ۇزىن سانى 3736 ەدى. ءبىراق قازاق-ورىستىڭ اۋرۋلارىن ساناماعاندا، انىق سويىل سوعارى 500-دەن ارتىلمايتىن ەدى. وسى اسكەرگە قازاق-قىرعىز كوتەرىلەتىندەگى تاپسىرىلعانى:

1) باقتى، جاركەنتتە جۇڭگو مەن قازاق استاسىپ كەتپەس ءۇشىن شەكارادا كۇزەت قىلۋ؛

2) شتابتىڭ پاتەرىن كۇزەتۋ (اسىرەسە الماتىداعى)؛

3) ات الۋعا وبلىس (بويىنشا) بولىنگەن 13 ۋچاسكەدەگى كونۆويلىق قىزمەتىن اتقارۋعا —175 سولدات. بۇلاردىڭ ءبارى لاۋ مىنەتىن؛

4) ورىس قالالارىن ساقتاۋ؛

5) جازا (كاراتەلنىي) وتريادىن جاساۋ. جازا وتريادى كوبىنەسە جەرگىلىكتى كازاك-ورىس سولداتىنان جاسالدى.

ول ۋاقىتتا ءبۇتىن وبلىستا كازاك-ورىس ستانيساسىمەن 230-دان اسا مۇجىق قالاسى بار ەدى. جوعارعى ايتىلعان مىلتىقتار ىلعي بەساتار بولىپ، ولار ورىستاردىڭ بۇرىنعى قولىنداعى بەردەڭكە، قوس اتار سىقىلدى جابدىعىنىڭ ۇستىنە قوسىمشا ەدى. سونىڭ ءۇشىن الگى اسكەر جابدىعى مەن وكىمەت سولداتتارى جۇڭگو شەگى مەن دۋان سىقىلدى ءقاۋىپتى جەرلەرگە قويىلدى.

جەتىسۋدىڭ ءار جەرىنەن كوتەرىلىس ۇشىقتى شىعىپ، «وبلىس سوعىس حالىندا» دەپ جاريالانعاندا، جەتىسۋ 17 ۋچاسكەگە ءبولىندى. ءاربىر ۋچاسكەنىڭ باسىندا ءبىر-بىر كومەندانت بەلگىلەندى. ولاردىڭ قولىندا بەلگىلى مولشەردە اسكەر كۇشى بولدى.

اياگوزدە، باقتىدا، تالدىقورعاندا، اقسۋدا (پىشپەك)، توقپاقتا، زاتورنىيدا (قىرعىز)، قارقارادا، قىرعىزسايدا (جاركەنت)، قاراقولدا، نارىندا جانە زايتسۋ پيكى مەن ۇزىناعاشتا ۋچاسكەلىك ناچالنيك پەن پريستاۆتاردىڭ ءارقايسىلارىندا 15 اتتىدان سولداتى بولدى. بۇلار ەڭ كەرەكتى كۇش سانالدى. ويتكەنى پريستاۆتار ءوزىنىن قارۋلى سولداتتارىمەن ءوز ۋچاسكەسىن نە جۇمىس بولسا دا تىنباي ارالاپ تۇردى. بۇل قازاق-قىرعىز كوڭىلىن باسۋعا الماتىداعى گارنيزوندا، الماتى ويازىندا ءتارتىپ ساقتاۋعا، قالا-قالانى قورعاۋعا قاتتى كىرىسىلدى. پىشپەكتەگى گارنيزون تاراتىلمادى. وندا 100-دەي راتنيك اتقا مىنگىزىلدى جانە جازالاۋ وتريادىنىڭ بارلىعى دا اتتىدان بولدى. ويتكەنى قازاق ارالاۋعا جەتىسۋ شارتىندا اسكەر تاۋعا، قۇمعا، دالاعا ءجۇرىپ- تۇرۋعا كەرەك بولدى.

ءار ويازدا مىنانداي اسكەر قويىلدى

لeپciدe: اياگوزدە — 40، باقتىدا — 50، شۇباراعاشتا 50 اتتى راتنيكپەن جانە باقتىدا كازاك-ورىس سوتنياسى (ءجۇزى).

قاپالدا: اقسۋدا - 15، قاپالدا - 20، التىنەمەلدە 20 اتتى راتنيك.

جاركەنتتە: جاركەنت قالاسىندا كازاك-ورىستىڭ ءبىر ءجۇزى، قارقارادا 40 اتتى راتنيك پەن نارىندا كازاك-ورىس ءجۇزى.

پىشپەكتە: پىشپەك قالاسىندا 90 اتتى راتنيك.

الماتىدا: كازاك-ورىس ءجۇزى.

بۇلار العاشقى قويىلعان اسكەر كۇشى ەدى. مۇنىڭ كوبى كۇزەت جۇمىسىن اتقاردى. بۇل جەتىسۋدىڭ وزىندەگىسى.

جەتىسۋداعى اسكەردىڭ مۇنداي ازدىعى جەتىسۋداعى كوتەرىلىسكە قوسىمشا بولدى. ويتكەنى اقىل كوزىندەگى قازاق-قىرعىز جەتىسۋداعى اسكەر ازايعاندىعىنان ورىس تۇقىمى ۇرىسقا كەتىپ ازايدى دەپ ويلادى. ورىس اكىمدەرى گەرمان-تۇرىكتى جەڭىپ، قيراتىپ جاتىرمىز دەپ داقپىرت سالسا دا رەسەي كۇشىنىڭ مايداندا السىرەگەندىگىن كوپشىلىك كوڭىلى تۇسىنگەندەي بولدى. ورىستىڭ مىلتىق اتۋعا جارايتىنى ۇرىسقا كەتىپ بولدى؛ مۇنىڭ باسىنا ۇلكەن زاۋال تۋدى دەپ ەل كۇڭكىل قىلا باستادى. ەۋروپادا سوعىس باستالعان سوڭ-اق جەتىسۋداعى كازاك-ورىستاردىڭ ەگىنىن ىلعي قازاق-قىرعىزدان لاۋشى الىپ ورعىزدىردى، پىشەنىن شاپتىردى، بوعىن قۇيدىردى. وسىدان قازاق-قىرعىز ورىس ءبىرجولا تاۋسىلدى دەگەندى ايتاتىن بولدى.

جەتىسۋداعى وكىمەت ادامدارى جەتىسۋدا ەل تولقي باستاعاندا جامان ساستى. قولىنداعى كۇشىمەن تۇك بىتىرە المايتىنعا ۇقسادى. سوندىقتان جوعارعى ۇلىقتارعا توقتاۋسىز تەلەگرامما ۇستىنە تەلەگرامما بەرىپ، سولدات، جابدىق سۇرادى.

شەتتەن كەلەتىن اسكەر كومەگىن تىعىز مۇنداعى ورىستاردان ۇيىستىردى. الماتىدا العاش كوتەرىلىس كورىنە باستاعاندا جاياۋدان 300 سولدات، اتتىدان 460-تاي سولدات جاسالدى. الماتى قويماسىنان 2 زەڭبىرەك الىندى جانە جاركەنت پەن قاپالدان ءبىر-بىر روتا الماتىعا جىبەرىلۋگە حابار قىلىندى. اۋليەاتاداعى 6 روتا اسكەر قايتا شاقىرىلدى (تامىزدىڭ 7-سىندەگى № 2658 تەلەگرامما). تامىزدىڭ 23-ىندەگى تەلەگراممامەن 2000 بەساتار جانە ورىستارعا بەردەڭكە جىبەرۋىن تاشكەننەن ءوتىندى.

جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى باسۋعا تاشكەننەن اسىعىس رەتتە اسكەرلەر شىقتى: 1) پودپولكوۆنيك گەيسەپتىڭ وتريادى: مۇندا ەكى روتا، ەكى زەڭبىرەك، كازاك-ورىستىڭ ءبىر جۇزدىگى، 4 پۋلەمەت. ساپەرلار كومانداسى، تەلەفون-تەلەگراف جابدىعىمەن. بۇلار تامىزدىڭ 9-ىندا جۇرگىزىلدى؛ 2) پودپولكوۆنيك الاتىرسيەۆتىڭ وتريادى: مۇندا وقشىلاردىڭ 4 روتاسى؛ ءبىر زەڭبىرەك؛ ءبىر جۇزدىك كازاك-ورىس؛ ساپەرلار كومانداسى، 160 شالعىنشى بار ەدى. بۇلار تامىزدىڭ 15-ىندە شىقتى. وسى ەكى وترياد ەكەۋى دە پىشپەك، توقپاققا جۇرگىزىلدى؛ 3) كاپيتان بۋرنىيدىڭ وتريادى سكوبليەۆتەن ءاندىجان ارقىلى نارىنعا جۇرگىزىلدى. مۇندا: وقشىلاردىڭ 3 روتاسى، 4 پۋلەمەت، كازاك-ورىستىڭ جۇزدىگى، 80 اتتى شالعىنشى، ساپەرلار كومانداسى، ەكى تاۋ زەڭبىرەگى بار ەدى. بۇلار تامىزدىڭ 17- سىندە شىقتى؛ 4) ورىنبور-سەمەي ارقىلى تەرمىزدەن ءسىبىردىڭ 240 درۋجيناسى 8 پۋلەمەت، 28 اتتى شولعىنشىمەن (رازۆەدچيك) جۇرگىزىلدى؛ 5) سامارقاننان 243 كىسى سامار درۋجيناسى؛ 6) سكوبليەۆتەن 732 كىسى ساراتوۆ درۋجيناسى جانە 2 جۇزدىك كازاك-ورىس جەتىسۋعا جۇرگىزىلدى؛ 7) پىشپەكتىڭ وزىندە ەكى ەرىكتى اتتى درۋجينا جاسالدى. مۇنىڭ ءبىرى 200 كىسىلىك ورىس تا، ەندى ءبىرى 100 كىسىلىك دۇڭگەن جانە 150 كىسىدەي تومەنگى شەندى مەن قىزمەتتەن بوسانعان ساركىدىر سولداتتار ەدى.

بۇدان باسقا بارلىق ويازدىڭ ناچالنيگىنە كازاك-ورىس، كرەستيانداردىڭ اتىسقا جارايتىنىنان ءوزىن قورعاۋ وتريادى جاسالۋعا بۇيرىق قىلىندى.

تامىزدىڭ 13-ىندە قارقارا جايلاۋىندا وتريادقا كومەككە جاركەنتتەن كازاك-ورىستىڭ 3-پولكىنىڭ ءبىر جۇزدىگى جىبەرىلگەن. تامىزدىڭ 7-18-ىنە شەيىن جەتىسۋداعى تۇرعىن كازاك-ورىستان وترياد جاساۋ جۇمىسىنا تىعىز كىرىسىلدى. بۇدان بارلىق وبلىستا 7 جۇزدىك (سوتنيا) ۇيىمداستىرىلدى. مۇنىڭ 4-ەۋى الماتىدا، ۇشەۋى جاركەنت ويازىندا، قاپالدا جاسالدى. مۇنىڭ 3-4 جۇزدىگى توقپاق، سامسونوۆقا ماڭايىندا قىرعىنعا شىقتى. 1-جۇزدىك الماتىنى قورعادى. 5-6-7-جۇزدىكتەرى قاپالدا، جاركەنتتە جاسالىپ، قاپالدا-قىرعىزسايدا تۇردى.

گەيسەگتىڭ وتريادى مەركىگە كەلگەندە تامىزدىڭ 15-ىندە تەلەگرامما الدى. گەيسەگ 18-تامىزدان باستاپ (پىشپەك جەرىنە اياق سالعاندا)، ول توقپاق اۋدانىندا قىرعىن قىلاتىن وترياد باستىعى بولادى. ونىڭ قول استىنا پودەساۋل ۆاكۋريەۆيچ پەن شتابس-كاپيتان پولتاراسكييدىڭ وتريادى جانە سامسونسكييدىڭ وتريادى كىرەدى دەلىنگەن.

پودپولكوۆنيك پيسارسيەۆسكييدىڭ قول استىندا الماتى درۋجيناسى مەن پىشپەكتىڭ قاراۋىلى مەن جەرگىلىكتى كومانداسى، اتتى زاپاستىڭ بولىمدەرى مەن بارلىق ەرىكتى درۋجينانىڭ كرەستيان مەن مەششاننان قۇرىلعان اسكەرى قالدىرىلدى.

تامىزدىڭ 17-سىندە قورداي، قاستەكپەن ەكى ءبولىنىپ اسىپ، الماتى توڭىرەگىنەن حورۋنجيي الەكساندروۆتىڭ كازاك- ورىس جۇزدىگى ءجۇردى. بۇلاردىڭ مولشەرى ءبىر جارىم جۇزدىكپەن الماتىنىڭ 3 ۆزۆودىن قوسىپ العان ەدى. وسى ءجۇرىپ وتىرىپ ۇلكەن كەمىندەگى سارباعىش قىرعىزدارىنا تۇندە سوقتىقتى. وندا قىرعىزدار نوۆو-روسسييسك پوسەلكەسىن قاماپ جاتىر ەدى. قالانى امان ايىرىپ الدى.

گەيسەگتىڭ وتريادى توقپاققا تامىزدىڭ 21-ىندە كەلدى، ول ءوزىنىڭ 2 روتا، 2 زەڭبىرەك، ءبىر ءجۇز وتريادىنىڭ ۇستىنە ۆاكۋريەۆيچتىڭ 500-دەي وتريادىن قوسىپ الىپ، ونىڭ ۇستىنە الەكساندروۆتىڭ كازاك-ورىس ءجۇزى مەن 3 ۆزۆودىن قوسىپ الىپ، توقپاق اۋدانى، شۋ بويى، سامسونوۆقا الابىنا ويناق سالدى. قىرعىزدى قىرىپ-جويىپ، قاراقولعا ءوتتى. ءبىراق بۇل كەشىكتى. ساراتوۆتىڭ 1734-درۋجيناسى نارىندى باسىپ، كوتىمالدىعا باردى.

توقپاق اۋدانىنا گەيسەگتەن كەيىن كەلە جاتقان وترياد باس-اياعىن پىشپەكتە جيناپ، كوتىمالدى، بۋام، شامسى اسۋىنداعى قىرعىزدارعا قيمىل قىلىپ، قوشقار سۋى بويىنا باردى.

فەرعانانى قۇلداپ كەلە جاتقان فرۋنزەنىڭ وتريادى قاراقولداعى قىرعىزعا جەتىسە الماعاندىقتان، گەيسەگتىڭ وتريادىنا 4 روتا، ءبىر زەڭبىرەكپەن 2 جۇزدىك كازاك-ورىس قاراقولعا جۇرگىزىلدى. بۇل ۋاقىتتا توقپاق اۋدانىنداعى قىرعىزدار ۇركىپ، قاراقولعا تامان كەتىپ ەدى. بۇل وتريادتىڭ كوبى الماتىنىڭ ادامى ەدى. باستىعى پەشكوۆ دەگەن كىسى بوپ، 150 قىلىشتى، 170 مىلتىقتى، ءبىر پۋلەمەت جانە 50 ەرىكتى سولدات بار ەدى. فەرگانا جاعىنان كەلە جاتقان فرۋنزەنىڭ اسكەرى پىشپەك ويازىنان اۋىپ بارعان قىرعىزعا سوقتىعىپ، ونى توعىز تاراۋعا، كۇرتىگە قاراي ايداۋعا جارلىق ەتكەن ەدى.

تامىزدىڭ 27-سىندە پىشپەككە پولكوۆنيك سلەنكو كەلىپ، بارلىق توقپاق اۋدانىنداعى اسكەردى توعىزتاراۋ، نارىن-كوتىمالدىعا قوزعادى. وعان قىرعىز حالقىن تالقانداپ قىرىپ، تابانداپ جەڭىپ قايتۋعا وكىمەت تاراپىنان ۇلكەن جۇمىس تابىس قىلىنعان ەدى. ول پىشپەكتەن ورگە قاراي سىپىرا، ءبۇتىن الاتاۋ... شy، قوشقار ولكەسىندەگى، قول الابىنداعى، قاراقول، نارىن قىرعىزدارىنىڭ قولىنا تۇسكەنىن قىرىپ جىبەردى. ءبىراق قىرعىز ورىس وتريادىنىڭ تەپكىنىنە شىداماي، قيىن-قيىن تاۋلارمەن قىتايعا استى. قىرعىزدار قىتايعا ۇرىككەندە رەتسىز، اسىعىس ساسىپ ۇرىكتى. سوندىقتان ولاردىڭ تىگۋلى ءۇيى، جايىلعان ءۇيى، ءتىپتى كەي جەردە قاتىن، قىزدارى ورىسقا ولجاعا ءتۇستى. قىرعىز ۇرىككەندە قاشان جۇڭگو جەرىنە اسقانشا ارتىنا جاساق سالىپ وتىرىستى. ءبىراق ول جاساق ورىس اسكەرىمەن تۋچنەە العان جوق.

سەمەي جاقتان كوك نايزالى كوپ وترياد شاقىرىلدى. بۇل وترياد سادىر كوتەرىلىسىنىڭ ارتىنان ءجۇردى. وسى وترياد كەلگەننەن كەيىن ەلدىڭ جىعاسى ءتۇسىپ، ءبىرجولا ءجۇنى جىعىلدى. بۇل سولداتتىڭ بارلىعى دا اتتى قازاق-ورىس ەدى. بۇلار جولىققان قازاقتى ءوز بەتىمەن اتۋ، تالاۋ سياقتى كوپ تەنتەكتىك قىلدى. اياق جەتەر جەرگە شىعىپ، اۋىل تالادى. ات الدى. مۇنى كورگەن ەل كىسى بەرۋگە مويىنداپ، «سپەسكى» جازۋعا كىرىستى.

جەتىسۋداعى قازاق-قىرعىز كوتەرىلىسىن قارۋ كۇشىمەن، قاھارمەن باسۋ ءۇشىن تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كۋروپاتكين «جاندارال» فولباۋمعا جاسىرىن نۇسقاۋ بەرەدى. نۇسقاۋدا بىلاي دەيدى:

«قازاق-قىرعىز تارتىپسىزدىگىن باسۋدا ءسىزدىڭ قايراتىڭىزدىڭ نەگىزگى مىندەتى ورىس حالقىنىڭ اماندىعىن، مال-جانىن ساقتاۋ بولۋ كەرەك. وسى رەتتە ورىس حالقىن وقپەن اتىلاتىن وتتى قارۋلارمەن جانە بالتا سەكىلدى قارا قارۋ-جاراقپەن دە تىسىنەن تىرناعىنا شەيىن جاراقتاندىرىڭىز. ونداي قارۋلانعانداردىڭ وندىعىن، جۇزدىگىن، درۋجيناسىن ۇيىمداستىرىڭىز. ونداي جاساققا ونباسى، ءجۇزباسى سايلاۋدى حالىقتىڭ ءوز قولىنا بەرىڭىز. زاپاستىڭ 3 جۇزدىگىن، كازاك-ورىس ساربازىنىڭ 4 جۇزدىگىن جاساۋعا ۇلىقسات قىلام. ساربازداردىڭ جۇزدىگىن جاسسىنعان ورنىنداعى كۇزەتكە قالدىرىڭىز. بارلىق قالالاردا، پوسەلكەلەردە كۇندىز-تۇنى قارۋلى قاراۋىل جاساتىڭىز. تۇتقيىلدان شابۋىلعا ساق بولىڭىز. ورتكە قارسى قاتتى قيمىيا قىلىڭىز. ون مىڭ سوعىسقان ورالدىڭ سەرگوسىنىڭ قايراتىن ەسكە الىڭىز. قازاق-قىرعىزدىڭ وتپەن اتىلاتىن وقتى جابدىعى ازعانتاي-اق شىعار. كەيدە شابۋىل جاساپ جىبەرەتىن ىڭعاي كەلىپ قالسا، قۇر قورعانۋمەن قاناعاتتانباڭىز. 30-50 جىگىت تۇندە شاپسا، تالقانىن شىعارادى. زارەسىن الۋ كەرەك. تەلەگراف، پوشتامەن بايلانىستى مىقتاڭىز. ولاردىڭ بۇزىلعانىن تۇزەتتىرىڭىز. سالت اتپەن شابۋىل پوشتاسىن ۇيىمداستىرىڭىز، وسى جىلداعى استىق تا الىنباي قالماسىن. ەگىندەگى جۇمىستى توقتاتپاڭىز. قازاق-قىرعىزداردىڭ تاستاپ كەتكەن استىعىن جيناتىپ، قازىناعا قۇيدىرىڭىز. جازالاۋ جاساقتارى جانە ورىستار ەل تالاۋدا، اتۋدا شەتىنەن اسا شىعىپ كەتپەسىن. تالانىپ الىنعان مال شاشىلىپ كەپشەسىن، قازىنانىكىندەي قاتتى باعىڭىز. دۋان-دۋانداعى جاساقتىڭ جانىندا «پوليەۆوي» سوت جاساۋعا ۇلىقسات ەتەم. ويازدىق ناچالنيكتەردىڭ جانە پريستاۆتاردىڭ قولىنداعى اسكەر كونۆويىن (ايداۋشى) كۇشەيتىڭىز، ولارعا قايدا كوتەرىلىس ۋشىققان جەردىڭ اۋقىمىن اسكەر كۇشىمەن باسۋدى تاپسىرىڭىز. بارلىق وبلىستاردىڭ كورشى گۋبەرناتورلارىمەن قاتىناستى كۇشەيتىڭىز. ءوز قاراۋىڭىزبەن سوتكەسىندە ەكى رەتتەن كەم قىلماي، مەنى حابارلاندىرىپ وتىرىڭىز. كوتەرىلىسشىلەرمەن كۇرەستى وڭداۋ ءۇشىن وبلىستاعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ رۋ، تۇقىم وزگەشەلىگىن پايدالانۋعا تىرىسىڭىز. ءبىزدىڭ سويىلىمىزدى سوعاتىن قازاق-قىرعىز تولىپ جاتىر. ولاردى كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى ۇستاڭىز. ىشكى لاي تۇنعانشا قازاق-قىرعىزدىڭ قىتايعا اۋا كوشىپ جاتقانىنا ازىرگە نامىس قىل ماڭىز. ءسىزدى قۋاتتاندىرۋ ءۇشىن تولىپ جاتقان اسكەر اتتاندىردىم. ولار بارىپ جەتكەنشە قارسى قايراتتى قاتتى قىلىپ، ولارعا جانە بارلىق ونداعى ورىس ۇلىنا وزگەشە باسشىلىق ەتەرسىز.

كۋروپاتكين.

تامىزدىڭ 11ء-ى، 1916 جىل».

ەندى وزگە ءبىر تەلەگرامماسىندا كۋروپاتكين فولباۋمدى قايراپ كەلىپ بىلاي دەيدى:

«ءوزىڭىزدى ۇلگى قىلۋعا تىرىسىڭىز. بۇدان 52 جىل بۇرىن وتكەن پولكوۆنيك كولپاكوۆسكييدىڭ قيمىلىن ەسكە الىڭىز. ول وسى كۇنگى ءسىزدىڭ قولىڭىزداعى كۇشتەن الدەقايدا از كۇشپەن الماتىعا شاباتىن قالىڭ قوقان قولىنا قارسى جۇرەگى اينىماي شىققانىن، ءسىزدىڭ ۇرىسقالى وتىرعان قازاق-قىرعىزدان ول ۋاقىتتاعى قوقان قولى الدەقايدا قارۋلى، جابدىقتى ەكەنىن، كولپاكوۆسكيي قاستەك اسۋىندا ونى تالقانداپ جەڭگەندىگىن ءبىر ويلاپ قويىڭىز. مەنىڭ سۇراۋىممەن مايداننان جەتىسۋعا كازاك-ورىستىڭ ءبىر بريگاداسى جانە اتتى زەڭبىرەگى جىبەرىلدى.

كۋروپاتكين».

تامىزدىڭ 29-ىندا توقپاقتان پودپولكوۆنيك گەيسەگتىڭ وتريادى ىستىقكولگە كەلدى. ورىنبوردىڭ كازاك-ورىسى نارىنعا شىقتى. الماتىدان قاراقولعا تۋرا جولمەن تاۋ اسىپ، پەشكوۆ تىڭ كوپ اسكەرى كەلدى. فەرعانا جاقتان فرۋنزەنىڭ قولى قۇيىلدى.

وسى اسكەرلەردىڭ تەپكىنىنە شىداي الماي قىرعىز-قازاق جۇڭگو شەگىنە ۇرىكتى. قىرعىزدىڭ ءبىر بولىگى ىستىقكولدىڭ تۇستىك جاعىنداعى سىرتتى بويلاپ، قاشقارعا قاشتى. ەندى ءبىرى كەڭسۋ، سانتاس اسۋىمەن قارقارانى قىرقا تەكەستىڭ باسىن ءوتىپ، قۇلجا اۋدانىنا كەتتى.

قاشقارعا قاراي قاشقان ەل ورىستىڭ تەپكىسىن ونشا كورگەن جوق. ولار ارتىنا جاساق سالىپ، ۇركىپ وتىردى. تاۋلاردىڭ قيىن اسۋلارىنان ورىس اسا المادى. سوندا ەلدىڭ مالى جولدا كوپ شاشىلىپ قالدى. ونى ايداپ الۋعا اتتانىپ كەلگەن قىرعىزدار مەن ورىس اسكەرى توقايلاسىپ قالىپ وتىردى.

تەكەستىڭ باسىن باسا قۇلجاعا تارتقان قازاق-قىرعىز ءاp جەردە (پرەوبراجەنسك پوسەلكەسىندە، كەڭسۋدا، قارقارادا، نارىنقولدا) توقسان توسقاۋىلعا جولىعىپ جامان شىعىندادى. نارىنقولعا ۇركىپ بارعان البان ۇستىنە قىرعىز كوشىپ كەلدى. ودان ارى جۇڭگو شەگىنە وتكىزبەدى. مالعا ءشوپ تاۋسىلدى. ەل «ورىس كەلىپ قالادى» دەپ قويانشا قورىقتى. «ات بەر، كولىك بەر»، تايتۇياق، جامبى... تاعى تالاي نارسەلەر سۇراپ جۇڭگو، قالماقتىڭ ۇلىقتارى ەلدىڭ ەسىن شىعاردى. «تارتۋ-تارالعى بەرسەڭ وتكىزەمىز» دەپ الداپ كوپ نارسە الدى. ەل ابدەن شەشىلدى.

بۇل ۋاقىتتا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى قۇلجا، شاۋەشەكتەگى ورىس كونسۋلدارىنا، جۇڭگو ۇلىقتارىنا ۇرىككەن ەلدى وتكىزبە دەپ حابار قىلعان ەدى. اشەيىن سوزگە جۇباۋراتىپ الداپ مالىن، تارتۋىن الا بەردى.

الباندى قۋعان بەيكتىڭ اسكەرى بەر جاعىنان جەتتى. ەل تايلى-تاياعىمەن اتقا ءمىنىپ، الدىنان شىعىپ، سوعىسپاق بولدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ءبىر تۇتقىننان قاشقان تۇرىك وفيسەرى دە بار ەدى. وسى قازاقتار قارا كورسەتىپ اتىسىپ، اسۋدا ورىس اسكەرىن ءبىر كۇن توقتاتتى. ءبىر كۇننەن سوڭ ورىس اسكەرى زەڭبىرەكتىڭ استىنا الىپ قۋدى.

ەل ۇركىپ، قالماقتىڭ اي-شايىنا قاراماي، شەكارادان ءوتىپ كەتتى. ەلدىڭ مالى، ءۇيى، مۇلكى شاشىلىپ، دالادا قالدى. جاياۋ-جالپى شەكارادان ارى ءوتتى. جۇڭگو شەرىپ ءيىرىپ قويىپ بىلگەنىن ىستەدى.

ورىس اسكەرى تاۋ جاعالاپ وتىرعان قىرعىزعا جانە سوقتىعىپ، كوپ ادامىن قىرىپ، مال-مۇلىك تاعى تالاپ قىلدى. جۇڭگو، قالماقتاردىڭ شەرىگى ورىس جەرىنە ايدايمىن دەپ قورقىتىپ، ات-اتاندى، التىن، اق كۇمىستى قولى ءبىلىپ الىپ جاتىر.

ءسويتىپ قازاق-قىرعىز بەت-بەتىمەن شەكارادان ءوتىپ، جۇڭگو جەرىنە ءسىڭىپ كەتىستى. نارىنقول، سۇمبە شەكاراسىنان وتكەن ەل وتە كۇيزەلدى. نە قىتايعا، نە ورىسقا سىيا الماي، تاۋدىڭ ءبىر قىسپاعىندا قالدى. مال جۇتتىقتى، ەل اشىقتى. قالماقتىڭ باستى كىسىلەرىنىڭ قولتىعىنا ەل دوربا كىرە باستادى. اركىم ءوز اۋىلىن سىيدىرماق بولىپ ادامىن دا، مالىن دا قالماق جۋاندارىنا تارتۋعا تارتتى.

مۇزارتتىڭ ساعاسىنا ءوتىپ شىققان قىرعىزدارعا قالماق مىلتىق اتىپ، «ورىس كەلىپ قالدى» دەپ قورقىتىپ، ۇركىتىپ جىبەرىپ، 10 مىڭ ۇيگە جاقىن ەلدىڭ بار مالىن تالاپ اپ كەتتى. وسى قورىققان ەل مۇزارتتىڭ اقىرعان سۋىنا ءتۇسىپ كەتىپ، ءبىرتالاي حالىق سۋعا كەتتى (150-دەي ادام دەسەدى). كارى- قۇرتاڭ، كەمپىر-شال، اۋرۋ، سوعىستاعى جارالى، جاس بالا وسى قالماقتىڭ شوشىتقانىندا تار اسۋدا، تايعاق قيادا باستىعىرىلىپ، قىرىلىپ قالىستى.

سۇمبە، پىشپەك اراسىنان وتكەن قازاقتار دا مالدان ابدەن ايرىلىپ جاياۋ-جالپى قىتايداعى قازاق جەرىنە جەتتى. وندا ەل بالاسىن، قىزىن ساتىپ، بەت-بەتىمەن جان باعۋعا تەلىم-تەلىم بولىپ توزىپ كەتىستى. باسىن كۇيتتەگەن قازاقتار قىتايدىڭ ءۇرىمجى دەگەن قالاسىنا شەيىن كەتتى.

جۇڭگو، قالماق جازانى قامشىمەن وتەيدى. كورىنگەن قازاقتى كۇرسىلدەتىپ ساباپ جاتقانى. ءبىرى ۇرمايدى، ءبارى ۇرادى. اقىرىن ۇرمايدى، جالاڭاشتاپ، سويىپ سالادى. كەيبىرەۋلەر قامشى ۇستىندە ءولىپ تە كەتتى. كەيبىرەۋلەر شىرىگەن جارا بولىپ جاتىپ جازىلدى.

جۇڭگو شەرىگى ەلدى قىستاي شەكاراعا قامادى. ءبىراق ەل بويى ءۇيىر بولىپ العان سوڭ كۇندە ۇرلانىپ كوشىپ، ارى ءوتىپ تاۋسىلدى. شەرىكتىڭ قولىندا 400-دەي ءۇي قالدى.

جەلتوقسان ىشىندە قۇلجادان قىتايدىڭ شامۋزا دەگەن ۇلىعى 300 شەرىگىمەن كەلىپ، شەكاراعا جاقىن مويىنشا دەگەن جەردەن ءۇي تىكتىرىپ جاتتى. قالماق-قازاقتىڭ، قىرعىزدىڭ اراسىنداعى جۇباپتى قولعا الىپ، قازاقتىڭ مالىن تالاۋعا باسشى بولعانداردان 5—6 قالماقتى اتىپ جىبەردى. شامۋزا قالماقتىڭ اتاقتى كىسىلەرى: تورگە، تورە بوتا، باتمولدا، قورعا، بايىن جىرعال سياقتى باستى ادامدارىن شاقىرىپ ەدى. بۇلار قورىققاننان قاشقالاقتاپ، بارماي قالدى. قايتا الگىلەر قازاقتىڭ ادامدارىنا جالپاڭداپ، تىعىلا باستادى.

قازاق قۇزعىندارى قالماق قۇزعىندارىنان پارە الىپ، شامۋزادان انا قالماق جۋاندارىنىڭ كۇناسىن سۇراپ الدى. «ءقازىر جيىپ بەر!» — دەپ دىعىرلاتىپ، تالانعان مالدى جيناتقالى جاتقاندا ونىڭ مەرزىمىن ءبىر ايعا ۇزارتتىردى. ءبىراق شامۋزا كەتكەن سوڭ قازاق-قىرعىزعا قالماق العان مالدان شاقا بەرگەن جوق. قايتا باياعى انگە سالىپ، قازاقتى قاناۋعا كىرىستى.

وسى ەل ءوستىپ قىستاي جۇدەپ-جاداپ وتىرىپ، جاز بوستاندىقتى ەستىپ، قونىسقا قايتا شۇباپ كەلدى، ەل مالدان ايرىلىپ، اقسۇيرىك بوپ، قول ۇستاسىپ اتامەكەن، قارا ورىنعا كەلىپ، ۇلارداي شۋلاپ جەرمەن كورىستى.

جۇڭگو شەرىگىنىڭ قولىندا قالعان انا 400 ۇيگە شەرىك كورمەگەندى كورسەتتى. 50 باسى، ون باسى سايلاپ، بىرىن-بىرىنە مىندەتتى قىپ، قاشپاسقا قاتاڭ قاھار قىلدى. بۇل ءتىپتى اق سۇيەك بوپ جۇتىقتى. اشىقتى. ءبىر جىلقى ءبىر پۇت ۇن بولدى. بارا-بارا بارلىق مالدى بەرسە دە ءبىر دون تابىلمادى. ەل جاسىمىق جەپ، اۋرۋ ارالاسىپ، شىبىنداي قىرىلدى. جات جەردە، بوتەن قونىسقا ۇركىپ كەلىپ، كۇندىز ۇلارداي شۋلاپ، كىسى قويدى. بۇلاردىڭ ادامى تاماققا ساتىلدى. اسىرەسە قىز بالالار قۇنسىز قول ساۋداعا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە شەرىك، تۇرعىن قالماق تاعى تالاپ، قىز، قاتىننىڭ ءتاۋىرىن قۇرىقتاپ ۇلەستى. اسىرەسە قىرعىز ساياق دەگەن ەل وتە جۇدەدى. سوندا دا كەدەي، ناشار جاعى جانشىلدى. ساتىلدى. تورعايداي توزدى. ەلدەگى جۋاندار، قۋلار وندا تاعى سوزىپ، ايتەۋىر 5-10-نان مال تۇقىمىن الىپ قالعاندارى دا بولدى. مۇندايلار شەرىكپەن، قالماقپەن شىعىستى. ولار ەلگە نە تىلەسە، سونى ىستەتتى. ولارعا تيمەدى. مالىن ءشوپتى جەرگە باقتى.

كيىمسىز كەدەي جولدا ءۇسىپ ءولدى. اش ادام اشتان ءولدى. ۇلى سەلەبە بولىپ، ادام جۇتىقتى.

ۇرىككەن ەلدىڭ ىشىندە بولعان البان جىگىتى جايپاق ۇلى ماناپ ايتادى: «ءبىز جۇڭگو جەرىنەن قايتىپ كەلە جاتقاندا ايداعان مالدان جولدا ولگەن قوي ارتقان قابى جىرتىلىپ، توگىلگەن تارىداي ەكەن. قويدىڭ قىستاعان جەرىن كورسەك، ورىستە-قوراداعىداي جۋساپ جاتىپ قالىپتى»، — دەيدى.

بوستاندىق بولعان سوڭ ەلدى جۇڭگو ەرىكسىز كوشىردى. قازاق و باسىندا «مەكالاي تۇستىگە» سەنبەدى. سوندىقتان تەنتىرەپ، تەلىم-تەلىم بولىپ جۇرسە دە ورىستىڭ ۋىسىنان امان بولۋعا تالاپ ەتتى. ءبىراق جۇڭگو كوشىردى. جاپپاي ءۇي كورىنسە «كوش» دەپ جۇڭگو ءۇيدى ۇراتىن بولدى. ەل مالدى استىققا ايىرباستادى. تۇرعىن ەل ۇرىككەن ەلدىڭ مالىنا وزدەرىنشە بازار اشىپ، ساۋدالاپ الىستى. جۇڭگو جەرىنەن ەل ءبىر اي ىشىندە «ورىس جەرىنە» ءوتىپ بولىستى. وسى ءبىر اي ەل ايداۋدا بولدى. كوشتە ءسان-سالتانات جوق. قۇرىم كيىز، قورجىن ارقالاعان جاياۋ كوش. ەل اش، اۋرۋ، كۇيسىز كوش. ال ەلدى كۇن-تۇن قۋىپ، جۇڭگو شەرىگى قىرىپ جىبەردى. جولدا ىلەسە الماي بولدىرىپ تۇرىپ، جاتىپ ءولىپ قالعاندار قول بولدى.

مۇنى كورگەن ماناپ ايتادى: «بولدىرعان اش ادام كەلە جاتىپ تەنتىرەكتەپ جىعىلادى ەكەن. قايتىپ باس كوتەرمەيدى. سۋ سۇرايدى. باسىن كوتەرە الماي، توقپاقتاپ جاتىپ ەزەۋرەپ ءولىپ كەتەدى. قونعان جەردە وت جاعىپ اينالا وتىرىپ بوي جىلىنعان سوڭ قيسايىپ جاتىپ، تۇگەلىمەن قىرىلىپ قالعاندار بولدى».

«ورىس جەرىنە» كەلگەن سوڭ وتكەن جىلعى وش ورىستار، تۇرعىن تەنتەكتەر بوستاندىقتىڭ بوشالاڭ ۋاعىندا تاعى شاۋىپ، تالاپ، بىلگەنىن ىستەپ جاتتى.

وسى الاكوزدىكتىڭ اياعى شەكاراعا جاقىن، ۇرىككەن ەلدەرگە 18-19-جىلداردا دا ۇلكەن تىنىشسىز بولدى. قالا، ورىستى تاعى اسكەر ءبولىپ الىپ، ەلدى تالاپ-شاۋىپ جىبەردى.

قىرعىزدى دا قىرىپ-جويىپ، ايداپ قاراقول اپاردى. پىشپەك ويازىنان ۇرىككەن قىرعىزدى نارىنعا، سىرتقا ءيىردى. كوتەرىلىس بولعان جەر — شۋ بويى، قوشقار الابى، ىستىقكول توڭىرەگى — بارلىعىنا دا ورىس وتىرعىزىلعالى قام قىلىنعانى جوعارىدا ايتىلدى. قىرعىزدىڭ ءوز قونىس-مەكەنى وزىنە تيمەيدى. ورىستىڭ ەن مىقتى دۇشپانى قىرعىز ۇلتى سانالدى. 17-جىلدىڭ قىسىندا 500 ءۇي ارىق تۇقىمى دەگەن قىرعىز رۋىن شەلەك تاۋىنا قاماپ تاستادى.

ورىستاردىڭ قازاق-قىرعىزداردى توپىرلاتىپ اتا بەرەتىنى كوپكە سوزىلدى. قالادان ءبىر ورىس مىلتىقپەن شىقسا ونىمەن جولىققانى قايدا باراسىڭ دەسە، «ەكى اياقتى كيىك اتام» دەيتىن-دى، بۇل البان ىشىندەگى كازاك-ورىس ادەيى اۋىزعا الاتىن ءسوزى ەدى.

16-جىلدىڭ كوتەرىلىسى كەزىندە بالقاشتاعى بالىقشى ورىستىڭ سيىرى ۇرلانعان. ورىس سول ماڭدا جاساقپەن تۇرعان شتابس-كاپيتان پولتوراسكييگە ارىز قىلادى. پولتوراسكيي سول جەردەگى قازاقتاردىڭ (الماتى ويازى بولسا كەرەك) ادامدارىن جيناپ الىپ «تولە، تولەمەسەڭدەر ءىس جامانعا اينالادى» دەپ اقىرادى. ونداعى جينالعان قازاقتار: قاسىمبەك ۇلى سادىق، اقشورا ۇلى قامابەك، يمانبەك ۇلى كولباي، باقتيار ۇلى قاسىمبەكتەر سويلەسىپ، قورىققاننان 1300 تەڭگە ەلدەن جيناپ بەرەدى. بۇل ارتىنان قارقارالى ويازىنداعى مۇقتى بولىسىنىڭ ۇرىلارى اراپ، وسپانباي، قالقامان دەگەن ۇرىلاردان شىقتى. ورىس ونى قۋعان جوق. قازاق قۋىپ ۇرىدان دا، ورىستان دا ەشنارسە وندىرە المادى.

كوتەرىلىس باستالعاننان كەيىن توقپاق پەن قوشقاردىڭ اراسىنداعى تاۋعا 50 ۇيدەي قىرعىز تىعىلىپ قالعان ەكەن. بۇلار ىلعي مالدى اۋىلدار ەكەن. قىركۇيەكتە بۋعان 12 ورىس شىعادى. ءبارى قارۋلى بولادى. قىرعىزدارعا ورىستار ءدۇر ساۋرانبايۇلىنان سالەم ايتادى. ولاردى ۇرىكپەي، قورىقپاي ءوز مەكەندەرىنە قايتۋدى ءوتىندى دەيدى. ورىس تا بۇل قۋانىش ءۇشىن «ءشۇيىنشى» سۇراعان. وسى ەل بۇعان يلانىپ، «ورتا كوپىر» دەگەن جەردەگى قوسىنا كەلەدى. ورىستار ەركەكتى ىرىكتەپ ءبىر جاققا ايدايدى دا، ءدوڭ استىندا قىرىپ سالادى. ايالداردان تاڭداپ، التاۋىن الىپ، قارابۇلاققا اكەلىپ قاتىن قىلادى. قالعان جاننىڭ ءبارىن قىرىپ تاستايدى. (بۇل جەرگە كۋروپاتكين «جاندارالمەن» الماتىدا ىستەگەن ءماجىلىستىڭ توقتامى كىرگىزىلدى.)

سول كۇندەگى جەتىسۋدىڭ جان، شارۋا ەسەبىنەن تومەندە بىرنەشە سيفرلار كەلتىرەيىك:

1915 جىلدا جەتىسۋدا جان سانى مۇنىڭ قازاق-قىرعىزى وزگە ۇلتتار ونىڭ ىشىندە ورىس تارانشى دۇنگەن وزبەك تاتار باسقالار

1.223.000 883.000 343.000 200.000 86.000 20.000 12.000 10.000 13.000

بۇعان قاراعاندا بارلىق جەتىسۋدا حالىقتىڭ تورتتەن ءۇشى قازاق-قىرعىز بولادى.

1912 جىلدىڭ ساناعى بويىنشا:

جەتىسۋ جەرىنىڭ اۋدانى:

بارلىعى 353.000 شارشى شاقىرىم.

بۇدان قۇم-سورتاڭ جەرلەر 72.000 شارشى شاقىرىم.

سۋ-كول — 93.000 شارشى شاقىرىم.

ەگىسكە جاراقسىز دالا، تاۋلى جەر — 170.000 شارشى شاقىرىم.

ەگىسكە جارايتىن جەرلەر — 180.000 شارشى شاقىرىم جەر 1.974.880 دەسە.

بارلىق ەگىستىك جەرلەردە سۋعارىلىپ ەگىلەتىنى 485.000 دەسە.

1916 جىلدىڭ كوتەرىلىسى قارساڭىندا جەتىسۋدا قازاق جەرىنە سالىنعان 100 ورىس قالاسى بار ەدى. بۇعان الىنعان جەر: 4.200.000 دەسە.

جەتىسۋدىڭ بارلىق اۋدانى تاۋى، ءشولى، قۇمىمەن، سۋىمەن 33.000.000 دەسە.

مۇنىڭ ەگىستىككە جاراقتىسى 5 %-ى.

كازاك-ورىستىڭ تۇتىنگە 61 دەسە جاراقتى جەرى، 8 ءىرى قاراسى؛

كرەستياننىڭ 9 دەسە جەرى، 17 ءىرى قاراسى؛

قازاقتىڭ 1،5 دەسە جەرى، 12 باس مالى بار ەدى.

جەتىسۋدىڭ جەرگىلىكتى حالقىنان پاتشا وكىمەتى باسىپ العان جەردىڭ ۇزىن سانى 3.963.000 دەسە.

ەسكى ورىس قالالارىنىڭ قولىندا — 232.000 دەسە.

جاڭادان سالىنعان ورىس قالالارىنىڭ پايداسىنا بەرىلگەن جەرلەر — 1.750.000 دەسە.

كازاك-ورىس جانە كرەستيان قولىنداعى ەگىن ەگىلەتىن جەردىڭ مولشەرى — 1.200.000 دەسە.

وسى سيفرلارعا قاراعاندا جەتىسۋداعى جەرلەردىڭ ەگىسكە قولايلى، سۋلى جەردىڭ كىمنىڭ قولىندا ەكەنىن اشىق كورەمىز. كوشپەلى ەلدىڭ ەسەبىندەگى جەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك ەگىن شىقپايتىن، شىقسا سۋى جەتپەيتىن تاتىراڭ شولەيت، تاۋ-تاس ەدى.

كازاك-ورىستاردىڭ كەي قالالارىندا ءۇي باسىنا 90-نان 120 دەسەگە شەيىن مەنشىكتى جەرى بار ەدى. مۇنىڭ ءار جىلدا 28 %-اق ەگىلەتىن. قالعانى جالعا بەرىلەتىن. جەرىن قازاق-قىرعىز جالشى جىرتاتىن. 17.000 كازاك-ورىستىڭ قولىندا ەڭ جاقسى جەردەن 565.000 دەسە جەر جانە 250.000 دەسە جەرگە باۋىر باسقان كرەستيانداردىڭ كەي قالالارىڭدا ءۇي باسى 20 — 30 دەسەدەي جەرى بولىپ، بۇلاردىڭ قۇلاعى دا مالاي كۇشىمەن ەگىن الاتىن جانە مۇنىڭ ۇستىنە كرەستيان قۇلاقتارى قولىنداعى بارلىق جەرىن ەگىپ، جەتپەگەن جەرىن تاعى كازاك-ورىس قازاقتاردان جالداپ، جەر سالاتىن (قازاق-قىرعىز كۇش-كولىك، سۋ جوقتىقتان ورىسقا كورشى جەردە قولىنداعى 1،5 دەسە جەرىن دە ەكپەي، جالعا بەرەتىندىگى كوپ ەدى).

قالاعا قارا تابان مالاي تولدى. قالا، دەريەۆنيادا ۇدايى تۇرعان باسىبايلى جالشىلاردان دا كۇندىكتەپ جۇمىس قىلۋشى ەگىن جىرعاردا، استى قالاردا الىس جەردەن توپ-توپ «دەسە ورگان» قازاق-قىرعىز كەدەيلەرى كەرۋەندەي شۇباۋشى ەدى. سوندىقتان جەتىسۋداعى قالا، دەريەۆنيانىڭ قۇلاقتارى كوپ جەر يەسى، كۇشتى باي بولىپ الىپ ەدى.

وسىنىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ ءوز ىشىندە جەر ماسەلەسى جاقسى ەمەس ەدى. ەل ىشىندەگى باي، جۋان جۇدىرىق، مىقتى اتا، اكىمدەر وتاردان قالعان قونىستىڭ ءتاۋىرىن ولار باۋىر باسىپ الىسقان بولاتىن. ءبىر قۇلاقتىق سۋدى ونەبويى وزىنە اعىزىپ قويعان، ەلدىڭ قىستاۋىنا جاپپاي مالىن جايىپ، قارا بۇقارا مالىنىڭ باسىن بۇرا المايتىن شوپاندار كوپ ەدى. (اقبەكەتتەن شابدانعا 500 دەسە جەردى ۇلىق كەسىپ بەرگەن).

(قولجازبا اراب قارپىندە. ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى. قور — ر-1368؛ تىزبە — 1؛ ءىس —16).

---