اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان
اجگوجينا مارجان داۋتبەك قىزى
سەمەي قالاسىنداعى №16 جالپى ورتا
ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
اباي مۇراسى – ءبىزدىڭ ۇلت بولىپ بىرلەسۋىمىزگە، ەل بولىپ دامۋىمىزعا جول اشاتىن قاستەرلى قۇندىلىق. وسى ورايدا مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقايەۆتىڭ «اباي جانە XXI عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسى حالقىمىزعا ۇلكەن سەرپىن بەرىپ وتىر. ماقالا اسىرەسە، ءبىلىم سالاسىمەن، جالپى ۇرپاق تاربيەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى قۋانتادى. «جاھاندانۋ داۋىرىندە كەز كەلگەن دۇنيەنى ابايدىڭ دانالىعىمەن بايلانىستىرۋ كەرەكتىگى جانە ءار قازاقتىڭ ۇيىندە دومبىرا بولۋ كەرەك دەسەك، ءار وتباسىنىڭ تورىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "اباي جولى" كىتابى مەن ابايدىڭ قارا سوزدەرى تۇرۋى كەرەك»- دەيدى مەملەكەت باسشىسى.
دەمەك، قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، ۇلى ويشىلداردىڭ دانالىق سوزدەرىن ءار بالا جاستايىنان ءوز وتباسىندا ۇعىنۋى كەرەك دەگەن وي تۇيىندەيمىز. ءبىز، ۇستازدار قاۋىمى، الدىمىزعا كەلگەن بۇلدىرشىندەردى ابايدىڭ قارا سوزدەرىمەن قۋاتتاندىرۋ كەرەكپىز. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ماقالاسى - ۇستازدار قاۋىمى ءۇشىن، جالپى قوعام ءۇشىن باسشىلىققا الاتىن قۇجات بولماق.
اباي مۇراسىندا ايتىلاتىن تولىق ادامعا جەتۋ ءۇشىن اقىن شىعارمالارىن بويتۇمار رەتىندە تانۋىمىز كەرەك. وسىنىڭ ىشىندە ەرەكشە توقتالاتىن دۇنيە: اباي مۇراسىنىڭ ىنتىماققا، بىرلىككە شاقىرۋى. «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن اقىن ءسوزىنىڭ استارىنداعى ءويتۇيىنىن سەزىنۋ ەڭ ءبىرىنشى قازاققا كەرەك. مەملەكەت ءبىرتۇتاس بولۋى ءۇشىن قازاق اۋەلى ءوزى ءبىرتۇتاس بولۋى كەرەك. ءبىر يدەياعا ۇيىپ، تۇتاس حالىق بولىپ قالىپتاسۋى قاجەت. وسىدان كەلىپ ابايدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم» دەپ اتالاتىن ەكىنشى ۇلكەن يدەياسى شىعادى. ول ءۇشىن ادامعا ءوز مۇددەسىن ادامزاتتىڭ مۇددەسىمەن ءبىر دەڭگەيدە قويا بىلەتىندەي ۇلكەن، بيىك پاراسات كەرەك بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەسە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز،-دەگەنىنەن ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى بىر-بىرىمەن كەشەندى تۇردە بايلانىسىپ وتىرعان دۇنيە ەكەنىن كورۋگە بولادى.
سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.
وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ،-دەپ اقىل مەن ەڭبەككە سەنىم ارتادى.
قازاق حالقىن الەمگە تانىتۋ قانداي جولمەن جۇزەگە اسادى؟ ءار قازاق كەۋدەسىن سوعىپ، مەن قازاقپىن، مەنى تانىڭدار دەپ ايعايلاي بەرسە، الەم تاني ما؟ ارينە، تانىمايدى. ۇلت الەمگە ۇلى تۇلعالارى ارقىلى تانىلادى. الەمگە ابايدىڭ ءىلىمى ارقىلى بۇكىلادامزاتتىق يدەيالاردىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتە الاتىن دەڭگەيگە جەتۋىمىز كەرەك. پرەزيدەنتىمىز ابايدى تانىتۋداعى ءىس-شارالار سانىن ايتقاندا بىزدەگى جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستار باسقا ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە ۇلگى بولسا دەپ ويلادىق. ول مەكتەبىمىزدەگى «اباي الەمىنە ساياحات» كلۋبى
ابايدىڭ ويى ادامزاتقا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس. بۇل قازاق مادەنيەتىنىڭ ۇلەسى. ابايدى تاني وتىرىپ، الەمگە تانىتا وتىرىپ، ءوزىمىزدى تانىتامىز. "اباي الەمىنە ساياحات" اتتى يگى باستامانى ەلىمىزدىڭ بارلىق مەكتەپتەرىنە ارنايى باعدارلاما جاساپ، تاراتۋشى جازۋشى، اقىن، ساۋلەتشى، دراماتۋرگ، ەتنوگراف، «اباي الەمىنە ساياحات» كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى نازاربەك سايىن نازاربەك ۇلى.
كلۋبتىڭ ماقساتى – ۇرپاعىمىزدىڭ رۋحاني بولمىسىن، وتانسۇيگىشتىك ساناسىن جاتپيعىلدىلار ۇگىتىنەن امان ساقتاۋ ءۇشىن، ولاردى اباي سوزدەرى، ەلباسى ويلارى ارقىلى ۇنەمى نارلەندىرىپ وتىرۋ،-دەيدى، اعامىز. جاستارىمىزعا الەمدە اشىق جاريالانباعان، ءبىراق ادام ساناسى ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك تالاستىڭ، دۇنيەجۇزىلىك باسەكەنىڭ ءجۇرىپ جاتقانىن، بۇل – ادام ساناسىنا بيلىك ەتۋ ءۇشىن بولىپ جاتقان باسەكە ەكەنىن؛
بۇل – جاستار ساناسىنا يەلىك ەتۋ ماقساتىنداعى جاسىرىن سوعىس ەكەنىن؛ بۇل باسەكەدە، بۇل سوعىستا بەيقام قالعاندار ۇلتتىق بولمىسىنان ايرىلادى، ءوز ۇلتى ىشىندەگى «ماڭگۇرتتەر» قاتارىن كوبەيتەتىنىن ءتۇسىندىرۋ دەيدى،- اعامىز.
«ماڭگۇرت دەگەن كىمدەر» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەسەك، ولار – ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتقان، ۇلتتىق نامىسىنان ايرىلعان ادامدار دەگەن شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ ايتىپ، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى، قازاقي بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالۋ، مىناۋ جاھاندانۋ اتتى كەزەڭدە باستى شارا دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت دەيدى، كلۋب باعدارلاماسى.
جاسى سەكسەنگە تاياۋ قارت كىسىنىڭ سوناۋ كيەلى ماڭعىستاۋ ولكەسىنەن ات ارىتىپ اباي ەلىنە كەلۋى، ونىڭ ءوز بويىنداعى قۋاتى مەن ءبىلىمىن ءالى كۇنگە يگىلىكتى ىسكە ارناۋى ەلىمىزدىڭ قازىرگى رۋحاني جاڭعىرۋ كەزەڭىندە ۇلكەن-كىشىگە بىردەي ۇلگى-تاربيە مەكتەبى دەيمىز.
1-8 سىنىپتارعا باعدارلاما بويىنشا قۇرىلعان اباي ولەڭ-سوزدەرىنەن الىنعان 70 ءسوزدى قازاق تىلىندە؛ ەلباسى ويلارىنان الىنعان 12 ءسوزدى ءۇش تىلدە؛ اباي قارا سوزدەرىنەن الىنعان 45 وي ۇزىندىلەرىن ءۇش تىلدە جاتتاۋعا تاپسىرما بەرىلدى.
ءبىرىڭعاي تالاپ پەن باقىلاۋ جاساي وتىرىپ، شاكىرتتەردى ابايدىڭ سوزىمەن نارلەندىرۋگە كىرىستىك.
وقۋشىلار اباي ولەڭدەرىن، قارا سوزدەرىن جاتتاپ بولعان سوڭ، مۇشەلىككە قابىلداۋ ءۇشىن، شقو، اباي اتىنداعى امبەباپ كىتاپحاناسىنداعى «اباي» رۋحاني ورتالىعىندا، ابايدىڭ 70 ولەڭىنەن ءۇزىندىنى جاتقا ايتقان 1-4- سىنىپ وقۋشىلارىن، سونداي-اق، ابايدىڭ قارا سوزدەرىنەن الىنعان 45 وي ۇزىندىلەرىن جانە ەلباسى ويلارىنان الىنعان 12 ءسوزدى ءۇش تىلدە جاتقا ايتقان 5-7-سىنىپ وقۋشىلارىن ابايدىڭ ادەبي—مەموريالدىق مۋزەيىندە، «اباي الەمىنە ساياحات» كلۋبىنا مۇشەلىككە سالتاناتتى تۇردە قابىلدادىق.
«اباي الەمىنە ساياحات» كلۋبىنىڭ اشىلۋى اباي جولى رومانىنىنان الىنعان ءۇزىندى، ەل باسقارعان بي، بولىستارعا ايتقان سوزىمەن باستالدى. اباي ءرولىن سومداعان «داريعا-اي» جاستار تەاترىنىڭ تالانتتى ءارتىسى نۇعىمانوۆ ەركەبۇلان ءابدىراحمان ۇلىنىڭ تەرەڭ ويلى، تەبىرەنىسپەن شىققان ءۇنى تىڭداۋشىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، ورتامىزعا اباي ءتىرىلىپ كەلگەندەي اسەر قالدىردى.
-مانساپتىڭ ءبارى قورلىق ەمەس، يگىلىك ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتەتىن مانساپ ادامعا قاسيەت بىتىرسە كەرەك. ونداي مانساپتى سەن ادام بولساڭ يت قورلىقپەن، ۇلىقتىڭ تابانىن جالاپ ءجۇرىپ تاپپاس بولارسىڭ. حالقىڭا ءقادىرىڭ اسقان جاقسى بولساڭ سەندەي مانساپ ءوزىڭدى ءوزى ىزدەپ كەپ تاپسا بولار !
–بيىك مانساپ-بيىك جارتاس. ونىڭ باسىنا ەكپىندەپ ۇشىپ قىران دا شىعادى، ەرىنبەي ەڭبەكتەپ جىلان دا شىعادى ! مىنە، وسىنىڭ قايسىسى بولدىڭ، وسى وتىرعاندار ؟ قىران بولماساڭ، حالقىڭ ءۇشىن جىلان بولدىڭ ەمەس پە !؟» دەپ قولىنا ۇستاعان شامىن كوتەرىپ، قارسى الدىندا اپپاق پەرىشتەلەردەي بولىپ، باستارىنا ۇكىلى تاقيا كيگەن ۇل-قىزدارعا
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،
جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى» دەگەن ولەڭىمەن ورتامىزدان جايلاپ باسىپ كەتىپ بارا جاتقان اباي بەينەسىنە تەبىرەنبەگەن جان بولمادى.
جاس ۇرپاق الدىنداعى باستى بورىشىمىز تاربيە مەن ءبىلىمدى اباي شىعارمالارى ارقىلى كۇندە ءتۇسىندىرىپ وتىرساق، ودان ءبىز دانا قازاقتىڭ ۇرپاقتارىن تاربيەلەپ شىعارمايمىز با ؟
«اباي الەمىنە ساياحات» كلۋبى ءار توقسان سايىن كلۋب مۇشەلەرى اراسىندا جارىستار ۇيىمداستىرادى. جارىستاردا وزىق بولعان كلۋب مۇشەلەرى وبلىس، رەسپۋبليكا دارەجەسىندەگى ءبىلىم جارىستارىنا قاتىسۋعا مۇمكىندىك الادى.
كلۋب «اباي دەپ سوققان جۇرەكتەر» اتتى وقۋشىلار شىعارمالارىنان قۇراستىرىلاتىن جيناق شىعاردى. جيناققا اباي ولەڭىن جاتتاپ وعان ءوز ويلارىن قوسقان بارلىق وقۋشىلار قاتىستى.
«اباي الەمىنە ساياحات» كلۋبىنا مۇشە بولىپ، بارلىق مىندەتتەرىن ورىنداعان جاستاردىڭ رۋحاني ساناسىنىڭ، ۇلتتىق بولمىسىنىڭ ماڭگىلىك ەل ۇرپاعى ەكەنىن سەزىنەتىنى ءسوزسىز. ءبىز ابايدى قازاقتىڭ باستى تۇلعالىق برەندى رەتىندە تانىتۋىمىز كەرەك.
وسى تۇستا اباي شىعارماشىلىعىن تاراتۋ ماسەلەسى شىعادى، بۇل «الەم جانە اباي»، «اباي جانە فيلوسوفيا»، «اباي جانە الەمدىك وركەنيەت» دەگەن تاقىرىپتى تۋىنداتادى، مۇنىڭ ار جاعىندا «قازاق جانە الەمدىك وركەنيەت» دەگەن دۇنيە شىعادى. ابايدى تانىتۋدىڭ ەندى ساپاسىن كوتەرۋ ءۇشىن اباي مۇراسىنا تەرەڭدەۋ، ناسيحاتتاۋ، جاڭا تەحنولوگيامەن تانىتۋ ماسەلەسىنە ءمان بەرىلۋى كەرەك. ۇلتتىق بولمىستىڭ بىردەن ءبىر تىرەگى اقىل مەن سانا بولعاندىقتان، عىلىم مەن بىلىمگە زور كوڭىل بولىنبەك. «دۇنيە – ۇلكەن كول، زامان – سوققان جەل» دەگەن ابايدىڭ ءسوزى بار، ۋاقىت وتكەن سايىن ابايدى تانۋ كەزەڭ-كەزەڭمەن وزگەرە بەرەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ابايعا ءبىز ءارقاشان جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان ورالىپ وتىرامىز. ابايدىڭ وسيەتى – ەل ەركىندىگى، بوستاندىعى، قازاقتىڭ ءوز جەرىنە يە بولۋى. سوندىقتان اباي مۇراسىنا تاۋەلسىز كوزقاراستىڭ قاجەت ەكەنى الدىڭعى كەزەككە قويىلىپ وتىر.
«ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە ءبىر مارتەبە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىندا ءبىر، وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال! سول الدىڭعى ەسەپ العاننان بەرگى ءومىردى قالاي وتكىزدىڭ ەكەن، نە بىلىمگە، نە احيرەتكە، نە دۇنيەگە جارامدى، كۇنىندە ءوزىڭ وكىنبەستەي قىلىقپەن وتكىزىپپىسىڭ؟ جوق، بولماسا، نە قىلىپ وتكىزگەنىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەي قالىپپىسىڭ؟» دەگەن قارا سوزىندە.
ۋاقىت وتكەن سايىن، ادامزاتتىڭ الىپ تۇلعاسى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنىڭ ءبىزدىڭ قازاققا قىزمەت ەتەر الەۋەتى كۇشەيە تۇسەرى ءسوزسىز. ءبىز ونى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ماقالاسىنان ايقىن اڭعاردىق، اسا ءتانتى بولدىق. ابايى بار باقىتتى حالىقپىز دەگەن وي كەلدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسى
2. سايىن نازاربەك ۇلى «اباي باسقان جيدەباي توپىراعى» الماتى 1995
3. عاريفوللا ەسىم «اباي تۋرالى فيلوسوفيالىق تراكتات» الماتى 2004
4. اباي ولەڭدەر جيناعى
5. ابايدىڭ قاراسوزدەرى
You Might Also Like
-
ءتۇن بولاتىن. اۋادان بولەك ءيىس سەزىلەدى. قاراڭعىلىقتىڭ ءيىسى. سۋىق. ەكەۋمىز كەلە جاتىرمىز. الدىمىزداعى جىلانشا يرەلەڭدەگەن قارا جولدىڭ شەگى كورىنەر ەمەس. كوزىمدى جۇمدىم دا، جولدان شىعىپ كەتەم بە دەگە...
